Biographisch anthologisch en critisch woordenboek der Nederduitsche dichters. Deel 4 JAC-NYV

[p. 1]

Biographisch anthologisch en critisch woordenboek der Nederduitsche dichters.

[Gysbert Jacobs]

Jacobs (Gysbert) ¹. Met het plaatsen van het artikel althuysen ² hebben wij stilzwijgend te kennen gegeven, dat wij de verdienstelijke dichters, die in de Friesche taal schreven, geenszins eene plaats in dit werk zouden weigeren. Wij zijn ver van het gevoelen van sommige bevooroordeelde Hollanders, dat het Friesch een barbaarsch boeren patois zou zijn, hetwelk tegen het Nederduitsch staat als het Platduitsch tegen het Hoogduitsch; integendeel zijn wij van oordeel, dat het Friesch wel degelijk eene zelfstandige taal is, veel ouder zelfs dan het Nederduitsch, hetwelk zich uit den-

1 R. koopmans, Redev. over G. Jacobs, in het Vaderl. Magaz. van Wetensch. Kunst en Smaak, I Deel, II St. bl. 835. Redev. en Verhand. II Deel, bl. 283. E. wassenbergh, Taalk. Bijdragen tot den Frieschen Tongval, I st. bl. 173. G. nieuwenhuis, Alg. Woordenb. III Deel, bl. 614.

2 I Deel, bl. 36.

[p. 2]

zelfden stam, doch later, gevormd heeft ¹: weshalve wij oordeelen de dichters in de Friesche taal in dit werk te kunnen en te moeten vermelden.

Wij ontmoeten in gysbert jacobs een' voortreffelijk dichter, die met zijne beroemde Hollandsche tijdgenooten hooft, vondel, huygens en anderen in alle opzigten gelijk gesteld mag worden, niet alleen, maar wien billijk de lof toekomt, dat hij geenszins met hunne gebreken besmet was. Men weet alleen van dezen verdienstelijken man dat hij in het jaar 1603, onzeker waar, geboren werd, en Schoolmeester en Voorzanger was te Bolsward, alwaar hij in het jaar 1666 overleed, zoodat de eenvoudige en gulhartige man, die tot zinspreuk voerde Sljuecht in rjuecht (Slecht en regt), weinig figuur, gelijk men zegt, in de wereld heeft gemaakt, en wij ons thans alleen met zijne Gedichten zullen bezig houden.

Wij hebben den derden druk dezer schoone verzen voor ons, onder den titel van gysbert japicx Friesche Rijmlerye, ijn trye deelen forschaet, enz. bezorgd door den Heer e. epkema en in 1821 te Leeuwarden gedrukt ². De verzameling bestaat

1 Het is hier de plaats niet om deswegens meer te zeggen; ik hoop zulks breeder te doen in een bijzonder werk, geheel aan de Friesche taal- en letterkunde gewijd, en waartoe ik de bouwstoffen onder het aanleeren dier schoone, krachtige en rijke taal heb opgezameld.

2 De eerste druk verscheen te Bolsward in 1668. De tweede is bezorgd door s.a. gabbema, met eenige brieven en prozastukken vermeerderd, gedrukt te Leeuwarden in 1681. Voor alle drie uitgaven is het portret van den dichter, met een weinigbeduidend Friesch bijschrift, in welks plaats wij liever het Hollandsche van den Heer scheltema lazen, dus luidende:

Ken in dit nedrig beeld den Dichter der Natuur;
Die door zich zelf geleerd en voor de kunst geboren,
Begaafd met oordeel, smaak, vernuft en kracht en vuur,
Zich op verscheiden wijs in ernst en boert liet hooren.
D'aloude Friesche taal herschiep hij voor zijn Lier.
Laat Holland vrij zijn' Hooft en grooten Vondel roemen;
't Schenke aan die Dichters den verdienden eerlaurier;
Niet minder zal de Fries zijn' gysbert japicx noemen.

R. koopmans, Redev. en Verhand. II Deel, bl. 290.

[p. 3]

uit Minnezangen, Zamenspraken en andere dichtstukken en eenige Psalmen. Al deze gedichten zijn als het ware een afdruksel van 's mans reine, eenvoudige en edele ziel. Van zijne eigen voortreffelijkheid onbewust, was eene beminnelijke nederigheid het schoonste sieraad zijner zeden, zoowel als zijner uitdrukkingen ¹.

Zijn arbeid, gelijk hij te regt zelf zegt ², ‘overtuygt de laster, dat men de Friesche tael in geen letter-grepen kon begrypen, namelyk dat sy hier in de kunst eener Grammatica bequamelyck begrepen is.’ Men was inderdaad voor zijn' tijd van gevoelen dat de Friesche taal geheel niet voor de dichtkunst geschikt was; zijne dichtstukken hebben het tegendeel overvloedig bewezen.

1 Zie vooral zijne brieven aan gabbema, (derde druk, II Deel, bl. 42-60) een man, als dichter, ver beneden onzen Jacobs, doch dien deze, zegt wassenbergh, (I. 182) schier gelijk een' god vereerde.

