Biographisch anthologisch en critisch woordenboek der Nederduitsche dichters. Deel 4 JAC-NYV

[Jacob van Maerlant]

Maerlant (Jacob van) ¹, een Vlaming, in 1235, doch onzeker waar, geboren, was

1 Foppens noemt hem (Biblioth. Belg. I. 526), meellant, en paquot (Mém. VII. 391) merlant of mierlant. Waarschijnlijk voert hij dezen naam naar zekere plaats dusdanig genoemd, gelijk meer schrijvers in dien tijd, bij voorbeeld lodewyk van velthem om zijn verblijf te Velthem, jan van helu (van leeuwen) omdat hij Priester was te Helu, erasmus van rotterdam, omdat hij te Rotterdam geboren was, allardus van amsterdam, en meer anderen; men was het echter niet eens waar dit Maerlant, Merlant of Mierlant lag. De Heer van wyn vond dit eindelijk in de nabijheid van den Briel (Hist. Avondst. bl. 290). Dat jacob aldaar, zoo niet geboren is, ten minste gewoond heeft, is duidelijk uit zijn' Spiegel, alwaar hij (I Deel, bl. 112), sprekende van den Trojaanschen oorlog, zegt:

Die dat langhe wille lesen,
Hoe die fauelen van desen
Dat walsch spreect, entie poeten,
Ghae, daer wi heen sullen heten
Ten Dietsche, dat wide es becant,
Ende wi maecten te Merlant.

[p. 288]

Schrijver of Griffier der stad Damme, in Vlaanderen, alwaar hij overleed in 1300. Zijne begraafplaats, in de parochiekerk aldaar, wordt aangeduid door het volgende Latijnsche grafschrift:

Hic recubat jacobus van meerlant ingeniosus
Trans hominem gnarus astu, Rhetorque disertus:
Quem laus dictandi et juris proverbia fandi
Transalpinavit, famaque perenne beavit.
Huic miserere, Deus, cui sextus jubilaeus
Post summum nomen muneri, proh! abstulit omen.

Hij was onder zijne tijdgenooten in groote achting als een man van ongemeene geleerdheid, voortreffelijk redenaar en goed historieschrijver, voorts een vriend van de waarheid en vijand van de leugen. Hij wordt aangemerkt als de vader van de Nederduitsche dichtkunst, zelfs reeds in zijn' tijd werd hij als zoodanig beschouwd en van zijne waarheidsliefde getuigd in zeker oud handschrift, in 1732 nog berustende bij i. le long ¹.

Jacob van Merlant, die vader
Es der Dietscher dichteren algader,
Sceltse sere, die logeneren,
Die valsche materien viseren,
Die si subtilyc connen cleden,
Ende met sconen woorden leden.

- - - -

Noit men en ondervant
Dat iacob van merlant

1 Boekzaal der Nederd. Bybels, bl. 158.

[p. 289]

 

Logene dichte oft voortbrochte,

 

Hoe naeuwe ment ondersochte,

 

Want siin leuen was eersaem,

 

Als eenen dichtere betaem.

Men heeft ook hem ter eere op het stadhuis te Damme een gedenkteeken opgerigt, het welk, volgens een getuigschrift van den bouwmeester der stads werken aldaar, den 30 Mei 1725 nog in wezen was ¹.

Maerlant behoorde niet tot den geestelijken stand: het was dus reeds een wonder dat hij schrijven kon; ja zelfs was hij een man, ‘wiens handen den beyde even dapper in 't schryven waren’, zegt le long ². Een geleerde onder de zoogenaamde leken was inderdaad in dien tijd een vreemd verschijnsel, daar dezen, zegt de Heer de vries ³ met zekeren schrijver, ‘in die eeuw gerekend werden tot de geleerden te staan als de beesten tot de menschen.’

Vele handschriften van maerlants rijmwerken zijn tot ons gekomen. Hij behandelt in dezelven godsdienstige, historische, natuur- en zedekundige onderwerpen; sommigen zijn vertaald, gelijk zijn Rijmbijbel, die eene vertaling is der Biblia Scholastica van petrus comestor, die hij voltooide in 1270. Le Long bezat twee handschriften van dezen Rymbybel, waarvan hij zoowel als van nog

1 Dit getuigschrift, benevens de afbeelding en verklaring van het gedenkteeken vindt men bij le long, Boekzaal, t.a.p.

2 Ibid.

3 Geschied. der Ned. Dichtk. I Deel, bl. 4.

[p. 290]

andere handschriften, de beschrijving en inhoud op geeft ¹. De rijmtrant is eenvoudig; de regels houden doorgaans van acht tot twee lettergrepen, zonder eenige cadans of maat. Het Oude Testament begint met deze invocatie:

Vader, soen, hilich ghiest,
Enich Godt sonder beghin,
Ghif mi hulpe, ende volliest ²,
Ende gracye in mine sin ³.

