Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 1

[48. De stad Keulen]

De tongvallen van de steden Keulen en Bonn met het omringende land komen in hoofdzaak met den tongval van Düsseldorp overeen. Echter zijn ze nog minder nederduitsch dan deze is; ze vormen den overgang van het nederduitsch tot het middenduitsch aaa de Rijnoevers. Hooger op aan den Rijn, zuidelijk van het Ahrdal en het Zevengebergte, kan de volkstongval den naam van nederduitsch niet meer dragen. Merkwaardig is in den tongval van Keulen en Bonn het veelvuldig gebruik van de zachte g, die gewoonlijk achter de oorspronkelijke n van eenig woord wordt uitgesproken en daarmede den zuiveren neusklank ng vormt, of ook voor andere letters in de plaats komt. Zoo spreekt men in deze tongvallen van singen in plaats van 't oorspronkelijke sinen, zijnen; van mingen voor minen, mijnen; verder zeit men ligge, voor 't oorspronkeljjke lidde, lide, lijden, lingen voor linnen, enz.

Dit zelfde taaleigen, dat ook, hoewel in mindere mate, in den düsseldorper tongval voorkomt, neemt men ook bij andere nederduitsche tongvallen waar, zoo als bij den nehrunger tongval in West-Pruissen (zie bl. 18), bij veel westfaalsche en bij sommige nederlandsche tongvallen, b.v. bij dien van Soest, Huizen, Oud-Beierland, enz.

[p. 254]

48. De gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van de stad Keulen.

Medegedeeld door N. N. te Keulen. Mei 1871. (In hoogduitsche spelling.)

Et gleichniss vum verlohre sonn.

11. 'Ne vatter hat, zwei sönn.

12. Et säht der jüngste vun inne zo singem vatter: vatter! geff meer der ahndeii vum vermöge, dä meer zo kütt. Un häh deihlten dat vermöge unger se.

13. Noh einigen dage nohm der jüngste sonn alles ze samme, trohk fott en e fremb land un braht doh ob en lidderlige wiiss si ganz hab un got der durch.

14. Als häh no der letzte penning verjubelt hat, entstund en grosse hungerschnuth en dissem land un häh fing ahn, mangel ze ligge.

15. Nu ging 'e hin un vermeethe sich bei em boor. Dä scheckten in ob si got för de verke ze höhde.

16. Häh wünschte singe liif met de kleie ze völle, dee de säu rohsse, ävver kein siel gohf se im.

17. Do ging häh en sich un säht: wivill daglühner bann en mingem vatter singem huhs essen en üverflohs un ich sterven heh vun hunger.

18. Ich well mich obpacke un zo mingem vatter gonn un im sage: vatter! ich hann mich versündig gägen der himmel un ahn deer.

19. Ich ben nit mie wäht dinge jung ze heische; halt mich wie einer vun dinge daglüner.

20. Un häh packte sich ob un ging noh singem vatter. Als häh ävver noch fähn van huhs wohr, sooch si vatter in un dä wohd vun metligge geroht; häh leef im entgäge, fillt im öm der hals un bützten in.

[p. 255]

21. Der sonn ävver säht zo im: süch, vatter! ich hann mich versündig gägen der himmel un ahn deer; ich ben nit mie wäht dinge jung ze heische!

22. Do säht der vatter zo singe knächte: flöck! brängk im der beste rock eruhs, träkt en im ahn, doht ene ring ahn sing hand un schohn ahn sing föhs.

23. Brängk och dat masskalv her un schlaacht et. Dann welle meer uns vermaacke un löstig sin.

24. Dann disse, minge sonn, wor duht un häh es widder lebendig wohde; häh wohr verlohre un no es häh widder funge wohde. Un se fingen ahn en festäng ze halde.

25. Et wor ävver singen ältste sonn om feld. Als däh nu heim ging un ob et huhs ahnkohm, hoht häh die musik un dat danze.

26. Do reef häh eine vun ehre knächten un frogte wat dat wöhr.

27. Däh säht vör in: diin broder es widder kumme un di vatter hät dat masskalv schlaachte lohsse, weil häh in gesund widder krägen hät.

