Verzameld werk. Deel 8. Het dagelijksch brood II. Dagboeken en brieven over den oorlog 1914-1918

18 Januari.

Ik ben kregel en ik ben bedroefd. Ik ben gelijk vóor lange jaren, na eene eerste ruzie met een zeer vertrouwden vriend. Ik tracht er mij overheen te zetten: het gaat niet, al duurt het nu al heel den dag, en heeft het geenszins de beteekenis die ik er onwillekeurig aan hecht. Is het, omdat ik het niet eens kan worden met me zelf? Ik lijd eronder, werkelijk...

Ziehier waar het om gaat. Ik lees in de Nieuwe Rotterdamsche Courant een opstel over Victor Rousseau. Het stuk is goed geschreven. Ik erken er als het ware Rousseau zelf in, en de nobele gratie van zijn beeldhouwwerk. Maar het slaat mij met verbazing eerst, met verontwaardiging weldra, en eindelijk met een soort misprijzend medelijden, dat mij nog het pijnlijkste is.

Rousseau zit dus te Londen in een zeer verzorgd

[p. 294]

heerenhuis, en heeft een lakei te zijner beschikking. Hetgeen er hem misschien wel toe verleidt, den oorlog voor een ‘fait divers’ te houden. Althans, in dien zin laat hij zich tegenover zijn interviewer uit. Want, voegt hij er als verklaring aan toe, gisteren nog heb ik in het Britsch Museum de Kanephoren bewonderd, die Elgin uit Hellas heeft meêgebracht. Ik heb erbij gedacht, dat zij misschien onder een oorlog gehouwen werden. Maar van den oorlog weet niemand meer, invloed heeft hij althans niet meer; terwijl de Kanephoren eeuwig schoon blijven en ons nog steeds onzeglijk ontroeren...

Ik moet bekennen: enkele dagen geleden, verleid door mijn ouden Aischulos, ben ik naar het Cinquantenaire-museum en de afgietsels van Phidias en zijne onmiddellijke voorloopers gegaan, en heb ik er dieper dan ooit genoten. Maar niet zonder het gevoel, dat als het ware een rem is van al onze tegenwoordige daden: de wereld is aan 't verkeeren, werpt zich om, en daarvoor moeten honderden duizenden sterven. Neen, ik onderschat de beteekenis der kunst niet, allerminst van deze, die eeuwig is gebleken, en zelfs van de hyperindividualistische niet, die is van de vorige generatie, en waar de ontaarding, aan dewelke wij lijden en die de oorlog misschien geneest, het duidelijkst in te erkennen valt. Mij echter van het gebeurende zooveel mogelijk afzonderen, omdat ik het verfoeilijk vind; de oorlog zoo goed als negeeren, door hem als een gewoon ‘fait divers’ nog slechts onder de rubriek ‘gemengde berichten’ een plaatsje te gunnen: hoe zou ik het kunnen, ik, die weet, die aan den lijve haast heb ondervonden hoe de bitterheden, die hij te slikken geeft, voor mij persoonlijk,

[p. 295]

voor mijn land, voor heel Europa eene wel heel ruwe, maar doortastende, en, hopen wij, afdoende behandeling is van kwalen, die des te gevaarlijker waren dat wij er genoegen en behagen in te scheppen schenen.

O, ik gun aan den nobelen Rousseau de aandoeningen die zijne eigene kunstwerken hem schenken; en ik kan begrijpen dat de grijsaard, die hij langerhand aan 't worden is en die nooit heel veel van drukte gehouden heeft, alle noodige en mogelijke voldoening vindt in zijne edele, zij het dan ook nogal gemeenplaatselijke mijmerijen, buiten al het overige om. - Maar als Romeo alle blinden van zijn kamer sluit om zich aldus een artificieëlen nacht te scheppen, dan belet hij nog niet, dat het buiten helderen dag zou wezen; en als Rousseau, die veilig te Londen zit, den oorlog en zijn beteekenis ontkent of althans moedwillig onderschat, dan vraag ik mij af of de gemoedsrust, die hij er zich door verzekert, en die hij stoffeert met hooger kunstgenot, niet... gestolen is. Hebben wij het recht wel, op dit oogenblik niet te lijden? Hebben vooral de gevoeligsten in de natie, de artiesten die het best voor lijden geschikt en er blijkbaar toe voorbestemd zijn, dat recht?

En dan, er is een ander standpunt, te mediteeren vooral door scheppende kunstenaars. Rousseau stelt zich als voorbeeld de houwer der kanephoren, met sereene afgetrokkenheid arbeidend onder een mogelijken oorlog. En nu vraag ik, met allen eerbied voor Rousseau's werk: heeft deze er wel aan gedacht, dat de Grieken in hoofdzaak vochten voor behoud en expansie van eene gevestigde, en vooral onaangevochten kultuur, zoodat de beeldhouwer, die onder den krijg de kanephoren

[p. 296]

schiep, de waarde had van een soldaat, van een verdedigingssoldaat? En de hand op het hart, in dezen tijd dat wij toch maar van alle illusie moesten afzien, vooral van illusies waarvan het leugenachtige toch al te klaarblijkend is: welke beeldhouwer van welk land zou durven beweren, zulk een soldaat in zulk een leger te zijn? Rousseau, een eenzame, die zich beroemt op zijne tegenwoordige afgetrokkenheid en van den oorlog niet meer dan van eene meer of minder belangrijke anekdoot wil weten, mocht daar wel eens over nadenken...