Maerlants voornaamste werk is de Spiegel Historiael, eene berijmde vertaling van het Latijnsche Speculum historiale ⁴ van zekeren vicentius

1 Boekz. der Ned. Byb. bl. 165-222.

2 Kiliaan: volleesten, Perficere, absolvere, efficere, satisfacere, perdurare.

3 Dit sin beteekent hier, even als in het Engelsch, zonde.

4 Dit werk was van ouds in groote achting, en een der eerste voortbrengselen der jeugdige drukpers in Duitschland, waar hetzelve, zonder naam van plaats of drukker, met in hout gesneden letters werd gedrukt. Sedert is hetzelve nog zeven malen herdrukt, namelijk 1) te Straatsburg, in 1473, door johannes mentelin, onder den titel van Speculum historiale fratris vincentii bellovacensis, ordinis Praedicatorum, impressum per joh. mentelin, anno domini millesimo quadringentesimo septuagesimo tertio, tien deelen in zeer groot folio. P. scriverius (Lavre-crans, bl. 54) bezat er een exemplaar van, en een ander bevond zich in zijn' tijd (1628) in de Haarlemsche boekerij; 2) in 1475, door joh. ammerbach, onder den titel van Bibliotheca mundi; 3) in 1483 door herm. lichtenstein; 4) in 1484, te Neurenberg, door anth. coburger; 5) te Keulen, in 1495; 6) te Venetië; 1591; en eindelijk 7) te Douay in 1624, in vier deelen in folio.

[p. 291]

bellovicensis, een Dominikaner monnik te Beauvais, in Frankrijk, die dit werk opstelde op bevel en kosten van lodewijk IX, Koning van Frankrijk. Hetzelve behelst eene algemeene geschiedenis, van de schepping der wereld tot op het jaar 1244. Maerlant vertaalde dit werk op bevel van floris V, Graaf van Holland, daarmede beginnende in 1283; waarschijnlijk heeft hij hetzelve voltooid vóór 1296, in welk jaar floris, aan wien hij zijn' arbeid opdroeg, vermoord werd. Eene prozavertaling van het werk van vincentius verscheen in 1515 te Antwerpen bij claes de graue in het licht ¹, in de Prologhe van het welk melding gemaakt wordt van eene vroegere vertaling in rime: men wist dus dat deze rijmvertaling in handschrift bestond, het welk te Gend ondekt en door den kundigen j.a. clignett aangekocht zijnde, door denzelven gemeenschappelijk met j. steenwinkel door den druk gemeen gemaakt werd, zijnde de eerste Paertie in twee deelen 1784-1785 te Leyden uitgegeven. Het duurde echter tot in 1812 eer het derde deel, behelzende de drie eerste boeken der derde Paertie ², door de tweede klasse van het Koninglijk Instituut werd in het licht gegeven, zoodat dit werk op dit oogenblik nog niet volledig het licht ziet. Het is meer dan waarschijnlijk dat de Spiegel Historiael, van lodewijk

1 Biblioth. Hultmanniana, bl. 31, No. 155.

2 Dit werk van maerlant is in vier Paertiën verdeeld, doch de tweede Paertie is verloren (III Deel, Voorr. bl. XI).

[p. 292]

van velthem een vervolg op hetzelve is, als beginnende juist omtrent den tijd waar maerlant eindigt, en noemende hij zijn werk die vifte paertie, welke hij tot het jaar 1316 brengt ¹. Het was insgelijks het oogmerk der uitgeveren om ook van velthems werk eene verbeterde uitgave, als aanhangsel op dat van maerlant, te bezorgen; aangezien die van Le Long, als zeer gebrekkelijk en mishandeld, van weinig dienst voor de Nederduitsche letteren is.

