Verzameld werk. Deel 5. Beschouwingen over literatuur

[p. 640]

Jan Jans
Plastische verzen

Jan Jans - dit is de pseudoniem van den heer Jan Adriaensen - is geboren in 1847. Hij is dus in zijn tachtigste jaar, en de oudste van onze nog levende Vlaamsche dichters. Hij is een wonderbaarlijk frissche natuur gebleven, hij die nochtans een bewogen leven heeft gehad. Of hebt gij het liever, een zeer bewegend, een nog steeds bewegend leven, vooral op het gebied van de politiek en van den Vlaamschen strijd. De vurigheid, die zijne jaren tegenspreekt, is hem bijgebleven, zooals men te Brussel zien kan op elke Vlaamsche vergadering, want geene, of Jan Adriaensen is er op aanwezig. Zij maakt dan ook den grondslag uit en het eigen wezen van zijne dichterschap.

Heel langen tijd is de Vlaamsche poëzie met de Vlaamsche beweging innig verbonden geweest. Men merkt het tot bij Prosper van Langendonck, en gij herinnert u hoe onverbreekbaar-verknocht zij beide zich voordoen in de periode, die door Albrecht Rodenbach en Pol de Mont wordt beheerscht. De eerste en de grootste van onze hoofdzakelijk-subjectieve dichters, Guido Gezelle, zal ze niet willen scheiden; de Van Nu en Straksers, hoe veel vrijer zij dan ook waren, hebben het verband, dat trouwens op historische gronden berust, nooit genegeerd;

[p. 641]

en de na hen komende jongeren, dichten zij dan ook geen strijdliederen meer, hebben het met klem, met opzet bevestigd. Men kan zeggen dat de Vlaamsche poëzie in dienst is gebleven van de Vlaamsche beweging: alleen in de wijze van dienen is verandering gekomen. Waar vroeger de Vlaamsche beweging object was van Vlaamsche poëzie en rechtstreeksche aanleiding, kan men het er thans voor houden dat het scheppen van poëtische schoonheid bij de dichters een afzonderlijken, maar dan toch inhaerenten vorm is van den Vlaamschen dienst. Ook neemt men natuurlijk niet meer aan, dat trouwhartige Vlaamsche dienst minderwaardigheid der Vlaamsche poëzie zou vergoelijken, zooals vroeger maar al te dikwijls het geval is geweest.

Wat waar is voor de conjunctie Vlaamsche poëzie-Vlaamsche beweging, was nauwelijks minder waar voor de verhouding van Vlaamsche poëzie tot de politiek, nog vóór een paar decenniën. Zoo de sociaal-democraten sedert hun betreden van het Parlement de politiek den economischen weg deden inslaan en aldus aan de clericale en anti-clericale partijpolitiek een deel van hare scherpte verliezen deden, althans naar het uiterlijke, staat het niet minder vast dat velen in Vlaanderen eene zuiver-Vlaamsche politiek voor onmogelijk blijven houden, en dat de flaminganten nog steeds liberaal of katholiek blijven, zich aansluiten bij liberaal Willemsfonds of katholiek Davidsfonds, niettegenstaande het eens-gezinde Vlaamsch programma, door allen aangenomen, zij het met opportuniteitsschakeeringen.

Het spreekt van zelf dat sedert de opkomst en den bloei van ‘Van Nu en Straks’ het kleinzielige en

[p. 642]

kortzichtige hiervan voor velen tot het verleden behoort: de Vlaamsche poëten laten hunne kunst niet meer aan banden leggen, waar zij weten dat eene overtuiging, gevolg van grondig overleg, hoe zij er zich dan ook voor opwinden, nooit als tiende zuster in den kring der Muzen werd opgenomen. Waar trouwens voor de meeste Vlamingen, die nog niet al te oud zijn, de politiek eene gewijzigde gedaante heeft aangenomen. Ik zou dan ook al het bovenstaande zeer stellig ongeschreven hebben gelaten. Indien ik het niet hebben moest over Jan Jans.