2 Brieven u.s. bl. 42. De vermaarde franciscus junius kwam uit Engeland en hield zich eenigen tijd te Bolsward op, om zich door gysbert jacobs in de Friesche taal te laten onderwijzen.

[p. 4]

Het eerste gedeelte der verzameling bestaat uit Minneliederen, geheel in den geest van catullus, horatius, anacreon, ovidius en andere oude dichters, schoon het niet zeker is of hij de Grieksche en Latijnsche taal verstond ¹. Het zachte en tedere is in dezelven altijd met het vernuftige en welvoeglijke gepaard. De geest van anacreon heerscht klaarblijkelijk in het stukje, getiteld:

Ljeafd' deagg' in trotte my eer'n uwt,
Om dat ick him klien manke hiette,
Popp'-bortlijck bernke, lijtse guwt.
Hy noam sijn boage' in woe my sjiette.
Dat jilt dy, Jan, sey Cypris Soon.
Kom oon (ick weer) wa schoe my derre?
Ick hab ien stielen harnasck oon,
In wol my, az ien Switser, werre.
Hy scheat, hy flitse pijll' om pijll',
By tuwzenen sijn bouten sleagen.
Ick stoe allijck ien ijken stijl'.
Hy slaeg. Ick saeg him onder eagen.
Mar do dy bingel al sijn reauw
Forschetten hie, hy stoe ijn' dodde,
In mecke' ien (quansquijz) eangstig kreauw.
Ick, moed-great, oon: ick noam ien lodde;

1 Uit het Fransch vertaalde hij in het Friesch: De Geschiedenis van dorilis en cleonice en de Verhandeling over het Leven en Sterven, door den Heer van mornay; beide vertalingen worden in zijne Rijmlerye gevonden. De Heer halbertsma, Leeraar der Doopsgezinden, te Deventer, is bezig aan eene nieuwe uitgave van het laatste werkje, met het oorspronglijke er nevens, hetwelk in 1577 te Londen gedrukt en zeer zeldzaam is.

[p. 5]

 

Nu schil ick dy dobbje' ijn ien kuwll',

 

Doz duwckt dijn borll'-bels snorckig pochjen.

 

(Ick wuwgs ijnn' waen, ick laecke' ijnn' tuwll',

 

Fjuecht-winst begoe, tocht my, to sjochjen)

 

Gick, sey 'er, iz mijn pijl-schie bleat,

 

Ick meyts ien pijlle fen my selme.

 

(De diede' op 't wird.) Hy, salm-pijll', scheat

 

Him salm ijn my. Da stoe 'k bedwelme!

 

Da joe 'k it op, laey' resting' dol,

 

In kriet, mijn Fijnne sijn ick binne!

 

Hy baernt mijn ijngewand. O hol!

 

Genaede', on-oerwinlijcke minne ¹!

Hij wist, even als Poot, de denkbeelden der ouden zoo gelukkig in zijne dichtstukken te vlechten, dat zij als oorspronglijk voorkwamen, hetgeen sommigen op het denkbeeld gebragt heeft, dat hij de geleerde talen verstaan heeft, hetgeen ons niet waarschijnlijk voorkomt ²; het fonds van het stukje Kipedo Reauwe-bjuester ³, is wel uit het Εροτοπηγνιον van Angerianus ontleend, doch eene vertaling kunnen wij het niet noemen.

Zijne zamenspraken, meestal tusschen landlieden, zijn eenvoudig, naïf en zinrijk; die tusschen Nijz-

1 Friesche Rijmlerye, I Deel, bl. 30. De Hoogleeraar Koopmans levert eene Hollandsche vertaling van dit stukje. Redev. en Verhand. II Deel, bl. 301.

2 De gronden, die de grijze eerbiedwaardige Wassenbergh (I. 186.) voor dit gevoelen aanvoert, komen ons zeer zwak voor.

3 Friesche Rijmlerye, bl. 31.

[p. 6]

gierige Jolle in Haytse Yem ¹ is zeer ernstig en toch geestig; eene andere, tusschen Reamer in Sape ², handelt over het verval der goede zeden; de oorzaak daarvan wordt gezocht, waar men haar zoeken moet, bij ons zelven. Van beide deze zamenspraken en van de Tijd-kirttige Pittear lánze wey twiske Egge, Wynering in Goadsfrjuen ³ deelt de Hoogleeraar Koopmans het hoofdzakelijke en eene gelukkig uitgevallen vertaling mede ⁴, gelijk ook van Tjesck-moars See-aengste ⁵, zoodat wij, in plaats van een of meer dezer stukken hier over te nemen, (hetgeen zij overwaardig zouden zijn) den lezer daarheen verwijzen. Echter, om hier toch iets van zijn' Frieschen dichttrant mede te deelen, kiezen wij daartoe zijne berijming van den XV Psalm.

Wa iz dat ijvig wol bescherd,
Haegst', sillig', onforgoncklijke eere,
't Swiet om-gong ijn jon Tint! wa wirt
Om wenjen op jon berge' uwt-kerd,
Jon heyl'ge berge, ô ljeave HEERE!

