Verzameld werk. Deel 6. Beschouwingen over literatuur. Het dagelijks brood I. Keur uit de brieven in dagbladen 1906-1929

Wie is de plichtige

21 April

Die drie tikjes op mijne deur, waarvan het niet moeilijk om te raden was dat ze uitgingen van een sierlijk-geplooiden wijsvinger aan eene zeer verzorgde maar even krachtdadige hand, die drie kiesche, maar imponeerende tikjes klonken zóó beslist, dat ik er geen oogwenk aan dacht, iets anders te doen dan ze met een innemend ‘binnen’ te beantwoorden. Sedert ruim zeven seconden echter had ik het woord zonder zichtbaar gevolg uitgesproken, en ik ging, niet zonder angst, herhalen, toen mijne deur met bescheiden gratie gaapte, en in de opening mijn vriend de dilettant-rechercheur verscheen, nobel glimlachend gelijk hij alleen dat kan, en zeggend, na de deur te hebben gesloten met de zorg, die men aan een brandkastdeur besteedt, en plaats te hebben genomen, met bevalligheid, in een leunstoel:

- ‘Ik breng u stof.’

Als mijn vriend de dilettant-rechercheur spreekt van ‘stof’, dan weet ik zeer beslist, dat hij allerminst denkt aan het ‘Pulvis es’ der Schriftuur. Deze vriend is geen philosoof: hij is een liefhebber-detectieve, en zijn pessimisme gaat niet verder dan het erkennen dat het

[p. 360]

kwaad de wereld regeert. Maar er om jammeren doet hij niet; hij verkiest het uit te helpen roeien. En daarom heeft hij zijn genie en zijn fortuin ten dienste gesteld der politie; zich laten scheren; zich een sportpet en een Engelsch pak aangeschaft, benevens eene mooie collectie Browning's (ik bedoel geenszins, gij hebt het geraden, de volledige werken van Robert Browning of van zijne vrouw Elisabeth, maar de revolvers, die, ik vraag me af waarom, hun naam dragen), en één dier kortstelige pijpjes waarvan de brandende Navy-cut 's winters het binnenst van uw neus zoo aangenaam-warm weet te houden. De straatjeugd roept ‘Sherlock Holmes’ achter hem, hetgeen blijk geeft van hare literaire cultuur. Hem kan het weinig schelen: hij heeft het bewustzijn, een nuttig wereldburger te zijn, de eenige-moderne wijze te huldigen om waarlijk een paladijn te wezen. Dat maakt van hem eene nobele, en voor anderen toegefelijke, verschijning. En aldus ook verscheen hij me weêr, dezen dorstwekkenden voorjaarsmiddag.

- ‘Ik breng u stof,’ zei hij. En ik spitste mijne ooren, want blank en maagdelijk-ongerept verweet me, op mijn tafel, het papier, dat mijn uitgewrongen hersens te suf en te muf waren om nog het onderwerp eener ‘correspondentie’ te vinden... Hij genoot, goedmoedig, een oogenblik van mijne gretige aandacht, en vervolgde daarna:

- ‘Gij weet, dat het Gemeentehuis van Schaarbeek voor een goed gedeelte is af-, of beter is uitgebrand, want uiterlijk biedt het nog steeds een bezienswaardig geheel aan. Gij weet tevens, dat burgemeester Reyers en ik het eens zijn, om de ramp aan kwaadwilligheid toe

[p. 361]

te schrijven, eene kwaadwilligheid die gediend werd door een merkwaardig brandstichtersvernuft, een vernuft dat een mooie illustratie ware voor Thomas de Quincey's thesis over de misdaad beschouwd als fraaiekunst. Want gij kent de formule van den plichtige: neem eene varkensblaas, vul ze met terpentijn, hang ze vijftig centimeters boven een kaars, die geplaatst is tusschen een stapeltje houtskrollen. Steek dan de kaars aan: na zekeren tijd steekt zij op hare beurt de houtskrullen aan, dewelke eene warmte ontwikkelen waar varkensblazen niet tegen zijn bestand; barstend, plengen zij de terpentijn op het vuur; de brand, gij beseft het, is gesticht...

Het stichtend feit nu, dat men de overblijfselen van zes dergelijke blazen in Schaarbeek's gemeentehuis heeft gevonden, laat geen twijfel over aangaande de bedoelingen van dezen, die ze daar gehangen had. Er kan geen spraak zijn van toeval of grap; want wie versiert op tweeden Paaschdag een gemeentehuis met varkensblazen of steekt ten teeken van lol dergelijke vuren aan?... Er is dus wel degelijk misdaad gepleegd. Den misdadiger opzoeken was me weldra de dierbaarste der plichten.

Naar hem gaan vragen in de omstreken van het gemeentehuis-zelf ware naïef geweest. Ik verkoos eene tournée te doen bij de spekslagers van Brussel en omstreken. Deze lieden immers verkoopen varkensblazen, en het uitzicht van diengene, die bij hem eventueel zes exemplaren ineens van dit lichaamsdeel hadde gekocht, moest hun ongetwijfeld zijn opgevallen en bijgebleven... Mijne opsporingen bleven echter vruchteloos: de dader was klaarblijkelijk slim genoeg geweest zich zes blazen

[p. 362]

in zes onderscheiden winkels aan te schaffen; mogelijk was hij telkens van grime veranderd; misschien had hij zelfs de werktuigen zijner misdaad uit Chicago laten komen. Zoodat langs dien kant niet veel te verwachten was.

