Scherzando ma non troppo

[p. 62]

VI.

Ik dacht dat Anita zelf zou openmaken maar ze heeft me door de parlofoon verzocht naar boven te komen daar ze nog niet helemaal klaar was. De deur van haar flat stond op een kier.

Neuriënd loop ik langs de schilderijen die kris kras tegen de wanden hangen en hoop dat ik voldoende gedronken heb om in mijn rol van Alex Mara niet uit de toon te vallen.

- Wat neurie je? roept Anita vanuit de slaapkamer.

- Dat hoor je toch. Het wiegelied van de Vuurvogel.

- Dat heb ik je destijds nog geleerd.

- Jij hebt mij zoveel geleerd, zeg ik geniepig.

Ze zwijgt. Ik hoor haar een jurk over het hoofd trekken. Ze verschijnt in de deuropening: in hetzelfde vuurgeel waarop haar kapsel vlekt als een zwarte vogel.

- Trek even mijn ritssluiting toe, Michel.

- Alex.

Ze lacht.

- Alex.

Ik zoen haar vluchtig en breng haar kledij in orde.

[p. 63]

Ik ben niet gekomen om te schertsen, deze ontmoeting is mij bittere opgeschroefde ernst. Hier mag ik niet verliezen. Het is mijn laatste kans om de nederlaag van gisteren te herstellen. Van heel dicht neem ik haar hoofd tussen mijn handen. Ik herken haar precies minder volkomen dan de vorige maal. Er is veel dat ik weer aan haar moet gewoon worden. Ik ben niet zo opgewonden als toen, het is dag en de zon ontsteekt de kamer in volle klaarte, schept geen atmosfeer. Anita ziet er ouder en vermoeider uit.

Opeens schiet ze in een lach.

- Waarom lach je?

- Omwille van dit lijkbiddersgezicht dat je al die tijd hebt opgezet. Je ziet eruit alsof je hier een levensverzekering kwam afsluiten.

Ze gaat naar de keuken water opzetten voor de thee. Ik hoor haar heen en weer lopen, met pannen rammelen. Haar plotse uitlating heeft me uit mijn lood geslagen. Ik trek aan mijn oorlel, nijp een zweertje weg uit mijn kin, pik een revue uit het krantenrek. Misschien was ik vandaag toch beter niet gekomen, het vlot niet.

Anita glimlacht nog altijd. Ik herken haar minder en minder in die houding, ik had niet verwacht dat de inleiding zo pijnlijk zou zijn. Eigenlijk weet ik niet wat ik haar moet zeggen. Al die jaren heb ik met haar in mijn verhalen geestdriftige gesprekken gevoerd, maar haar verschijning maakt alle pathos hier op voorhand belachelijk. Ik kan de woorden niet vinden die zij nu van mij verwacht. Ik zeg opeens:

- Ik ben blij opnieuw bij je te zijn.

Het laatste woord stikt in mijn keel: als ik maar dat kon bedenken had ik beter gezwegen. Ze vindt het beslist kinderachtig. Ze schenkt thee in de driehoekige kopjes, beweegt zich trefzeker, houdt mij een pakje sigaretten onder de neus. Ik sla de ogen

[p. 64]

op. Haar trekken zijn ontspannen in een soort van tederheid.

- Ben je dan werkelijk niet veranderd? Ben je dan nog altijd zo dwaas? Je zult het nooit leren!

Ze is tevreden om haar eigen woorden. Eigenlijk zijn het ook Betty's woorden maar Anita bedoelt er iets heel anders mee. Hoe vermoeid ziet ze eruit nu de aders rond haar ogen en op haar slapen wat zwellen van het gebogen staan.

- Weet je wat, zegt ze. Je bent als een wegwijzer. Je wijst met één punt naar Sestri Levante en met een andere naar hier. Maar je staat nog altijd op dezelfde plaats. Ik kan natuurlijk niet anders dan het sympathiek vinden.

Ik glimlach inderhaast, ze mag niet denken dat ik gegriefd ben. Maar de krul zit volkomen vals rond mijn mond, ik voel me niks op mijn gemak.

- Dat is vriendelijk, zeg ik.

Ze gaat in de fauteuil tegenover mij zitten, kruist de benen, vat met beide handen een van haar knieën.

- Ik heb er nog eens over nagedacht, zegt ze. Eigenlijk heb ik nooit verlangd je nog terug te zien maar het wel prettig gevonden dat iemand in 't geniep voortdurend aanbiddelijke verhalen over mij schreef. Ik geloof dat ik er op de duur zelfs behoefte aan had en het jammer had gevonden als je ermee ophield. Ik wou dat je nooit veranderde al vind ik je op een beminnelijke manier gek.