Dit werk van maerlant levert zeker geene aangename gezette lectuur op, ook heeft de inhoud, als vertaling eener Latijnsche compilatie van andere schrijvers, voor de geschiedenis weinig, en als voortbrengsel van kunst geheel geene waarde; maar ‘als gedenkstuk onzer oude Nederlandsche spraak is het eene onschatbare nalatenschap uit de vroegere eeuwen - en een werk van den voortreffelijken en innemenden schrijver, dien wij als den vader onzer letteren, als de oudste bron onzer taalkennis, nooit genoeg waarderen kunnen ².’ Ongemeen belangrijk is ook de uitmuntende voorrede, door de kundige uitgevers voor het eerste deel geplaatst, waaruit wij de overige werken van maerlant nader leeren kennen, en daaronder het oudste werk, dat in onze taal over de natuurlijke historie geschreven is, namelijk Der Natueren

1 Dit wordt nogtans eenigermate tegengesproken in het Voorberigt van het derde deel, bl. XV.

2 Voorberigt u.s. bl. II.

[p. 293]

Bloeme of Bestiaris, zijnde eene vertaling van het Liber rerum van een' Keulschen geestelijken, naderhand Bisschop van Straatsburg, albrecht, die om zijne bedrevenheid in de natuurkunde, even als roger bacon in Engeland, voor een' halven toovenaar gehouden werd. Maerlant, vervaardigde dit werk voor zekeren niclais van cats. Hetzelve handelt in dertien boeken over allerlei voorwerpen uit de drie rijken der natuur, en behelst zeker veel beuzelachtige, maar ook toch voor dien tijd verscheiden leerzame zaken ¹.

1 Sp. Hist. I Deel, Voorr. bl. XXXIX seq. H. van wyn, Hist. Avondstonden, bl. 293. Van velthem spreekt van dit werk en deszelfs oorspronglijken opsteller, broeder albrecht, in dezer voegen:

Hi was van leuene herder ene,
Ende maect oec boeke int gemene
Der Liber rerum deen af es,
Dat men int Dietsche heet Bestiares,
Der vele nuttelycheden in steet,
Ende van menigen dinc doet besceet:
Van minscen, van beesten, van wormen,
Dan vele dinghen al haer vormen:
Menighe nature staet daerin
Daeraf wel des minscen sin
Leren mochte nuttelycheden
Haddi goede verstannesheden.
Ic souder v meer af hebben gesaect,
Mer daers een Dietsch af gemaect
Dat iacop van merlant dichte.

Spiegel Historiael, I. XX, 9.

[p. 294]

Op de boekerij der Leydsche hoogeschool berust een afschrift van het Leven van den h. franciscus, mede door maerlant uit het Latijn van bonaventura vertaald,

- dor der ghene bede
Die hem tutrecht in de stede

daartoe

Harde vriendelike baden ¹.

Maerlant maakt zelf melding van eenige bloemen of spreuken van aristoteles, door hem

Uten Latine in Dietsche brocht ²,

en genoemd Heymelycheit der Heymelycheit. Hetzelve behelst, volgens de voorafspraak,

Hoe aristotiles ende gheen ander
Sinen ionghere alexander
Leerde die werelt berechten.

Dit handschrift, weleer bezeten door le long, werd vervolgens bewaard in de boekerij van het Leydsche dichtgenootschap ³. Het schijnt dat maerlant eenigen dezer spreuken in zijn' Spiegel heeft ingevlochten, althans het 46 en 47 hoofdstuk van het derde boek der eerste Paertie behelzen zoodanige kernspreuken van aristoteles, inderdaad vrij duidelijk en vloeijend voorgedragen, bij voorbeeld:

1 Prologhe, vs. 20.

2 Spiegel Histor. I Deel, bl. 247.

3 Ibid. Voorr. bl. XLVI.

[p. 295]

 

Dat betaemt den goeden man,

 

Dat hi gheen onrecht doen en kan,

 

Noch gedoghen in sinen moet,

 

Dat men hem groot onrecht doet ¹.

Van zijne vertaling uit het Walsch van den Trojaanschen Oorlog, van welke hij insgelijks melding maakt in zijn' Spiegel ² hebben de kundige uitgevers geen afschrift kunnen ontdekken. Welligt is het de Destructie van Troyen, gheprint bi gheraert leeuw, 1479 ³.

