Verzameld werk. Deel 5. Beschouwingen over literatuur

[p. 501]

F.V. Toussaint van Boelaere
De Peruviaansche reis

Verhaal aan verhaal, boekje aan boekje, die doorgaans proeven zijn van meesterlijke typographie, zet Fernand V. Toussaint van Boelaere zijn literairen arbeid voort met eene rustige zekerheid, die velen hem mogen benijden. Het is nu ruim dertig jaar dat hij schrijft, dat hij doet aan woordkunst in den zuiversten zin van dat woord, en het kan niet gezegd dat zijne productie groot zou zijn. Maar nimmer heeft hij, zooals vele anderen, meer of minder langen tijd gezwegen: zonder schijnbaren hartstocht, zonder blijkende geestdrift, en dan ook zonder wanorde, zet hij zijn werk voort, dat wel eene taak gaat gelijken. Dat werk wordt echter geleid door een buitengewoon-klaar inzicht; het stuurt af op een doel, waarvan men de aesthetische beteekenis betwijfelen mag, maar waaraan Toussaint met al zijne fijnzinnige intelligentie gelooft. Gevolg daarvan is, dat het gemoed van den schrijver zich niet door eene mode laat storen, of zich zelfs stoort aan kritiek. Verhaal aan verhaal, boekje aan boekje, - en het zijn doorgaans royale, zij het dunne, quarto's, - blijft de heer Toussaint van Boelaere zich met schrijven amuseeren: het is of hij met zichzelf schaak speelt, iederen avond, na de dagetaak. En het schaakspel is een spel dat gehoorzaamt aan vaste regelen.

[p. 502]

Maar de beoefening ervan, wordt zij aangehouden, brengt eene steeds grootere bedrevenheid meê. Zoo gaat het met de literatuur van Fernand Toussaint. Zij is als wijn van goede hoedanigheid: zij wordt jaar aan jaar beter (en ook een beetje hoofdiger, zullen sommigen denken, die niet houden van een zinnelijk grapje). Toussaint zal het mij niet kwalijk nemen als ik het verklap, dat hij weldra vijftig jaar oud wordt, of het misschien reeds is, wanneer ik daar onmiddellijk aan toevoeg, dat zijn laatste werk, de ‘Peruviaansche reis’, die ik hier aankondig, volgens mij het beste is dat hij heeft geschreven. En dat men zou wenschen vijftig jaar oud te zijn om het hem met even goede gevolgen na te doen.

Die steeds-stijgende literaire perfectie hoeft ons trouwens niet te verwonderen; zij ligt niet aan Toussaint's ingenium; zij is eenvoudig het gevolg van het literaire inzicht waarover ik het hierboven had. Toussaint van Boelaere gelooft in literaire techniek, en vooral in de excellentie van de zijne. Waarin hij werkelijk geen ongelijk heeft. Ik wil zeggen, dat men een boek maakt zooals men eene klok maakt (en er is iemand die dat lang vóór mij heeft gezegd), en dat Toussaint overtuigd is, het van de beste boekenmakers te hebben geleerd. Er komt bij, dat hij literair denkt, zooals een schilder picturaal en een beeldhouwer plastisch denkt. Ik heb dit reeds vroeger naar aanleiding van een ander boek van hem uitgedrukt; Toussaint vraagt zich af: wat is er van dit of geen geval literair te maken? Want de schrijver beschikt, net als schilder of beeldhouwer, over eene stof, eene materie, die voor zijne uitoefening, voor zijne kundigheid, van

[p. 503]

het grootste belang is. Die materie is het woord, en meer nog de volzin. Literaire kunst is: evenwichtige, en waar het past hinkende volzinnen, met de juiste, en waar het past onzuivere woorden te maken. En wat daar tusschenin ligt, wat ligt tusschen rust en onrust, stiptheid en vaagheid, is sleur en rhetorica. Literatuur duldt geene sleet aan woord, aan zinsbouw, aan syntaxis. Of zij ziet er van af te ontroeren, tenzij de literair ongevoeligen.