Ik nam een andere methode aan, en redeneerde aldus: geen belangeloos-aesthetische redenen kunnen er toe hebben aangezet, de ramp te verwekken; een gemeentehuis brandt immers niet mooier op dan een ander gebouw. De dader moet dus practisch belang bij zijne praestatie hebben gehad. Welke lieden nu kunnen dus door dergelijke drijfveeren in deze zijn geleid?

Omdat ik een enkel oogenblik tevoren aan aesthetische gewaarwordingen had gedacht, kwam in mij onmiddellijk het denkbeeld op, dat sommige lieden, die voor de Schoonheid leven, ook ván de Schoonheid leven moeten, en dat dezen er tevens en aldus belang bij hebben kunnen, Schoonheid te vernietigen, ter gemakkelijke plaatsing van deze die zij scheppen. Nu was het gemeentehuis van Schaarbeek in het oog der kenners een meesterstuk der architectuur. Het was opgepropt met schilderijen. Het in puin en asch te leggen kon voor de bouwmeesters een middel zijn, het door een nieuw meesterstuk te vervangen, voor de artiesten er een nieuw museum van meer-hedendaagschen verf-op-doek van te maken. Te meer dat de dood van Leopold den Tweede en het gebrek aan Wereldtentoonstellingen in de bouwkunde eene crisis hebben teweeggebracht, en vele jonge schilders te Brussel vurige aanhangers zijn van Martinetti's futurisme, dat de vernietiging van alle verouderde kunst warm aanbeveelt.

Maar niet alleen architecten en kunstschilders hadden

[p. 363]

bij eene symbolische verdwijning van dat gemeentehuis belang: ook de pas-geborenen, de jong-gehuwden en de ‘gardes-civiques.’ Ik spreek met opzet van dezen, die eerst sedert 1 Januari dergelijke functie bekleeden, vermits de registers van den burgerlijken stand en van de burgerwacht tot op dien datum in afschrift bewaard werden. Dit moest de dader weten, en dit brengt mijne beperking meê... Nu, geboren worden in onzen tijd is niet zoo heel plezierig. Van 1 Januari tot 17 April heeft men ruimschoots den tijd gehad, de bitterheden van het huwelijksleven te smaken. En slechts zij, die zich scheel kijken op het uniform van een piot, kunnen geneuchte vinden in de ‘instructie’ die ze iederen Maandagavond onder de wapens roept. Gij zult inzien, dat ook dergelijke luyden, die belang hadden in het vernietigen van sommige registers, zeer goed in staat kunnen zijn geweest het gebouw, dat deze registers bevatte, in brand te steken, en aldus officiëel uit de wereld der zuigelingen, gehuwden of burgerwachten te verdwijnen.

Een andere groep had wellicht nog veel ernstigere reden, om Schaarbeek's forum te zien verdwijnen. Het zijn, eenvoudig, de Walen. Schaarbeek is, gij weet het, bij uitstek eene Vlaamsche gemeente, eene vruchtbaar-Vlaamsche gemeente. Dit zou de volkstelling schitterend bewijzen: Schaarbeek zou voor de Walen een doorslaande oorvijg zijn, het bewijs van Vlaanderens groeikracht midden in de Brusselsche agglomeratie. Dat bewijs kunnen de Walen zeer goed hebben gevreesd. En daar zij wisten dat de lijsten, die de vrucht waren der volkstelling, berustten in de gemeentehuiselijke zalen, hebben zij misschien gedacht dat...

[p. 364]

Ik verhaast mij erbij te voegen, dat ik de mogelijkheid van andere daders lang niet uitsluit. Daar zijn bijvoorbeeld de tegenstanders van het ‘groot-Brussel’, zij die de autonomie der voorsteden huldigen en vijandig zijn aan een centraal bestuur, gevestigd in het Stadhuis van den Grooten Markt. Door het gemeentehuis van Schaarbeek uit te branden, hebben zij willen aantoonen welke ramp het zijn zou, indien ál de documenten van ál de voorsteden en van de hoofdstad daarbij in éen enkel gebouw verzameld waren, en dit gebouw eveneens de prooi der vlammen moest worden!

‘Ziedaar,’ besloot mijn schrandere vriend, ‘de mogelijke misdadigers. Dáár wil ik mijn speurzin op botvieren. Maar intusschen heb ik dorst gekregen. Bezit ge van dien ouden whisky nog, dewelke uw oom uit Ierland u onlangs ten geschenke zond?...’

Ik had den moed niet, hem 't gevraagde te weigeren, al had ik onder zijn soliloquium reeds gemerkt, dat hij ook elders zich aan de vergelijkende studie van Engelsche sterke dranken had overgeleverd. Deze gewoonte had hij zich met het Engelsche detective-uitzicht eigen gemaakt. Wie weet?: zij helpt hem misschien op het spoor van den brandstichter, zoo deze soms in de drankhuizen zijne wroeging poogde te versmoren...