Verzameld werk. Deel 6. Beschouwingen over literatuur. Het dagelijks brood I. Keur uit de brieven in dagbladen 1906-1929

[p. 81]

Franz Hellens
OEil-de-dieu

Op het schutblad van zijn jongsten roman OEil-de-Dieu dien hij opgenomen ziet in de ‘Collection Edmond Jaloux’ welke Emile-Paul uitgeeft, laat Franz Hellens een lijstje afdrukken van zijne vorige werken, dat tien nummers bedraagt. Dat lijstje is onvolledig: bij mijn weten ontbreken twee titels, die van een roman: ‘En écoutant le bruit de mes talons’, en die van een nochtans merkwaardig tooneelwerkje: ‘Massacrons les Innocents’, om te zwijgen van zijn kunst-historisch werk.

Is dat weglaten een vergetelheid? Ik zie er eerder het teeken in van gerijpte kieskeurigheid, van een zelftucht die verwerpen wil wat niet meer past in de lijst van bewusten wil volgens bewuste kracht.

Ik heb hier herhaaldelijk, kort na mekaar, over Franz Hellens mogen schrijven. Ik heb het gedaan met steeds grootere strengheid, omdat ik bij werk aan werk de rijpheid van dezen schrijver zwellen voelde naar de gave perfectie toe.

Franz Hellens heeft het zich-zelf nooit gemakkelijk gemaakt. Zijn aanhoudend werken is een aanhoudend vechten geweest. Zeer open, zeer ontvankelijk voor al wat, aan literatuur, is en komt; nieuwsgierig op het

[p. 82]

ziekelijke af naar al de problemen van heden en morgen, waar men den menigvuldigen en weleens tegenstrijdigen weerklank van vindt in zijn tijdschrift: ‘Le Disque vert’, zal het Hellens meer dan wie ooit moeite hebben gekost, aan de invloeden te ontsnappen, die hem bestormden, aan al de min of meer verdachte noviteiten die hij in het eigen huis binnenhaalde. Ik zal niet zeggen dat hij er heeft aan weerstaan; veel meer - en het is een blijk van de tucht waar ik hooger op wees - heeft hij ervan genomen wat hem kon helpen bij zelf-ontginning, zelfloutering, zelf-volmaking.

Het had het gevaarlijke gevolg, dat het werk van Franz Hellens werd bedreigd met cerebrale verdorring. Elk egoïsme verarmt, ook het literaire. Van huize uit eenigszins ziekelijk sensueel en vooral fantastisch, zou deze auteur het fantastische uit zijn werk niet bannen, maar moedwillig intellectualiseeren. Het sappig-levende scheen er als het ware uit weggetrokken. Romans als ‘Mélusine’ en als ‘Bass-Bassina-Boulou’ waren en bleven wel heel interessant, maar deden, vooral de eerste, verschrikkelijk literair aan, en vooral droog-bedacht. En nu neem ik, bij dezen of genen auteur, wel graag aan dat zijn werk een geestelijke constructie zou zijn zonder menschelijkgevoeligen ondergrond: een boek, opgebouwd als een stalen machine, met al zijn flink-draaiende raderen en goed-gesmeerde gewrichten, kan al heel interessant zijn, en de dag, dat Jean Cocteau mij de Noordzee beschreef met alleen het aangeven van de chemische formule van het zeewater, heeft hij mij diep getroffen: die formule was mij genoeg om de zee aan te voelen. Doch zulke middelen passen niet bij Franz Hellens, wiens diepere

[p. 83]

menschelijkheid ik ken uit zijn eerste boeken: ‘Les Hors-le-Vent’ en vooral ‘Les Clartés latentes’. Hellens is niet iemand om zich mathematisch voor te doen, en dat het niet strookt met zijne geaardheid bewijst hij juist door zijne gretigheid naar al het komende, hoe vreemd het zich ook voordoe. Als ik mij niet vergis, wil mathemata juist zeggen: zaken waar men zeker van is. En Hellens heeft nooit een andere zekerheid gekend dan die van zijn fantazie. Zij is zijne werkelijkheid, waarbuiten hij niet kan, en die kan buiten alle andere. Deze dichter kan buiten wetenschap, hoe onrustig hij tegenover de wetenschap sta, of, laat ons zeggen, tegenover alle theorie. Heeft hij het bij het schrijven van zijn laatsten roman begrepen? Hij heeft hier iets als een meesterstuk gemaakt, eenvoudig doordat hij, als schrijver gerijpt tot bij het volstrekte kunnen, terug is gekeerd tot wat zijn eigen-innige natuur is.