- Ah, zo, zeg ik koud.

- Zie je, ik zou wel graag aan jou kunnen denken als aan een soort kerstmannetje. Je gelooft er niet in maar de bekoring om het wel te doen blijft je achtervolgen.

- Grappig. Heel grappig.

Ik bedoel het niet als scherts. Destijds hadden we meer moeten schertsen maar thans is het overbodig geworden.

[p. 65]

We zitten dus te praten zoals lang geleden toen ik tussen de aarzelende zinnen in, het eenvoudig en krachtig verlangen in mij voelde opkomen om te fluisteren dat ik gek op haar was en om haar te zoenen. Nu heb ik plots geen enkel verlangen meer. Alleen om te zwijgen en haar te bekijken, om mij in stilte volkomen rekenschap te geven van de betekenis van deze hernieuwde gebeurtenis: de aanwezigheid van Anita tegenover mij.

We drinken van de thee, zetten de kopjes terug neer op het keramiekblad, ze stoten even tegen elkaar aan. Anita trekt dan weer achteruit in haar fauteuil, ik heb tegen haar geknipoogd maar ze gaat op deze wenk niet in. Ze steekt nog een sigaret op, misschien heeft ze me alleen laten komen om me te doen beseffen hoezeer mijn leven mislukt is.

- Herinner je je nog onze laatste dag te Sestri Levante? vraagt ze opeens.

- Natuurlijk.

- Hoe droeg ik toen mijn haar?

- Langer en losser dan nu.

- Ik heb het je nooit bekend, maar ik kon maar niet wennen aan je manier van handelen. Het leek me dat je voortdurend als een slecht toneelspeler op de planken stond. Maar ik dacht dat je het wel zou leren. Waarom schiep je telkens weer een rol die je eigenlijk niet lag?

Zij heeft mijn mond dichtgesnoerd. Haar kennis van het verleden drukt op mij. Ze geeft niet eens de indruk herinneringen op te roepen, haar toon heeft niet die zachte en verre buiging die bij dergelijke woorden past. Het is of zij over gisteren spreekt, ten hoogste over vorige week. Zij heeft haar indrukken onaangetast door haar verder leven meegedragen. Voor mij integendeel hangt alles in een poëtische floers. Ik ben bereid mijn herinnering te wijzigen, te omvormen. Waar stuurt zij op aan?

[p. 66]

En opeens zonder overgang, toonloos:

- Zie, zegt ze. Mijn jeugd is voorbij. Ik voel het. Ik kan mijzelf in de spiegel ook niet bedriegen.

Ik haal de schouders op. Ze begeeft zich op een gevaarlijk pad waar ik haar zou willen volgen, ze geeft haar zelfverzekerde houding prijs.

- Wat zou dat? zeg ik schamper. Je blijft eeuwig jong in je werk.

Ze komt recht, loopt even rond, graait opeens in mijn haar:

- Poëtische leugenaar.

Ze blijft voor me staan, ik druk mijn hoofd tegen de gespannen gele zijde op haar buik.

- Vertel nu wat meer over jou, zegt ze.

Straks zal ze wel verder over zich zelf praten. Maar ze wil een intermezzo, misschien probeert ze mij het eerst uit mijn tent te lokken. Op slag verlies ik alle zin om haar op te biechten wat ik mij nochtans had voorgenomen, Betty, mijn twijfel, mijn wroeging, mijn geniepige rollen... Het is beter dat ik het voor mijzelf hou, de stemming is er niet en ik ben bang dat het theatraal zal klinken.

- Haast je wat, dringt ze aan. Heb je intussen wat geschreven?

- Vijftig bladzijden. Maar ik weet niet of ik de waarheid heb bereikt, ik vind mezelf nooit meer helemaal terug in het leven dat ik oproep. Het is mijn tragiek. Ik kan niet onderscheiden tussen wat waarheid en leugen is in mij.

Ik zou dit gesprek willen stopzetten, die benauwende kringloop van gepeinzen doorbreken, Anita voorgoed in mijn armen houden.

- Ben je dan gauw getrouwd?

Ze zit weer in de zetel, rookt, glimlacht. Misschien heeft ze spijt over haar lichte inzinking van daarnet. Ze wil mij tot een bekentenis dwingen, maar welke?

- Het jaar daarop, zeg ik aarzelend.

