Biographisch anthologisch en critisch woordenboek der Nederduitsche dichters. Deel 6 VIC-ZYP

[p. 461]

[Hendrik Wester]

Wester (Hendrik) ¹. Het is ons waarlijk een genoegen dat wij dezen braven arbeidzamen man, die voor de provincie Groningen datgene was, wat de onvergetelijke nieuwenhuijzen voor Holland geweest is, in dit werk loffelijk kunnen vermelden, daar hij ook de dichtkunst dienstbaar gemaakt heeft tot het bereiken van zijne lofwaardige oogmerken, die wij in een beknopt overzigt van zijn nuttig en weldadig leven zullen leeren kennen.

Wester werd den 23 Januarij 1752 geboren te Garmerwolde; zijne ouders, roelf wester en wieke hindriks, behoorden tot den bemiddelden boerenstand. Zijn vader zelf onderwees hem in het lezen, schrijven, rekenen, en het psalmzingen, en zond hem met zijn tiende jaar naar de school in het naburig dorp Ten Boer, om zich verder in deze wetenschappen te bekwamen.

Wester was stil, bedaard, tot nadenken gestemd en zeer weetgierig; zijn leeslust kon op het platte land slechts schraal voedsel bekomen: behalve den Bijbel, het Psalmboek en den almanak waren in den omtrek weinig boeken te vinden; zijn vader bezat eenige enkele deelen van wagenaars Vaderlandsche Historie, eene oude in slechten stijl geschreven kerkelijke geschiedenis, en dit was zijne geheele bibliotheek, wier inhoud en den kronijk achter den almanak de jongeling weldra in zijn hoofd had.

1 Th. van swinderen, ter Gedachtenis van h. wester.

[p. 462]

Zoo was hij zeventien jaren oud geworden, en weinig behagen in het boerenwerk vindende, werd hij in 1769 winkelknecht te Groningen. Zijn tweede meester aldaar was ook een liefhebber van lezen, en bezat vele boeken, tot welke wester in zijne vrije uren de toegang vergund was. Deze vrijheid en de verstandige gesprekken met zijn' braven godsdienstigen meester, zoowel als zijn omgang met andere kundige en beschaafde menschen, vormde zijnen smaak en verrijkte zijn' geest met nuttige kennis.

In 1772 moest hij wegens een ligchaamsongemak zijn' dienst als winkelknecht verlaten, en naar het ouderlijk huis te rug keeren. Deze omstandigheid was het middel, hetwelk de Voorzienigheid bezigde om hem op het standpunt te plaatsen, op hetwelk hij eerlang zoo veel goeds en nuttigs om zich heen zou verspreiden. Zijn voormalige leermeester te Ten Boer gestorven zijnde, werd wester door diens weduwe aangezocht om eenigen tijd voor haar den schooldienst waar te nemen. Medelijden met de ongelukkige en achting voor zijnen overledenen leermeester bewogen hem meer tot het bewilligen van haar verzoek dan zelfvertrouwen op zijne bekwaamheden. Met allen ijver vervulde hij de pligten van zijn' post, en weldra werd hij vaste onderwijzer in dezelfde school, waar hij weinig jaren te voren nog als leerling gezeten had. In deze school voerde hij verscheiden nuttige verbeteringen in, die wel de goedkeuring van den plaatse-

[p. 463]

lijken Predikant wegdroegen, doch aanvankelijk geheel niet naar den smaak waren der ouders, die hunne kinderen bij hem ter schole zonden; maar met geduld en zachtzinnige overreding kwam hij de meeste zwarigheden te boven, en zag weldra de goede vruchten van zijne welaangewende pogingen. Daaronder behoorde het invoeren van betere leerboekjes, die hij kon opsporen, en daar de voorraad toen nog niet groot was, besloot hij zelf eenigen op te stellen, die voor zijne verbeterde onderwijsmethode geschikt waren; sedert vermeerderde hij dezelve van tijd tot tijd met zulk een goed gevolg, dat zij thans bijna een' geregelden cursus van lager onderwijs uitmaken ¹, en weldra op alle scholen door het geheele land werden ingevoerd; verscheiden derzelven zijn twintig en meer malen herdrukt, en worden op den duur reeds voor een tweede geslacht nog even doelmatig bevonden.