Jan Jans was bij de vijftig, toen ‘Van Nu en Straks’ tot stand kwam. Ik geloof niet dat hij er ooit vijandig tegenover gestaan heeft, - alleen dan maar een beetje sceptisch. Maar om de vijftig jaar verandert men niet meer, en ik meen zelfs dat het geraden is, het niet te probeeren. Jan Adriaensen is en blijft dus een dichter uit de Vlaamsche jaren 1870-1890. Hij is daarenboven, en bleef een strijdend liberaal uit den kring en de school van Max Rooses en Jan van Rijswijck, wat hem aan de politiek eene beteekenis deed geven die ze slechts in mindere mate bezat voor een Pol de Mont, een Victor de la Montagne, een Arnold Sauwen, allen trouwens een kleine tien jaar jonger dan hij, meer geneigd naar de, toenmaals jongere, literatuur in Frankrijk, Duitschland en Holland, en dan ook zooveel frisscher, zooveel meer rechtstreeks-aandoend, zooveel minder-rhetorikaal dan hij, ook op het oogenblik dat de groote omwenteling in onze literatuur, met de geestdriftige stuwkracht van Vermeylen en het reeds rijpe voorbeeld van Prosper van Langendonck haar aanvang zou nemen.

Dit neemt niets weg, natuurlijk, van de gebreken

[p. 643]

die de jongst-gebundelde verzen van den heer Adriaense voor de meeste lezers van thans zoogoed als ongenietbaar maken. Maar het verklaart ze, zooals behoort bij iemand die, als Jan Jans, hoe benijdenswaardig-levendig dan ook, toch tot een reeds historisch tijdvak van de Vlaamsche literatuurgeschiedenis behoort. Hij-zelf deelt ons, in een woordje ‘Tot Inleiding’ meê, dat enkele stukken uit zijn bundel ‘reeds hun half-eeuwfeest (mochten) vieren’, en geeft toe dat hij wellicht beter had gedaan, zijn boek ‘Uit de oude Doos’, te doopen. Dit hebben wij in het oog te houden, willen wij hem geen al te groot onrecht aandoen: minder dan ooit zou hier een absolute maatstaf geldend kunnen zijn.

Meent trouwens niet, dat heel dit boek overheerscht zou zijn door poëzie-fnuikende politiek of Vlaamschen strijd. De persoonlijkheid van Jan Adriaensen is nooit zeer ruim, nooit in het oog vallend geweest. Maar duidelijk is ze toch, en tot op heden erkenbaar. Niets heeft vermocht ze te knakken. Als motto voor zijn bundel citeerde hij zich-zelf: ‘Ik zong vrij, van den hak op den tak, als de merel, mijn wildzang’. En nu staat wel vast dat die vrijheid geconditioneerd werd door allerlei invloeden, maar het kan niet geloochend, dat zij een eigen klank heeft, waar zij tot uiting komt. Die klank was duidelijker, heller, frisscher in ‘Tijl Uilespiegel’, het vorige dichtwerk van den heer Jan Adriaensen. Toch blijft mij merkbaar in deze ‘Plastische Verzen’, het schalks-volksche, het ironisch-satyrische, en ook wel het ondanks alles medesleepende die het kenmerk zijn van zijne in alles zoo oprechte persoonlijkheid.

Deze eigenschappen, ik weet het wel, zijn nog geen

[p. 644]

wettiging voor den titel: ‘Plastische Verzen’. - ‘Het kind moest immers een naam hebben!’, verontschuldigt Jan Jans. Voor ons echter heeft dat opschrift eene heel wat ruimere beteekenis, en weêr, om te beginnen, eene historische. Het toont aan dat de oude heer Adriaensen ook eens een jongere is geweest; dat ook hij gevochten heeft voor eene vernieuwing, voor meer rechtstreeksche uitdrukkingskracht tegen wat, om het jaar tachtig, hier te lande nog naleefde, al te zeer, van de Ledegancksche rhetoriek. En die zucht naar directe mededeelzaamheid, die zorg om het juiste woord op de rechte plaats, is hem bijgebleven. Zeker zijn wij aan scherpere, vooral meer bewogen expressiviteit gewoon geworden, en van artistieke acrobatie, een Pol de Mont eigen, bleef Adriaense tot eigen geluk steeds vrij. Maar nog steeds doet zijne dictie aangenaam aan, blijft zij waardeerbaar ook waar zij overtuigingen omkleedt die wij thans in alledaagsch proza, dat toch ook geen luim, dat toch ook geen ironie, en dat zelfs geen woede uistluit, den volke plegen mede te deelen. Dat Jan Jans met ‘plastiek’ niet anders heeft bedoeld dan: onmiddellijk aansprekende expressie, volstaat om ons te doen aannemen dat zijn titel gerechtigd is.

Wie dit boek legt naast bundels verzen, veel vroeger uitgegeven maar gelijktijdig ontstaan, en die nog wel algemeen met eere worden genoemd, mag Jan Jans zijne waardeering niet onthouden, hoe heelemaal anders zijne opvatting van wat poëzie is dan ook weze.

N.R.C. 5 Februari 1927.