Verzameld werk. Deel 8. Het dagelijksch brood II. Dagboeken en brieven over den oorlog 1914-1918

[p. 183]

2 November.

Ik heb gisteren opgeschreven: ‘Wij weten niet wat wij aan lijden mogen besteden. Ik geloof dat sommigen er zuinig meê moeten zijn.’

Ik had dit in mijn notaboekje geschreven op een kerkhof. Wij zijn immers in de kerkhofdagen. Deze kerkhofdag zag eruit als de gelijktijdige dagen van de vorige jaren. Er waren weer maar eens zooveel trams méér per dag naar de begraafplaatsen van Evere en van Laeken. En die trams zaten vol menschen, van dewelke ik vermoed dat zij ditmaal niet meer aan hunne familiale plichten te kort zullen zijn gekomen, als vorige jaren.

Eergisteren al, Zaterdag, was mevrouw met de schoonmaakster gekomen. Mevrouw had reeds het Allerzielengezicht. De werkvrouw droeg een emmer. In den emmer: een paar klompen, een bezoedeld schort, een klonterig stuk bruine zeep. Mevrouw draagt zuchtend chrysanthen. De volgelinge slikt alle rouwgedachte, verwisselt lederen voor houten schoeisels, haalt water, schuurt bij ijverige borstels weer het grafmarmer wit, en denkt er niet eens bij, dat zij een jaar ouder geworden is, sedert zij dit voor het laatst deed. Mevrouw is blijven toezien, plechtig. Tenzij ze even ging uitrusten in eene vlakbij-gelegen herberg, die den naam voert: ‘En attendant’.

's Anderendaags kwam mevrouw terug, haar roetgele en -zware gezicht binnen de rechtop-staande haren van den donkeren bontkraag. En het werd een Allerheiligendag als alle Allerheiligen-dagen...

Maar 's middags at ik weer met mijn vriend den mysticus. Hij zei mij: ‘Ik kan er niet aan doen, maar ik ben vol hoop en vreugde. Niet alleen zijn vandaag alle

[p. 184]

Heiligen ineens beschikbaar: dit jaar kunnen zij niet dan heerlijk-dronken zijn van 't bloed der martelaren, der duizenden martelaren, die vóór den onwankelbaren Troon getuigen van het Recht. De hemelen moeten vandaag vol zijn van bloedroode kransen, van bloedwarme huldekransen vóór 't Eeuwige Gezicht.’

Ik ben op de beeldspraak niet ingegaan. En heb vastgesteld dat gisteren weinig buitengewoons te bespeuren was aan een dag, die der zielen gewijd is. Dezelfde deftigheid. Dezelfde gelatenheid. Dezelfde schijnheiligheid. En 's avonds, in stad, als men van de gesloten kerkhoven terug was gekomen, als de jaarlijksche corvée weêr achter den rug was: dezelfde drukte in de koffiehuizen als vorige jaren. En het was prachtig weêr.

Toen schreef ik, in mijn notaboekje, op, wat hierboven staat. Waarom en hoe mij dit te binnen kwam? - Wij hebben, drie maand lang, zedelijke folteringen geleden, die ons aanvankelijk verwrongen en doen dansen hebben als op een flakkerend-brandenden mutsaard (en ik vrees wel dat gij ons nu en dan bij dat onwillekeurige dansje nogal belachlijk, of althans minder-aesthetisch zult hebben gevonden). Daarna de stikwalmen van een smeulend vuur van cokes, en wij hebben er nog pijn in het hoofd van. Hebben wij in dien tweeden tijd minder geleden?... Nu zijn wij het zelf, die aan het vlammen gaan. Wij hebben nieuwe hoop. Het is mijn vriend de mysticus niet alleen, die vol van een nieuwen en blijden moed is, althans onder de menschen van zijn soort.

Hewel, ik ben angstig om dien moed, die toch niet anders is dan zich beurend, dan halsstarrig negeerend

[p. 185]

lijden. Laat ons toch met lijden spaarzaam zijn! Wij hebben er aanvankelijk zooveel noodeloos verspild. En het is maar als de crisis voorbij, als de verdooving gekomen is en men de kracht niet meer heeft den ploeg tot het einde van de onverschillig-logge voren te sleuren, dat men, in alle werkelijkheid, aan zijn hart gevoelt, hoe milddadig men aan gespannen verduren voor zichzelf geweest is. En dan helpen wellicht de revulsiemiddelen nog nauwelijks.

Wij weten onze lijdensvermogens nog niet goed te gebruiken. Weer maar eens een der goede gevolgen, eene der lessen van den oorlog: ze leeren naar juiste dosis aan te wenden...

- Maar hoe?