‘OEil de Dieu’ is een waagspel: wat Franz Hellens ermeê heeft gedaan is eenvoudig Don Quichotte te herschrijven. Een nederig, geestelijk niet zeer sterk mannetje is een groot idealist. Zooals zijn prototype zich voedde met ridderromans, heeft hij zich tot gretige lievelingslectuur de detectiveromans gekozen. Eene erfenis van een half millioen valt hem uit de lucht: hij verlaat zijn gezin en trekt uit op zuivering van de wereld. Hij vindt zijne Rossinante in een schurftigen hond dien hij ontmoet; Sancho Pança is hem zijne oude, trouwe voedster. Na heel wat averij, die alleen de oppermacht van zijn idealisme bewijst, doch waar al zijne Sherlock Holmes-knepen niet tegen bestand zijn, ontmoet hij zijne Dulcinea: eene oplichtster die, onder voorwendsel van

[p. 84]

integraal communisme, de subliemste utopie, hem ontfutselt wat overbleef van zijne erfenis, nadat zijne vrijgevigheid al de overvloedige mildheid van zijn hart had bewezen. Al deze avonturen zullen onzen armen held deerlijk havenen. Belooning voor zijne hooge menschenliefde zal hij helaas niet vinden: hij belandt, tot besluit, in een krankzinnigengesticht.

Dit als geraamte van een werk, dat verder met zijn wereldberoemd voorbeeld natuurlijk niets te maken heeft, en er nog nauwelijks aan terug laat denken. Lezen wij het boek van Cervantes weer door, dan boeit het ons in de eerste plaats om het verrukkelijke verhaal. Dat verhaal wordt, naar het voorbeeld van den tijd waarin het ontstond, onderbroken door episodes: die hadden wij gaarne gemist. De psychologie ervan is, naar onzen smaak, niet voldoende uitgediept; het genot ligt dan ook aan, hangt af van de verrassende toedracht der gebeurtenissen. Zeker, wij zien de diepere beteekenis van een Don Quichotte in. Onder mekaar zullen wij spreken van de tragiek van zulk een personnage. Ook ons is hij een symbool. Doch, wij moeten nadenken en vergelijken voor wij tot zulke gevolgtrekking komen. Met andere woorden, er is meer dan ervaring, er is een zekere kennis toe noodig om Don Quichotte volkomen naar zijn psychisch wezen te waardeeren en te belijden.

Met Franz Hellens is dat gansch anders; hier volstaat persoonlijke ervaring, en de meest direkte, zonder alle verdere wetenschap, volkomen, om zijn held ik zal niet zeggen te situëeren, maar te beminnen. Voor ons, menschen van de twintigste eeuw, is don Quichotte altijd eenigszins belachelijk: hij staat werkelijk buiten

[p. 85]

eene denkbare menschelijkheid. De dilettant-detective OEil-de-Dieu leeft daarentegen midden in ons. Zijn geestelijk evenwicht is weliswaar onvast; zijne menschenliefde zonder stevigen grond. Doch daar juist zullen velen onder ons zich in erkennen. Don Quichotte verklaren wij door de ridderromans; buiten de ridderromans kunnen wij ons moeilijk zijn fantastisch bestaan verklaren. OEil-de-Dieu, hij, had waarlijk Conan Doyle niet noodig om voor ons aanneemlijk te zijn: hij is het kind van heel den voor-oorlogschen tijd, alleen begaafd met meer affectieve dan logische neigingen, gelijk wij toch allen waren een dertig jaar geleden. Hij doet een beetje onnoozel: ik zal niet zeggen dat wij allen even-onnoozel hebben gedaan, maar dan ligt het misschien wel aan ons egoïsme, ons instinct tot zelf-behoud en ons gebrek aan durf. Met al zijne overdrijving (en hierbij had Hellens prachtige vondsten) is deze held een mensch dien wij erkennen in het diepst van ons eigen bewustzijn; waar wij hem echter het liefst bedolven laten, als een ‘parent pauvre’, als iemand die ons niet meer waardig is. En misschien hebben wij ongelijk.

Die groote meêwarigheid voelen wij ook voor de grootsch-uitgebeelde voedster, voor den armen, schurftigen hond. Ook zij zijn wezens, die zich niet zoo gemakkelijk aanpassen bij het dagelijksche leven, omdat zij nu eenmaal te eerlijk zijn. Er is niets zoo eerlijk in dit boek als de hond Marcador, en niets zoo eenvoudigmenschelijk als de voedster Méné. Ligt het aan den verren afstand? De gelijkaardige personnages bij Cervantes lijken ons ernaast als grappige ledepoppen.

Bij een boek als dat van Franz Hellens heeft men

[p. 86]

het niet graag over gebreken. Een aandachtig lezer, die niet opgaat in de modernste theorieën, zal ze nochtans ontdekken. Hij zal meenen, dat het logisch verband tusschen de verschillende episodes onvoldoende is aangegeven: hij zal gelijk hebben. Hij zal verder neus-ophalend beweren, dat Franz Hellens hierin den invloed, heeft ondergaan van het reeds toonaangevend surrealisme: ditmaal zal hij ongelijk hebben, want reeds in ‘Les Clartés latentes’ was, in essentie, Franz Hellens een surrealist, - zooals wel andere Vlamingen dat vóór den oorlog waren...

N.R.C., 7 Maart 1925.