Verzameld werk. Deel 8. Het dagelijksch brood II. Dagboeken en brieven over den oorlog 1914-1918

[p. 402]

XII
Eind April.

Er wordt in den laatsten tijd nogal wat gesproken van het zedelijk verval, de moreele minderwaardigheid, waar de Belgen, onder deze negen maanden bezetting, en vooral in den laatsten tijd, het bewijs van zouden hebben afgelegd. Velen, hier in den lande, zijn er over bedroefd. In het buitenland, vooral in het neutrale dat, door den aard der zaken en o.m. door het gebrek aan vlugge en gemakkelijke verkeersmiddelen, een verkeerden, meestal vereenvoudigd-vergroofden, in elk geval conventioneelen kijk op de toestanden heeft, smaalt men er over en is men verontwaardigd. Uit Duitsche monden hoorde ik hier in Brussel aan Belgisch adres het woord ‘Feigheit’, dat zeker niet op onze soldaten, veel meer op onze burgerbevolking moet slaan. - Op eerste zicht is dat alles helaas te billijken. Het volk heeft, na de allereerste oorlogsmaanden, die alle banden hadden doen springen, de meest-evenwichtige zielen tot buitensporigheden dwongen, de kloekste geesten den weg van den waan opjoegen, en de sterkste zenuwen uitrafelden als touw, - het Belgische volk heeft inderdaad vele van zijne slechte gewoonten hernomen, en ze zelfs een beetje aangedikt. Luiheid blijft nog steeds de moeder van alle ondeugd: gebrek aan werk in den beginne, en daarna volkssoep en geldelijke toelagen zijn niet gemaakt om luiheid tegen te werken. Toen kwam nog daarbij, dat aanzienlijke personen, die men voor ‘representative men’ hield, ineens blijk gingen geven van zeldzame moreele blindheid. Boeddha had zóólang op zijn navel getuurd, dat hij

[p. 403]

er heel de wezenlijke wereld door te vergeten kwam: zoo zijn er schrijvers met een literairen navel, en professors met een dito philosophischen, die ze tegen al wat buiten hen om gebeurt immuniseert.

Men heeft echter ongelijk deze uitzonderingswezens, hoe knap ze trouwens in hun vak zijn mogen, onder de tegenwoordige omstandigheden voor de vertegenwoordigers van heel een volk, althans voor heel een stand te houden. Niet meer dan inbrekers en moordenaars, lichtekooien en houdsters van ontuchtgelegenheden dit wezen zouden in de sfeer tot dewelke zij bij geboorte behooren, doch waar beroepskeuze of het noodlot ze wel degelijk buitengezet heeft. Gaat men trouwens de toestanden van wat dichterbij beschouwen, dan ziet men, buiten het slag van professioneele boeven en van dezen die eenigszins te sterk den indruk van beroepsontaarding hebben ondergaan, van dewelken niet was te verwachten dat zelfs een wereldoorlog ze zou bekeeren en die verder een te weinig-zuiveren, te zeer-vooringenomen blik op de werkelijkheid hebben dan dat men zelfs maar actief bekeeringswerk aan ze zou beproeven; - men bemerkt, zeg ik, zoo bij volk als bij niet-intellectueele burgerij, van stad tot stad, van streek tot streek zulk een verschil in gedraging, zulke wisseling in de opvattingen, zulke onderscheiden houding van geest en van voorkomen, dat het al heel wat oppervlakkigheid bewijst, te gaan spreken van algemeene zedelijke minderwaardigheid. Ik heb uit Wallonië feiten van moreele laagheid hooren vertellen, die mij verbluffen, maar die ik niet controleeren kan. Daarentegen heb ik gezien met eigen oogen, dat men te Antwerpen heel anders

[p. 404]

dan te Brussel, en te Brussel heel anders dan te Gent op de gebeurtenissen reageert, en dat kan ik heel goed verklaren, omdat ik het volkskarakter dier steden goed ken, en meer dan ooit heb leeren inzien dat het volkskarakter onverwoestbaar is, en dit volkskarakter het na enkele maanden zelfs op de ergste gebeurtenissen winnen moet. De havenstad Antwerpen, aan vreemdelingen gewoon; de weeldestad Brussel, waar het ‘plezant om te leven’ is, zooals een volksliedje zingt; de nijverheidsstad Gent, met haar aanhoudenden strijd tusschen kapitaal en arbeid, en haar historischen onafhankelijkheidszin vol achterdocht die erdoor wordt wakker gehouden: dat zij, na de eerste stooten die alles dreigden te breken maar feitelijk tegen eeuwen gekweekte en aangegroeide deugden en ondeugden niet opkonden; dat zij in de wijze waarop zij de nieuwe toestanden ontvangen hebben de getuigenis hebben afgelegd van de onverdelgbaarheid der eigen volksgeaardheid, hoeft - hoe men overigens over deze oordeele - werkelijk niet te verwonderen.

Dieper onder den invloed van deze volksgeaardheid geraakt, dan ze soms wenschen of denken, zijn daar nog de meer-ontwikkelden; en van dezen zei ik u al dat, waar en hoe men ook van zedelijk verval mocht spreken, dit in elk geval niet op hen toepasselijk was. Waar de omstandigheden in den beginne een deelsonmiskenbaar-ontbindenden, maar dan toch ook deelslouterenden invloed op het volksgemoed hebben gehad (er bestaat immers geen andere verklaring voor de bij-iedereen-ontwaakte vaderlandsliefde, die vroeger niet veel meer dan een woord was, hetwelk nu echter ineens,

[p. 405]

vooral door het mindere volk, met geestdrift in daden werd omgezet); waar de Tijd dus zeer zeker, en zelfs onder het gepeupel, ging wieden in de akkers van ons nationaal gemoed, dan gebeurde dit stellig, en vaak op groote schaal, onder de intellectueelen; en ik ken er, wien het onkruid dat in ze woekerde, vroeger zoo lief was als de nuttigste wasdom, maar die nu van binnen zoo zuiver zijn... als de wang van een tooneelspeler. Alleen: zij zien in, na 't louteringswerk, hoezeer men verwaarloosde, in ze te zaaien het goede zaad, waarvan men léven kan...

Vergaat het dezen zóó: stel u dan vóór hoe het met den eigenlijken volke staat. België's moreele bodem is een braakland. Men heeft hem wel omgespit; nu en dan heeft men er in gewied. Maar gezaaid?... Eerst dit jaar kregen wij leerplicht... in vollen oorlog. De priesters van dit godsdienstige land zijn - het werd van katholieke zijde meer dan eens bevestigd - dikwijls bekrompen en achterlijk, zoodat ze meer kwaad stichten dan ze zelf beseffen kunnen. Tegen endemische armoede is de strijd nauwelijks begonnen. En dan komt men klagen of zich verontwaardigen over zedelijk verval en gebrek aan waardigheid...

- Wat zullen wij, na den oorlog, te zaaien hebben!...