1 Friesche Rijmlerye, bl. 49. De Hoogleeraar Wassenbergh levert eene vertaling van dit gesprek met oudheid-, taal- en dichtkundige aanteekeningen in zijne Bijdragen tot den Frieschen Tongval, II Stuk, bl. 4.

2 Friesche Rijmlerye, bl. 56.

3 Ibid. , bl. 64.

4 T.a.p. 328 volg.

5 Friesche Rijmlerye, bl. 74. R. koopmans, t.a.p. bl. 316. Van dit stuk vindt men ook eene vertaling in W . Bilderdijks Mengelingen, IV Deel, bl. 51.

[p. 7]

 

Dy from, ienfâdigh, rjuecht in sljuecht,

 

IJn dwaen in lit, gerjuechtheyt wircket:

 

Dy nea uwt hert nog muwll' ont-stjuecht

 

Aet, aef it seyt ruwn, inckel, rjuecht,

 

Dy naeck'ne wierheyt datme 't mercket.

 

 

 

Dy nae sijn mey-maet, aefter reg,

 

Trog laebbjen eer' ontstelt in quea det,

 

Dy nin smaed - wirddens fuwlle raeg,

 

Az spinne', uwt wircket, neystens plaeg

 

Forgreatjend', namme-scheynjend' schea det.

 

 

 

IJn waems eag dy for-smijtt'ne quea

 

Boasdieder wirt onwirddigh lecke,

 

Mar eere' oondien, ijn gaest in ljea,

 

Dy de' HEERE' oonsjocht: het (schien eyn schea)

 

Hy swert, wol lijck-wol 't lauw' naet brecke.

 

 

 

Dy naet bijt-woeck'ret mey sijn jild,

 

Nog schinck nimt jin de' onschild'ge lyer:

 

O dy so det, God iz sijn schild,

 

God iz sijn treast, sijn Hijmmel-hild,

 

Gods ijvig bly sijn ijvig blyer ¹.

Jacobs heeft op deze wijze twee en vijftig der Psalmen berijmd, en athuysen naderhand de overige acht en negentig, zoodat het geheele Psalmboek volledig in de Friesche taal voorhanden is.

Dat onze dichter zich ook in de Hollandsche taal krachtig wist uit te drukken, blijkt uit een paar versjes door den Heer halbertsma algemeen gemaakt; een daarvan deelen wij hier mede, namelijk het

1 Friesche Rijmlerye, bl. 103.

[p. 8]

Klink-dicht op de Spaansche neêrlaag in Duins.

 

Toen Gerion vol trots, met viermaal zestien kielen,

 

Elk een kasteel gelijk, kwam bruizen door het nat,

 

En waande in overmoed, dat hij den Geus al had

 

Ten drie-balg ingeslokt, of zoude hem fluks vernielen:

 

 

 

Kwam Neêrlands schipvoogd fors opdondren na deez' sielen,

 

Spoog vonk en vlam, waardoor zij kregen 't vuur in 't gat.

 

‘Ach!’ zuchte hij, ‘dit 's Alcijd!’ en bergde in Duins zijn' schat.

 

Daar liggend' zag zijn schrik als snaphaans om hem krielen.

 

 

 

Hij beeft en smeekt den Teems om herberg in zijn kolk.

 

Die zet hem bij van all's, doch wijst dit gele volk

 

Weer van der hand. Hij barst en knarst van spijt en toren.

 

 

 

Maar fluks vat Rotterdams Briareus, zijn plaag

 

Met honderd handen, hem zo fellijk bij de kraag,

 

Dat hij geeft macht en schat en lijf en al verloren ¹.

Tot voor omtrent dertig jaren waren de Gedichten van gysbert jacobs genoegzaam vergeten; doch, sedert de smaak voor echte poëzij bij ons meer algemeen werd, begon ook zijne gedachtenis in ons Vaderland te herleven. In 1793 liet de Hoogleeraar wassenbergh door den Heer g. benthem reddingius openlijk eene akademische proeve verdedigen over de Friesche taalkunde en het leven en de Gedichten van gysbert jacobs. In 1801 deed de Hoogleeraar waardenburg een belangrijk

1 Vaderlandsche Letteroef. voor 1822, Mengelw. 632.

[p. 9]

opstel aangaande dezen Dichter plaatsen in biesters Berlinisches Monatschrift. Hoe verder in onze dagen 's mans verdiensten in het licht zijn gesteld geworden door de Heeren koopmans, epkema en halbertsma, is genoegzaam bekend, en de aanzienlijke lijst van inteekenaars op den derden druk zijner Gedichten is een bewijs van de hooge achting, die men voor dezelven heeft, terwijl zijne stadgenooten de gedachtenis van den Frieschen Puikdichter zullen vereeuwigen door het oprigten, van een fraai gedenkteeken, vervaardigd door den beroemden Amsterdamschen kunstenaar gabriel, hetwelk te Bolsward in de nabijheid van 's Dichters voormalige woning geplaatst en door den Heer halbertsma met eene redevoering ingewijd zal worden.