Het was in zijn' tijd nog eene sints onheugelijke jaren overal in ons vaderland standhoudende wet dat ieder boerenschoolmeester moest kunnen rijmen ²,

1 Men vindt dezelve aangeteekend op de volledige lijst zijner uitgegeven geschriften, achter de Levensberigten van h. wester, door th. van swinderen, bl. 60.

2 Natuurlijk maakte deze onverstandige vordering, die in de steden zoowel plaats had als op het platte land, niet zelden verscheiden schoolmeesters tot voorwerpen van bespotting, die in andere opzigten dit geenszins verdienden; maar ontwikkelde toch ook bij sommigen een' gelukkigen aanleg tot de dichtkunst. gijsbert jacobs, van der palm, van der waal, perk en menige andere verdienstelijke dichters, die wij in dit werk aangetroffen hebben, waren schoolmeesters van beroep, en welligt uit dien hoofde verpligt dichters te worden, daar zij te veel smaak en gezond oordeel hadden, om niet te zien dan het voor hen niet genoeg was slechts rijmers te zijn.

[p. 464]

en daar men stilzwijgend deze bekwaamheid ook in wester vooronderstelde, moest hij de nieuwejaarswenschen zijner scholieren aan hunne ouders en bloedverwanten in rijm opstellen, gedichten maken op boerenbruiloften, en al de poëtische vroondiensten verrigten, die in zijn' tijd aan het ambt van dorpsschoolmeester verknocht waren. Zijn goede smaak en gevoel voor het schoone der dichtkunst deden hem weldra een' walg krijgen van den gewonen slender, die in zoodanige gelegenheidsrijmen gevolgd werd. Het lezen van gellerts liederen, de Psalmberijming en andere fraaije godsdienstige dichtstukken, gaf hem veel betere denkbeelden aan de hand, die hij los en natuurlijk op eene eenvoudig-bevallige wijze uitdrukte. Hij vervaardigde verscheiden zangstukjes tot openbaar en huisselijk gebruik, die bij uitnemendheid aan het oogmerk beantwoordden, en schreef dichtmatige lessen, spreuken, zedelijke leefregelen en gebeden voor de jeugd, en dichtstukken, meer opzettelijk voor volwassenen ingerigt, die, voornamelijk bij den burgerstand, de goede zaden in menig onbedorven hart tot wasdom bragten. Het is waarlijk geene gemakkelijke zaak den regten volkstoon te treffen, als men ten doel heeft op eene dichtmatige wijze godsdienstig en

[p. 465]

zedelijk nut te stichten, met welk eene minachting sommigen dan ook op de zoogenaamde volkspoëzij nederzien, van welke wij eigenlijk nog geene theorie bezitten, die echter uit de dichtstukjes van wester, wolff en deken en eenige weinige anderen welligt niet moeijelijk te ontwerpen zou zijn.

Op deze wijze sleet wester bijkans tien jaren in nuttige werkzaamheid als schoolonderwijzer te Ten Boer, waar hij zoo veel genoegen gaf en genoot, dat het denkbeeld aan eene andere standplaats nooit bij hem opkwam, toen hij geheel onverwacht op het einde van 1783 naar de Oude Pekel-A beroepen werd, waar hij in de lente van 1784 zijn' schoolarbeid aanving, die uit hoofde van de grootere uitgestrektheid der plaats omslagtiger was dan in de veel kleinere gemeente van Ten Boer, maar den wakkeren man ook een ruimer bestaanmiddel en uitgebreideren kring van werkzaamheid opleverde. In 1785 huwde hij met anneke doedens, die negen en twintig jaren en dus tot 1814 zijne getrouwe levensgezellin bleef, toen zij zeven jaren vóór hem in het graf daalde.