Wijders bevinden zich op de boekerij der Leydsche hoogeschole nog verscheiden kleinere dichtwerken van maerlant, namelijk: het Miracle van Onzer Vrouwe ⁴, Zamenspraak tusschen jacob en martyn, weleer bezeten door le long ⁵; dit stuk wordt van deskundigen voor het beste gehouden van al wat maerlant geschreven heeft; ook is hetzelve oorspronglijk, en zijn geest neemt in hetzelve eene vrij hoogere vlugt. Hetzelve is in 1496 te Antwerpen bij henrik den lettersnider gedrukt, onder den titel van Wapene Martyn. Een zeer fraai afschrift bevond zich in de keurige boekverzameling van wijlen den geleerden hultman, die hetzelve uit de bibliotheek van m. de röver

1 Spiegel Hist. I Dee1, bl. 245.

2 Ibid. bl. 113.

3 Biblioth. Hultmanniana, bl. 17. No. 77.

4 Dit stuk is, met geringe veranderingen, het zevende boek der eerste Paertie van den Spiegel Historiael.

5 Boekzaal der Nederd. Byb. bl. 220, alwaar ook een uittreksel uit hetzelve gevonden wordt.

[p. 296]

had aangekocht ¹. Het is inderdaad jammer dat de Heer van wyn, die dit en eenige andere gedichten van maerlant op de akademische boekerij te Leyden heeft afgeschreven, zijn voornemen niet ten uitvoer gebragt heeft, van namelijk deze stukken met korte ophelderingen in het licht te geven ²; de beschrijving, die hij van dit gedicht levert, en de proeven, die hij daaruit mededeelt ³, zijn regt geschikt om de nieuwsgierigheid naar den geheelen inhoud op te wekken. Eéne ten minsten willen wij hier ook eene plaats geven. Men moet zich inderdaad verwonderen over de heldere denkbeelden, die hij in dien stikdonkeren tijd koesterde, toen adeldom, leenstelsel en lijfeigenschap met domheid, dweepzucht en bijgeloof ten troon zaten:

Nu es deen edel, dander vri ⁴
Die derde eyghinman ⁵ daerbi.
Van waen ⁶ quam deze name?
Nu seyt men tot den dorper ⁷: si
Ganc weg, God oneere di!
Du biste der werelt scame.

1 Bibliotheca Hultmanniana, bl. 2. No. 4.

2 Hist. Avondstonden, bl. 297.

3 Aldaar bl. 294-296. De Heer willems heeft (Verh. over de Ned. Tael- en Letterk. I Deel, bl. 161.) er drie, en de Heer de vries (I. 6) eene van overgenomen.

4 Vrij, welgeboren.

5 Lijfeigen.

6 Van waar.

7 Boer, dorpbewoner.

[p. 297]

 

Die edel heuet alt ghecri ¹;

 

Men seyt willecome ghi!

 

Dat doet dat ic vergrame,

 

Want het dunct mi ontame ².

 

- - - - -

 

Mi en roect niet wien droech of wan ³

 

Daer trouwe ende doghet es an

 

Ende reyne es van seden,

 

Wt wat lande dat hi ran ⁴

 

Die ic den name gan ⁵.

 

Al vercoft men sulcken man,

 

Nyemen ⁶ hem gerouen ⁷ en can

 

Siinre doghetachticheden ⁸.

Op dit stuk volgt nog een ander, de Verkeerde Martyn genaamd. De geächte uitgevers van zijn' Spiegel zijn van oordeel dat de dichter in beide deze werken ‘het oog heeft op zijne eigen omstandigheden, waarin hij zich door den haat en

1 Geroep, gejuich, geschreeuw.

2 Onbetamelijk.

3 Het raakt mij niet wie hem baarde of teelde.

4 Rennen is eigenlijk hard loopen, cursari, Eng. to run; doch hier beteekent zulks eenvoudig uit welk land hij afkomstig is.

5 Geef; in de Friesche landtaal beteekent gjaán nog geven.

6 Niemand; Friesch, nimmen.

7 Ontnemen, ontrooven.

8 Deugden; zoo zegt men nog, Κατ'επενθεσιν, waarachtigheid voor waarheid.
Men zal bij vergelijking zien dat mijne ophelderingen eenigzins verschillen van die van de Heeren van wyn en willems, ik verwerp echter de hunnen daarom niet.

