Biographisch anthologisch en critisch woordenboek der Nederduitsche dichters. Deel 2 CAB-GYZ

[Joost van Geel]

Geel (Joost van) ² was de zoon van jan van geel en ingetje van leeuwen, welgestelde ingezetenen van Rotterdam, alwaar hij den 20 October 1631 geboren werd. Van zijne jeugd af aan

2 R. van eijnden en a. van der willigen, Gesch. der Vad. Schilderk. I Deel, blz. 423.

[p. 365]

werd hij tot den koophandel opgeleid, waarmede hij, gelijk spiegel en oudaen, de letteroefeningen zeer gelukkig wist te verbinden; ook had hij een' ongemeenen lust in de schilderkunst, die hem meermaalen eene reis deed ondernemen naar Duitschland, Frankrijk en Engeland, om fraaije gebouwen, gezigten en andere merkwaardige voorwerpen af te teekenen, waartoe de Protector cromwel hem den 27 Augustus 1657 een bijzonder verlof had gegeven. Zijne schilderstukken zijn, hoewel weinig in getal, bij de kunstminnaars in achting en behooren tot de fraaiste voortbrengsels van het Hollandsch penseel.

Hij beöefende de dichtkunst insgelijks met goed gevolg. Zijne gedichten zijn na zijn' dood, die voorviel op den 31 December 1698, door kornelis van arkel bijeenverzameld, en eerst in 1724 uitgegeven, met zijn portret, door j. houbraken naar het door hem zelven geschilderde levensgroot oorspronglijke ¹ gegraveerd.

Deze gedichten verdienen geenszins in de vergetelheid te blijven waarin zij geraakt zijn; niet om dat ze in ons oog zulk eene uitstekende kunstwaarde zouden hebben, maar voornamelijk, om den verdraagzamen, vrede- en liefdeädemenden geest, die in dezelven heerscht, en den gemoedelijken, welmenenden toon, waarop de meesten gestemd

1 Hetzelve berustte voor eenige jaren in de beroemde Kunstverzameling van den Heer van der pot van groeneveld, te Rotterdam, en is voor f 265-:- verkocht geworden.

[p. 366]

zijn ¹. Allen zijn van schtichtelijken, ten minsten ernstigen inhoud. Hij schijnt zich g. brandt tot

1 Inzonderheid het gedicht De Bloeijende Kerk, waarin hij, onder anderen, alle ijdele theologische twisten ten hoogsten afkeurt,

Hervormde Christenen noemt gy u zelf, dogh zyt
Het maer ten deel, zoo lang g'elkanderen verbyt:
Heelt dan de wonden: door het liefdeloos verbannen
Verteert ge u zelf; laet togh den Oegstheer 't kaf uitwannen,
Opdat gy tevens niet de tarw uittrekt; wat recht
Hebt gy togh op zyn slaef en uwen medeknecht,
Die uw verstant niet vry van dolingen kunt keuren?
o Dwazen! die aldus niet 's Heeren rok verscheuren,
Maer zyn gezegent lyf! -

en verder:

Neen, wilt gy, zonder met den naem van zielstirannen
Gemerkt te zyn, uit Kerk of uw Gemeenschap bannen,
Bant dan den haet en nyt, verrotte en ydle klap,
De gramschap, hovaerdy, onkuisheit, dronkenschap;
Bant twisten, bant gekyf, als pesten van goê zeden;
Bant uit muitzieken, die hun wettige Overheden
In 't aenschyn spuwen, en Godts Majesteit vertreên;
Bant wederspannige, geveinsde Farizeen,
Die met een' glans en glimp het slechte volk verleiden;
Bant al wat quaet is, om van 't booze u af te scheiden.
Zet uwe deuren op, en noodigt aen den disch
(Niet die u toekomt, maer die Christus eigen is)
Al wie de deugt bemint, en vrede tracht te maken,
Die vreedtsaem zynde naer der kerken vrede haken;
Want die zyn kindren Godts, bindt dus den geeft te saem
Met banden van de vreê; men noem zigh naer geen naem
Van eenigh mensch: wat is Apollos, Paulus? fluit 'er
Togh al de dienaers uit, Kalvyn, Armyn en Luither,
En roemt in Christus naem.