De voortreffelijke maatschappij: Tot Nut van 't Algemeen had nog maar weinige jaren bestaan, toen wester met dezelve in zeer vereerende aanraking kwam; zij bekroonde namelijk in 1793 zijne Verhandeling over de gebreken in de Burgerscholen met den door haar uitgeloofden gouden eerpenning, en in 1800 zijn Schoolboek der Geschiedenissen van ons Vaderland. Deze beide geschriften bezorgden wester eene welverdiende vermaardheid ook in de

[p. 466]

andere provinciën, waar zijne nuttige leerboekjes in geen gebruik en zelfs weinig bekend waren.

Geen wonder dus dat een man, die het geenszins bij het uitdenken van theoriën liet berusten, maar met ijver practisch ten uitvoer bragt wat hij met bedaard overleg ontworpen had, de aandacht des toenmaligen staatsbestuurs tot zich trok, zoodra hetzelve zich met de verbetering van het schoolwezen begon te moeijen. Wester was, met de Heeren guyot, van eerde en nieuwold, de eerste, die in 1801 voor de provincie Groningen tot Schoolopziener werd geroepen. Bereidwillig aanvaardde hij dezen moeijelijken post, bij welken hij wel in aanzien won, maar aan geldelijke inkomsten jaarlijks aanmerkelijk verloor, en dit in het klimmen zijner jaren, wanneer de zoogenaamde zorg voor den ouden dag bij onze natie zich zoo karakteristiek vertoont, en zelfs lieden tot geldschraperij vervallen doet, die vroeger alle inhaligheid verfoeiden en geen gebrek te vreezen hebben, al leefden zij ook eene eeuw en langer.

In alle opzigten loffelijk kweet wester zich in de uitoefening zijner moeijelijke ambtsverrigtingen, en ontving daarvoor de hulde en erkentenis, die hij zoo wel verdiende. Het is moeijelijk alle eerbewijzen op te noemen, die hij in het openbaar en in het bijzonder ontving, en wij melden alleen dat hij bij de instelling der orde van den Nederlandschen Leeuw tot broeder van deze orde benoemd werd, en bij gelegenheid der viering van het eeuwfeest der Groningsche Hoogeschole het departement der

[p. 467]

Maatschappij Tot Nut van 't Algemeen in die stad hem eene hulde toebragt ¹, die, volgens zijne eigen schriftelijke getuigenis in een' vriendschappelijken brief, grootere waarde voor hem had dan het ontvangen van een' gouden eerpenning.

Wester eindigde zijn negen en zestigjarig nuttig en werkzaam leven in de Oude Pekel-A, den 21 Februarij 1821. Zijne nagedachtenis werd door het departement der Maatschappij Tot Nut van 't Algemeen aldaar vereerd door een lijkfeest in de kerk der Hervormden, bij welke gelegenheid de Leeraar m.j. adriani eene treffende redevoering hield. Het Groninger departement derzelfde maatschappij volgde den 16 Maart dit voorbeeld: de Hoogleeraar th. van swinderen sprak toen eene lijkrede uit in de Luthersche kerk, die doelmatig tot deze treurplegtigheid was ingerigt ². In de Oude Pekel-A werd ter eere van wester een eenvoudig, maar fraai gedenkteeken in de kerk der Hervormden opgerigt, en den 30 Maart 1823 ingewijd door den Predikant m.j. adriani ³. Dergelijk een gedenkteeken werd ook te Groningen in de Martini kerk geplaatst en den 10 Junij 1823 met eene redevoering door den Hoogleeraar j.a. uilkens en verdere gepaste plegtigheden ingewijd ⁴.

Proeven mede te deelen van 's mans eenvoudigen, hartelijken, populairen dichttrant oordeelen