[p. 298]

vervolging, veroorzaakt, om reden dat hij de waarheid te veel gesproken had, bevond ¹.’ Het beuzelachtig Boexken van den Houte of de drie Gaerden verdient naauwelijks der vermelding, en echter is hetzelve drie malen gedrukt, te weten, eerst omstreeks 1480, vervolgens in 1546 en eindelijk in 1550, telkens te Antwerpen. Hetzelve is geheel in den mirakel- en legendegeest van dien tijd opgesteld; uit drie paradijszaadjes schoten drie rijsjes (gaarden) op, die, tot een' boom zamengegroeid, naderhand het hout van het H. Kruis verschaft hebben; dit is de hoofdzakelijke inhoud van dit werkje, dat de naderhand zoo helderdenkende maerlant misschien in zijne jeugd schreef.

De overige kleinere dichtwerken van maerlant voeren tot opschriften: Disputatie van onzer Vrouwe en van den H. Cruce; Van den V Bloeme; Van Ons Heeren wonden; Van den seuen Ghetiden; Die Clausule van der Bible; Van der Drieuoudicheide; Van den lande van ouer zee ²: dit gedicht schijnt gemaakt omstreeks 1291; en behelst eene aanmoe-

1 Voorrede, u.a. bl. L. Onder anderen geraakte hij in moeilijkheid met de geestelijken, wegens het gemeen maken der heilige schriften in de Nederduitsche taal, door middel van zijn' Rijmbijbel, zoodat hij bevel kreeg zich voor den Paus te verantwoorden en zijn boek aan een onderzoek te onderwerpen, het welk eindelijk goedgekeurd en hem wederom ter hand gesteld werd, tot verbazing zijner vijanden. I. le long, Boekzaal der Ned. Bybels, bl. 220.

2 Dit stukje is gedrukt in de Bijlagen tot h. van wyn, Huiszittend Leven, II Deel, I St. bl. 306.

[p. 299]

diging tot deelneming in de kruistogten naar het heilige land; voorts: Sinte Anselmus, dat is onzer Vrouwe claghe; Van den Clusenare en Van ons Heeren Kynscheide (kindsheid).

Verscheiden letterkundigen, en zelfs de schrandere uitgevers van den Spiegel ¹, hadden maerlant lang gehouden voor den schrijver van Die Dietsche Doctrinael; wij hebben echter joannes dekens, Priester en Secretaris van Antwerpen, als den schrijver doen kennen ²; sedert hebben wij kennis bekomen, dat dit dichtwerk in 1589 te Delft gedrukt is.

Maerlant was een tijdgenoot van den Italiaanschen dichter dante, doch wij willen hem zoo min met dezen vergelijken als met de Provençaalsche Troubadours of Zwabische Minnezangers, en stemmen ten vollen in met de oordeelvelling des Heeren van kampen ³, over zijne dichterlijke bekwaamheden, die gewisselijk veel minder zijn dan die des onbekenden vervaardigers van het uitmuntend schoone Nibelungen lied ⁴, dat ook tot zijn tijdvak behoort; maar ondanks al het gebrekkelijke, dat men in de schriften van den werkzamen maerlant aantreft, moet

1 Voorrede u.a., bl. LII. Hij was den Heer van wyn insgelijks onbekend (Hist. Avondst. bl. 328), die echter maerlant geenszins voor den schrijver hield.

2 Hiervoor, II Deel, bl. 161.

3 Geschied. der Nederl. Lett. en Wetensch. I Deel, bl. 12.

4 De Hoogleeraar siegenbeek heeft ons met den inhoud van dit beroemd oud-Duitsch gedicht bekend gemaakt in eene fraaije oordeelkundige verhandeling, geplaatst in de Mnemosyne, VII St. bl. 233.

[p. 300]

men toch 's mans opgeklaarden geest bewonderen, in een' tijd, dat rondom hem heen een stikdonkere nacht over alle wetenschappen was uitgespreid. Maar ‘hy drong het eerst doór den nacht der onkunde, maekte de weétenschappen volkmaetig en plantte die met zyne rymen den verstanden in. Begaeft met uytsteékende vermogens, sloeg hy de handen aen het werk der volksbeschaeving en poogde steeds met onvermoeyden iver, zynen verworpenen medemensch op te helpen en te verlichten ¹.

1 J.f. willems, Verhand. over de Ned. Tael- en Letterk. I Deel, bl. 152.