[p. 67]

Als ze mij nog één vraag stelt, zal ik haar alles vertellen. Ik zal haar zeggen dat het kompromis-leven dat ik tien jaar lang heb geleid, zijn dramatisch hoogtepunt heeft bereikt. Dat al mijn oneerlijkheid slechts zin heeft gehad door haar en dat ik gekomen ben om een rechtvaardiging te zoeken. Dat alle verhoudingen in mijn leven thans slechts hun betekenis kunnen bewaren wanneer zij nog altijd Anita van vroeger is. Of dat Alex Mara anders geen enkele bestaansreden meer heeft.

Maar Anita vraagt niets meer. Ze zegt bruusk:

- Wat mij betreft, ik ben veranderd.

Daar begint het. Maar ze zwijgt nu weer. Ze schenkt verse thee in die intussen koud is geworden, die we niet meer zullen aanraken. Misschien verlangt ze dat ik haar iets zeg waardoor ik mijn medeplichtigheid verraad. Zij is een vrouw geworden, rijper, bedachtzamer, vermoeider. Is het dat wat ze bedoelt?

- Ik weet niet, ik vind het niet, zeg ik wanhopig. Ik heb alles aan je proberen terug te vinden: je gang, je stem, de manier waarop je je handen op mijn schouders legt. Je schildert nog altijd in dezelfde trant al heb je technisch gezien een hele afstand afgelegd. En zoveel andere zaken...

Zij staart me aan schijnbaar zonder me te zien. Als een masker uit de antieke treurspelen. Ik verwacht een tragische bekentenis.

Ze zegt alleen:

- Ik overleef mezelf.

Haar accent is niet tragisch, het is afschuwelijk. Het drukt een droge wanhoop uit, zonder tranen, zonder medelijden. Ja, nu zie ik het: er is iets onherstelbaar verdord in haar.

Het masker valt, ze glimlacht.

- Ik heb niet verwacht je zo droevig terug te vinden, zeg ik haperend.

[p. 68]

- Ik ben helemaal niet droevig. Soms verwonder ik me daar zelfs over, maar waarom zou ik eigenlijk droevig zijn? Ik ben tot vurigheid in staat geweest. En thans...

Goed. Ze weet dat ik hiervoor gekomen ben. Ze legt mij op de pijnbank. Ik kan niet langer afwachtend in mijn veilige schelp blijven. Ze eist dat ik zonder omwegen voor mijn bedoelingen uitkom. Ik ben ten volle verantwoordelijk voor het spel dat ik behoedzaam onderhouden heb als een Vestaals vuur.

- Ben je er zeker van, Anita?

- Ik weet het bepaald. Weet je, iemand liefkrijgen is een onderneming. Het eist energie, edelmoedigheid, verblinding. Er is zelfs een ogenblik, vlak bij het begin, waar je over een afgrond moet springen: als je nadenkt, doe je het niet. Ik weet dat ik het nooit meer zal doen.

- Waarom?

- Je ziet mijn schilderijen, zegt ze na een poos. Ze omringen mij met gestorven passies. Ik kan alleen nog proberen er een oud geloof in terug te vinden.

Opeens hou ik op, een verloren gegane Anita terug te zoeken. Het is deze vrouw die hier voor me zit, deze vreemde ontgoochelde vrouw die mij ontroert, die mij naar de ziel grijpt.

Zij spreekt weer, schijnbaar buiten verband met het voorgaande, als van ver:

- Nooit is er iets schokkends gebeurd. Ik kan niet zeggen: vanaf deze dag is mijn leven veranderd. Maar als ik ontwaak heb ik soms de indruk dat het pas sinds de avond tevoren is gebeurd. Ik kan er niet aan wennen. Telkens weer heb ik de indruk dat het pas in mij is binnengeslopen: de behoefte aan een huis, aan vaste grenzen, aan een kind. Aan een burgerlijke God misschien die geen avonturier is maar als een zoet gipsen beeld op de schouw staat

[p. 69]

en de hemel verzekert aan allen die van goede wil zijn. Ik ben er bang van.

Ze zegt het kalm met in haar stem een glimp van fierheid omdat ze trots alles zoveel eerlijker is dan ik.

- Het is alles mijn schuld geweest, Anita.

- Juist. Je hebt je vergist. Je hebt je altijd vergist in je zelf en in de anderen. Je bent niet op een normale manier volwassen kunnen worden. Als ik je niet opnieuw ontmoet had, zou ik misschien nooit meer over je nagedacht hebben zoals ik het nu heb gedaan. Luister naar wat ik je nog te zeggen heb voordat wij voorgoed moeten ophouden voor elkaar te bestaan. Het gaat over jou en over mij en over onze lotsbestemming. Jij, Michel...