Nu is er schijnbaar niets ongewoons aan het proza van Toussaint. Men voelt wel dat het sierlijk is en naar de cadans bevredigend. Het loopt zelden uit op een ontrustend vraagteeken of een verontwaardigde uitroeping. Toussaint heeft mij nooit ontsteld of mij doen twijfelen aan zijn geestelijk evenwicht. Nochtans heeft hij mij nooit ontstemd door het slechts benaderende van een bijwoord of den lammen gang van eene periode. Technisch is Toussaint volmaakt, als men zich maar op zijn standpunt weet te plaatsen. Dat standpunt kan betwistbaar zijn: het onderstelt eene geestelijke stelligheid, eene nuchterheid zelfs waar sommigen voor huiveren zullen. Doch waar het opvoert tot een meesterschap als door Toussaint bereikt, kan men niet dan er diep voor buigen; te meer waar zulke meesterschap grooter en grooter wordt, zooals ik hierboven getuigde.

Wat nu deze ‘Peruviaansche reis’ zelve betreft: het is niet zonder opzet dat ik in de eerste plaats 's schrijvers vaardigheid roem, die zich ditmaal weer blijkt verjongd en zelfs vernieuwd te hebben. Het is een zeer bijzonder, een innig genot, zooals het eene blijde verrassing is, vast te stellen met welke voorzichtigheid, en tevens welke raakheid, de auteur zijn verhaal inleidt, indeelt, ten einde

[p. 504]

voert; met welke lichte fijnheid, en de zekerheid van ‘wat het doen zal’, hij er de elementen van aangeeft en rangschikt; hoe die rangschikking door het pittige onverwachte den lezer prikkelt en boeit. En ik spreek dan nog niet van de taal, bij Toussaint, in haar eenvoud, steeds vol adel.

Doch er valt wel meer te loven in deze ‘Peruviaansche reis’. Om te beginnen met de uitvinding, den inhoud. Het gaat er hier om een droom, die het gevolg is van eene herinnering. Het zicht van een half-bloed negerinnetje wekt het beeld ‘brons met gouden weerschijn’ op, bij den held die daarvan in zijn geheugen een zeer bepaalde, zeer objectieve voorstelling terug vindt, gepaard met de eerste sensueele gewaarwordingen. Waar hij met dat beeld slapen gaat, is het zoogoed als normaal dat hij droomt van eene reis naar Peru, het mysteriëuze land van brons en goud: voor Toussaint van Boelaere eene welkome gelegenheid tot somptuëuze beschrijving van prachtige landschappen en vreemde avonturen. - Tot het verklaren van zulk een droom is er waarlijk geen Siegmund Freud noodig, wiens symbolisme hier trouwens geheel overbodig zou worden: de psychologische feiten spreken duidelijk genoeg.

Wat in Toussaint's verhaal echter minder aannemelijk is: dat de held ervan zulk een droom doet na waarlijk wat al te veel gedronken te hebben. Overmatig alkoholgebruik is immers een rem voor de geestelijke verrichting die ik den logischen droom zou willen noemen. Toussaint heeft zijn Ariël werkelijk wat al te dronken laten worden: hij is het in zulke mate, dat hij niet eens zijn licht uitdraait vóór hij slapen gaat, al ziet hij het duidelijk branden.

[p. 505]

Of iemand in dien toestand eene ‘Peruviaansche Reis’ zal droomen, en het zich daarenboven 's anderen daags bij het ontwaken zal herinneren? Ik ben zoo vrij, het voor mijn part te betwijfelen.

Doch dit is een heel klein vlekje, dat dan nog niet van literairen aard is. Hetgeen niet belet dat het een vlekje blijft in dit verhaal, dat anders absoluut volmaakt zou wezen.

N.R.C. 27 Juni 1925.