1 Alm. der Akademie van Groningen voor 1815, bl. 138.

2 Alg. Konst- en Letterbode voor 1821, No. 14, bl. 209.

3 Ibid. voor 1823, No. 15, bl. 226.

4 Ibid. No. 26, bl. 402.

[p. 468]

wij hier bijna onnoodig; zijne dichtstukjes zijn bij duizenden verspreid, en dus bekend genoeg; minder algemeen bekend is misschien zijn stille, weinig opzien barende levensloop, dien wij daarom liever een weinig uitvoerig geschetst hebben, opdat men zie dat de burgerstand ook leden oplevert, die een Staat somtijds meer zedelijk nut aanbrengen dan de beroemdste akademiën met al derzelver nasleep van kostbare formaliteiten, die met de ware geleerdheid toch eigenlijk niets gemeen hebben, en welke zonder dezelve ook wel langs andere wegen te bekomen is ¹. Een enkel afzonderlijk gedrukt gedichtje van wester, waarin hij eigenaardigst als volksdichter zich uitdrukt, willen wij met de daarbij gevoegde aanteekeningen hier in bewaring nemen; het is zijnWilhelmuslied, voor Scholen en Huisgezinnen.

Wilhelmus van Nassouwen!
Zoo zong ons voorgeslacht
Bij 't dondren der kartouwen
Van Spanjes oorlogsmagt;
En door 't Wilhelmuszingen
Werd ieder man een held,
Om Spanje te bedwingen
In zijn geducht geweld.

Naast God was hun vertrouwen,
In dien benaauwden tijd,
Op Willem van Nassouwen,

1 Wester heeft verscheiden kerkelijke godsdienstige redevoeringen met grooten lof gehouden; hij bezat voortreffelijke godgeleerde kundigheden, en echter kon hij geen Predikant zijn, omdat hij - de Latijnsche school en de Akademie niet bezocht had!

[p. 469]

 

Hunn' held in dezen strijd:

 

Te zingen van dien Zwijger ¹,

 

Het hoofd der legerschaar,

 

Gaf moed aan elken krijger,

 

In 't allerbangst gevaar.

 

 

 

Wilhelmus van Nassouwen,

 

Zong ieder uit de borst;

 

Ja, kindren, meisjes, vrouwen,

 

Elk zong van dezen Vorst; -

 

Wilhelmus van Nassouwen,

 

Dien Vorst van 't Duitsche bloed ²,

 

Mogt Neêrland toen beschouwen

 

Als 't steunpunt van zijn moed.

 

 

 

Wanneer Filips van Spanje

 

Ons Neêrland trapte op 't hart,

 

Was Willem van Oranje

 

Elks toevlugt in de smart. -

1 Zoo noemde de Kardinaal de granvelle Prins willem I. Wanneer men hem in 1567 de tijding bragt, dat de Graven van Egmond en Hoorne door alba gevat waren, vroeg hij, of men den Zwijger ook had? - en toen men antwoordde, dat die gevlugt was, zeide hij: ‘Indien deze visch het net ontsnapt is, zoo is de vangst van alba van geen belang.’ Willem wist de geheime raadslagen van het Spaansche hof uit te vorschen, maar ook bedekt te houden, om er zijn voordeel mede te doen, en daarom noemde men hem den zwijger.

2 Willem I, zoon van Graaf willem van Nassau, werd geboren te Dillenburg, in Nassau, den 14 April 1533, en was dus, even als zijne voorvaders, een Duitscher. Men noemde hem willem vanNassau, of, naar het toenmalig spraakgebruik, wilhelmus van Nassouwen. Hij erfde van zijnen neef rené de chalon het Prinsdom Oranje, in Frankrijk gelegen, doch dat hij naderhand aan den Koning van Frankrijk weêr afstond, met behoud van den titel.

[p. 470]

 

O, laat ons nooit vergeten,

 

Wat Vader Willem deed,

 

Toen hij voor 't vrij geweten

 

En 't heil van Neêrland streed!

 

 

 

Hoe hij, in al zijn pogen

 

Tot redding van ons land,

 

Zijn eigen aardsch vermogen ¹

 

En leven had verpand.

 

Ja, lieve landgenooten!

 

De hoop gloeide in zijn borst

 

Döor 't vast verbond, gesloten

 

Met aller vorsten Vorst ²

 

 

 

Wilhelmus van Nassouwen

 

Blijve altijd Neêrlands lied,

 

Van kindren, mannen, vrouwen,

 

In blijdschap en verdriet.

 

't Herinnere ons de dagen

 

Van Alba's wreed geweld:

 

Het schriklijk heer van plagen,

 

Dat moord en roof verzelt ³.