- Alex, zeg ik wanhopig.

- Nee, zegt ze koppig, - Michel. Heb toch de moed om met deze zelfbegoocheling op te houden. - Jij, Michel, was in aanleg een kunstenaar vol eerzucht en vertrouwen maar de omstandigheden hebben je leven onvruchtbaar gemaakt. Je hebt de sporen van het grote, van het eeuwige een andere richting uit zien lopen dan de weg die jij werd opgestuurd. En je hebt willen rechtsomkeer maken. Maar hoe meer het leven je wakker geschud heeft en je een zelfbewustzijn heeft gegeven, hoe groter je moeite is geworden. Je bent er steeds dieper en dieper in weggezakt, tot de wanhoop en de angst je rond de hals knelden als een ring die je dreigde te wurgen. En alles wat je eertijds had gekend en aanbeden als heilig en schoon, gans je oud geloof in het leven was van geen tel meer en je hebt het vol wrok willen vernietigen. Is je lotsbestemming niet zo geweest?

Ik knikte: ja, ja.

- Je hebt je een beeld van het leven in het hoofd gezet, een nieuw geloof, een eis, je was bereid tot heldhaftigheid en verloochening. Maar sindsdien

[p. 70]

heb je moeten ondervinden dat de wereld van jou precies geen enkele uitzonderlijke daad verlangde, dat het leven geen avontuurlijk epos is maar een burgerkeuken waar men genoegzaam vreugde vindt in eten en drinken, een spelletje kaart, kousen breien, wat koffiepraat en de televisie. En hij die iets anders wil: de schoonheid, de verering van de dichters en de heiligen, is een Don Quichot. En tussen beide uitersten heb je de brug niet kunnen slaan, je hebt je gesplitst en op elke oever is een deel van je gaan leven. Maar dat hou je niet vol, je moet verdorren.

- Ik had toch gehoopt dat we nog iets voor elkaar konden betekenen, zeg ik bedachtzaam. Het hangt eigenlijk alleen van ons af.

- Ja? zegt ze zacht maar met een koppige ondertoon. Ik geloof het niet.

Ik walg van dit gesprek. Het maakt mij in mijn eigen ogen volkomen nutteloos. Anita kijkt nu naar omhoog met een vage glimlach die haar gezicht verjongt. Zij heeft de houding van een zelfvoldaan en mysterieus meisje. Ik zou een daad willen stellen waardoor ik over mijn eigen lijk kan heenstappen en zeggen: ik herbegin. Maar ik verroer niet en Anita zegt:

- Nu heb ik Marhorst die mij onderhoudt. Met hem kan ik het mij veroorloven in het verleden te leven. Het is een wreed spel. Zonder humor gaat het niet.

- Ik heb niets verricht van alles wat ik heb gedroomd, Anita. En al de rest wordt mij toegeworpen. Ik word bankdirecteur. Mijn collega is op zij gezet omdat hij een liaison heeft.

Waarom zeg ik dat? Niemand vraagt er mij naar. Dat is het precies: niemand vraagt er mij naar.

Anita negeert mijn woorden. Vat zij hun groteske betekenis niet?

[p. 71]

- Marhorst moest hier al zijn, zegt ze. Straks komen we nog te laat voor de tentoonstelling.

Ze staat opeens voor mij en zoent me vluchtig op de mond.

- Het is om het me beter te herinneren, glimlacht ze. Soms laat mijn geheugen mij in de steek.

Ik vat haar bij de arm en trek haar tegen mij aan. Zij biedt geen weerstand maar schudt het hoofd.

- Neen, dat interesseert mij niet meer. We kunnen niet herbeginnen... En trouwens, wat kan je mij thans nog meer geven dan de eerste beste jongen aan wie ik een kansje gun?

- Dan zal ik je moeten verlaten nadat ik je teruggevonden had.

Nu speur ik van heel dicht over haar gezicht. Het is opeens bleek en slap als bij een oude vrouw. Dit is geen masker dat ze opzet, het is haar diepste werkelijkheid die eigengereid naar buiten breekt. Het is afschuwelijk.

- Nee, zegt ze, nee. Je had me niet teruggevonden.

Zij maakt zich los uit mijn armen. Begint te lachen. Ik verroer zelfs niet: ieder gebaar is nutteloos.

Antwerpen-Brugge 1956.