J. van geel, Ged. blz. 289, 290.

[p. 367]

een voorbeeld in zijn' dichttrant genomen te hebben; en het is de waarheid dat de misstalten in zijne dichtstukken zoo gering zijn, dat ze, gelijk van arkel zegt ¹ ‘wel ruim vergolden en vergoed worden door gelukkige invallen, geestrijke vonden, zoetvloeijende en sterke uitdrukkingen, die zich aenstonds voor ieders oog ontdekken zullen.’ De oordeelkundige uitgever bezorgde de gedichten van den edeldenkenden van geel naar de drukpers in een' tijd, dat onze vaderlandsche dichtkunst merkelijk van de hoogte was gedaald, op welke zij zoo luisterrijk gedurende de vorige eeuw had geblonken, en vervolgens tot nette en zoetvloeijende verzenmakerij was verlaagd geworden. De schrandere man laat dit niet onopgemerkt. ‘Men vindt er,’ zegt hij, ‘die, uittermate net en zinlijk schrijvende, al hun verstand te werk stelden, en er op uit waren om eene beschaefde en gepolijste tael voor den dag te brengen; doch dat is 't al, dewijl men in hunne gedichten geene of immers zeer weinige of eigen vonden zal vernemen, maer meestal zulken, die uit hooft, vondel, antonides en anderen gehaelt en ontleent zijn. - Een gedicht vol stof, redekaveling, pit, merg en zenuwrijke uitdrukkingen, hoewel hier en daer door eenige gebrekkelijkheit van tael of spelling ontluistert, is by my van grooter waerde dan een

1 Voor de Gedichten, van j. van geel, blz. IV.

[p. 368]

ander dat, met een' aristarchus vijl geslepen, in stijl noch tael noch geslachten feilt, en ondertusschen van zaken ontbloot is, welke de ziel, 't leven en 't wezen der poëzye uitmaken ¹.’

Veel eenvoudig schoons en treffends heeft onder anderen het gedicht Op mynen Geboortedag. Nade verwoestingen en ellenden van den oorlog met levendige kleuren geschilderd te hebben, vervolgt hij:

Is 't niet beklagelijk dat dienaers van een Heer,
Van Jezus, die het Ryk der Heemlen won door lyden,
Om aerdsche Ryken dus elkanderen bestryden?
En Christenen zigh nogh verheugen in die zaek?
Kont ge in de harten zien, daer zoudt gy zien de wraek,
De nyt en haetzucht haer vervloekte moortrol spelen;
In 't kort, een treurspel gantsch volmaekt in al zyn deelen.
Dus maekt vast de eene mensch den andren 't leven zuur,
Als of hem dagelyks het water, en het vuur,
De lucht, en d'aerde zelfs, noch niet genoeg quam plagen.
Wat lyt hy niet, wanneer door storm en noordervlagen
De zee, dat vreeslyk diep, wordt tot den gront ontstelt,
Haer palen overvloeit, en over d'oevers zwelt,
Zeebeeren ommewerpt, en over dam en dyken
Met vele duizende van menschen heen gaet stryken!
En velen by het vee, de levenden tot schrik
En droevigh hartewee, verdronken laet op 't slik,
Veel steden weghspoelt, zoo dat geen grasryke weiden
Noch korenakkers van een meir zyn te onderscheiden,
Maer schynen eene zee! Hoe dikmaels wordt de lucht,
Die wy inademen, van 't menschdom niet bezucht,

1 K. van arkel, t.a.p.

[p. 369]

 

Als zy, vergiftigt door de dampen, heele steden

 

Door 't schriklyk pestvuur, door geen tranen of gebeden

 

Laes! af te weeren, van haer burgery ontbloot!

 

Die aarde, die ons zelf gebaert heeft uit haer schoot

 

En dus in waerheit is een vleeschelyke moeder,

 

Wordt dan een stiefmoêr, en onttrekt 'er velen 't voeder,

 

Of geeft zy 't hun, zy geeft geen dingen zonder zweet:

 

Wat lydt de zaaier niet, eer hy van 't zaeiselk eet!

 

De visscher van zyn vangst! hoe moet de koopman zorgen!

 

En hoe wroet de ambachtsman niet van den vroegen morgen,

 

Tot dat de zon op 't lant een lange schaduw maekt!

 

Dan gaet het nogh naar wensch als hy aan 't broot geraekt

 

Voor vrou en kinderen; maer ach! hoe menighwerven

 

Jaegt ze ons een dootschrik aen, en vreeze van te sterven,

 

Als zy haer rugh beweegt, gelyk ze onlangs nogh deê,

 

Dat Duitschlant, Vrankryk en Brittanjen in de zee,

 

En Neêrlant schudden, en, maer weinigh tyt geleden,

 

Eilanden, ryk bevolkt, kasteelen, groote steden

 

Met hare burgery zwolg in haar ingewant!

 

Hoemenigh sneuvelt door het vuur, geraekt in brand

 

Door achteloosheit, of door wreede krygsmans handen!