 

 

1 Op de marmeren graftombe van willem I, te Delft, door de Staten tot zijne gedachtenis opgerigt, staat ook, dat hij tweemaal zeer magtige legers, meest door zijne eigene middelen, heeft op de been gebragt.

2 In den wanhopigen staat van ons land in 1573, vroeg men den Prins, of hij ook met een' of ander' Vorst eenig verbond had gesloten? Zijn godvruchtig antwoord was: ‘Ik heb, vóór dat ik de bescherming van dit verdrukte land aanving, een vast verbond met den Vorst aller vorsten gesloten, en ik houd mij verzekerd, dat de A1magtige eens onze pogingen zal zegenen ter redding,’

3 Te weten van 1567 tot 1573.

[p. 471]

 

Het helpe ons in gedachten

 

Den ouden heldenmoed

 

Der brave voorgeslachten,

 

En hun gestorte bloed.

 

De dagen van viktorie

 

En vaderlandsche vreugd;

 

Den tijd van de oude glorie,

 

En waarheidsliefde en deugd ¹.

 

 

 

Wilhelmus van Nassouwen

 

Was ook in latren tijd,

 

Naast God, weêr ons vertrouwen,

 

Tot 's vijands wrevle spijt.

 

Toen 't vaderland, - verloren

 

En overdekt met schand, -

 

In luister werd herboren,

 

In meer verheven stand ².

 

 

 

Toen Willem van Oranje,

 

Uit 't oude vorstlijk Huis,

 

Van 't overzeesch Britanje

 

Kwam, onder 't krijgsgedruisch; -

 

Toen wij, verlost van boeijen

 

En 's dwinglands ijzren juk,

 

Ons land weêr zagen bloeijen,

 

Na zoo veel ramp en druk ³!

 

 

1 Men denke bij voorbeeld aan de verovering van den Briel, op den 1 April 1572; aan de glorierijke overwinning op Bossu, op de Zuider Zee 1573, aan de verlossing van Leyden 1574, enz.

2 In 1813 en 1814.

3 Toen Prins willem fredrik van Oranje-Nassau van Londen overkwam, en den 30 November 1813 aan land stapte, was ons vaderland nog gedeeltelijk in de magt der Franschen, en er werd nog hevig gestreden; zijne tegenwoordigheid zette terstond aan de Nederlanders moed, ijver en vertrouwen bij, en zijne verstandige maatregelen bragten steeds orde en welvaart aan ons volk toe.

[p. 472]

 

Toen de eensverwonnen tijger

 

Op nieuw zijn prooi besprong ¹;

 

Een Naneef van den Zwijger ²

 

Zijn' euvelmoed bedwong,

 

Tot, na een ijslijk slagten

 

Van menig braven held,

 

Door zaamverbonden magten

 

Het schrikdier werd geveld!

 

 

 

Juicht, Belgen, juicht, Bataven!

 

Juicht uit een warme borst!

 

God dank! wij zijn geen slaven;

 

's Lands Vader is 's lands Vorst!

 

Dat Neêrlands Koning leve,

 

Met d' Erfgenaam der kroon!

 

Dat God hen nooit begeve!

 

Bestendig zij hun troon ³!

1 Napoleon bonaparte was in 1814 overwonnen en naar Elba verwezen; plotseling maakte hij zich in 1815 weder meester van Frankrijk; viel, als een vergrimde tijger, met eene geduchte magt ons vaderland aan, om hetzelve mede te overweldigen; de Pruissen werden door hem den 15 Junij te rug geslagen; den 16 poogde hij bij Quatre Bras door te breken maar Brussel, doch werd door onzen dapperen Kroonprins wederhouden, en den 18, na een moorddadigen slag bij Waterloo, werd zijn leger verpletterd!

2 Onze Kroonprins kan een Naneef van den zwijger heeten; zijnde niet alleen een afstammeling van jan den ouden, broeder van willem I, maar ook is hij voortgesproten uit eene kleindochter van willem I, die met een' zijner voorvaderen gehuwd was.

3 h. wester, Proza en Gezangen voor de Ned. Jeugd, bl. 66.