 

Ik zongh van heele steên, en kielen die verbrandden,

 

Begraven zyn in d' asch, of naer den gront gegaen.

 

Hier tusschen maeit de doot, als d' akkerman het graen,

 

Dat overryp zyn halm gebogen neigt naer d' aerde,

 

Het alles (hoe geringh, of hoogh geacht van warde,

 

Of wys, of dwaes, of out, of jongh hy zy) ter neêr ¹.

Deftig en fraai is zijn lijkzang op vondel; wij schrijven de eerste helft er hier van af:

1 J. van geel, Ged. blz. 191.

[p. 370]

 

Haelt dan ten laetst dat groote wonder,

 

De zon van Neêrlants poëzy,

 

In 's weerelts koopstadt aen het Y,

 

Zyn heldre hemelstralen onder?

 

Dekt nu een wolk dat glansryk hooft?

 

Ach! wat een schat wort ons ontrooft!

 

 

 

ô Amstelstroom! wat komt u over?

 

Het hooftjuweel, dat al 't sieraet

 

Van uwe stadt te boven gaat,

 

Valt in de handen van dien roover,

 

Die zilver hair, noch blonde jeugt

 

Ontziet, noch wysheit acht, noch deugt.

 

 

 

Dekroon is van uw hooft gevallen:

 

Ga, kleed uw torens in den rou,

 

Uw blaeu arduine koopgebou,

 

De punten van uw steene wallen,

 

Datwonderwerk, uw kapitool,

 

Den schouburg en doorluchte school.

 

 

 

Dewyl men ziet een zanthoop stoppen

 

De keel van uwen nachtegael,

 

De bron van Neêrlants zuivre tael.

 

Och, Hemel! wie kan 't leet verkroppen?

 

Wegh met gezang, met harp en luit:

 

Met hem zyn alle stemmen uit.

 

 

 

Al zagen wy dit onweêr komen:

 

En dat dees Nestors levensglas

 

Geheel ten eind' geloopen was;

 

Noghkonnatuur ons leet niet toomen.

 

't Gemoet, beschouwende zyn doot,

 

Laet zich niet paeien door den noodt.

 

 

[p. 371]

 

o Dootsgordyn, te vroeg geschoven,

 

Hoewel aen 't slot van 't leste deel!

 

Gy komt van 's weerelts speeltooneel

 

De grootste personaedje rooven,

 

Die hier volmaektelyk met vreugt

 

De wysheit queekte en ook de deugt.

 

 

 

Maer hoe 't ook smert, ik voel de tranen

 

Het hart verlichten, en het leet

 

Allenx ook slyten als een kleet:

 

Ook is de doot, als vele wanen,

 

Het hoogste quaet niet der elend;

 

Maer ze is ook der elenden endt,

 

 

 

Ook een begin van 't ware leven,

 

Dat nu die oude helt geniet,

 

Die mooglyk lacht om ons verdriet.

 

Waertoe dan nogh meer rou bedreven?

 

Ik treur om hem niet; neen, o neen!

 

Maer om 't verlies is 't dat ik ween ¹.

Wij vertrouwen dat het hier aangevoerde genoegzaam zal zijn om ons goed gevoelen te regtvaardigen omtrent de gedichten van den braven, godsdienstigen en verdraagzamen van geel, die voorafgegaan worden door eene schoone redevoering, genaamd De Gekruiste Christus, welke hij waarschijnlijk voor eene vergadering der Collegianten te

1 J. van geel, Ged. blz. 213.

[p. 372]

Rijnsburg ¹ uitsprak, en een meesterstuk is van natuurlijke welsprekendheid zoo wel als van eenvoudige gemoedelijkheid en ongemeene schriftuurkennis; in een woord, van geel was voor zijne eeuw hetgeen coornhert voor de zijne was.

1 Zijne vrouws moeder was eene dochter van een' der van der coddes (Ged. blz. 233), en anna van der codde hare moei (Ibid. blz. 170). Van Arkel schetst hemals een' Christen met naam en daad, een' belijder van den eenvoudigen Euangelischen godsdienst, een' gezworen vijand van alle secten en sectarissen en een' vriend van algemeene onderlinge verdraagzaamheid. Vergelijk het aangevoerde uit zijn dichtstuk De Bloeijende Kerk, hiervoor blz. 366, en wijders als een voorbeeld van standvastig geduld en Christelijke gelatenheid, daar bijtwee jaren lang de ondragelijkste pijnen leed aan een' kanker in de kaak, die hem eindelijk als een' martelaar deed sterven.