28. Doh wohd däh kott un woll nit erenn gonn. Doröm ging si vatter eruhs un fing ahn, ahn im ahn ze halde.

29. Häh ävver gohf singem vatter zur antwohd: süch, vatter! esu mänch johr deenen ich deer un hann di woht selevve noch nit üvertrodde; ävver noch nit en einzig mohl häss do meer ene bock gegevve, dat ich met minge fründen ens e festängchen halde kunnt.

30. Jitz ävver, wo miin broder, däh di vermöge der durch hät gemaht, widder es kumme, no liess do im dat masskalv schlaachte.

31. Der vatter ävver säht zo im: süch, jung! do bes immer bei meer un alles wat ming es, es ding.

32. Ävver dat fess moht gehalde wähde, weil diin broder duht wohr un no widder lebendig wohden es, weil häh verlohre wohr un no widder fungen wohden es.

Aanteekeningen.

11. 'Ne, een; zie vs. 11 bl. 251.

12. Et säht, woordelijk: het zeide; zie vs. 11 bl. 38.

Singem, zijnen, oorspronkelijk sinem.

[p. 256]

Geff, geef; zie vs. 12 bl. 252 op 't woord geff.

Meer of mer, mij, het hoogduitsche mir.

Zokütt, toekomt, door uitslijting der m.

Unger, onder, van 't oorspronkelijke under, door verwisseling der zachte d met zachte g; zie vs. 13 bl. 252 op 't woord anger.

13. Trohk, het nederlandsche trok.

Fott, voort; zie vs. 13 bl. 252 op 't woord fott.

Fremb, vreemd; de d als sluitletter is in de nederrijnsche en limburgsche tongvallen dikwijls afgesleten (zie vs. 31 bl. 249); daarentegen neemt de m, vooral em gaarne een b achter zich. In de vorige eeuw schreef men in Holland ook wel hembd voor hemd, Embden voor Emden, enz.

Braht, door al te zachte uitspraak der ch; zie vs. 13 bl. 252 op 't woord mahden.

Si, zijn, is ook limburgsch.

Hab un got, het nederlandsche have en goed. Zie vs. 31 bl. 246.

14. Ligge, lijden, door verwisseling van de zachte d van 't oorspronkelijke lîdde, lide met de zachte g.

15. Vermeethe, het hoogduitsche vermiethete, verhuurde.

Verke, varkens, zwijnen; zie vs. 15 bl. 252 op 't woord verk.

16. Säu, meervoud van sau, eigenlijk zeug, hier in 't algemeen voor zwijn; zie vs. 15 bl. 23, vs. 16 bl. 32 en vs. 15 bl. 145.

Siel, eigenlijk: ziel, is een sterke volksuitdrukking voor mensch; in alle nederduitsche tongvallen in gebruik.

17. Sterven, sterf, sterve, wordt hier door een n gevolgd, om der welluidendheid en zoetvloeiendheid wille, wijl er een h (of een klinkletter) op volgt. Deze n, welluidendheidshalve ingeschoven, komt in alle zuiver nederfrankische tongvallen voor en ook in veel gemengd frankische, vooral in de hollandsche.

Heh, hier; komt overeen met het oudduitsche hie, het maastrichtsche hei, enz. Zie vs. 15 bl. 252.

18. Versündig, verzondigd, door afslijting der sluit n; zie vs. 31 bl. 249.

Deer, u, het hoogduitsche dir, evenals weer voor mir; zie hier boven vs. 12.

19. Mie, meer; zie vs. 19 bl. 252 op 't woord mie.

Wäht, door uitslijting der r van währt, wehrt, werth, weerd, waard, waardig.

20. Fähn, verre.

Wohd, werd; zie vs. 20 bl. 252 op 't woord wood.

Metligge, medelijden; zie hier boven vs. 14 op 't woord ligge.

[p. 257]

Geroht, bewogen, geroerd; zie vs. 20 bl. 252, vs. 20 bl. 165 op rörd, en vs. 20 bl. 178 op rêrd.

Bützten, zoende; zie hier boven vs. 17 op 't woord sterven, vs. 20 bl. 252, vs. 20 bl. 249 en vs. 20 bl. 10.

21. Süch, zie; zie vs. 29 bl. 253.

22. Flöck, gauw, spoedig, komt overeen met het nederlandsche vlug en het verouderd hollandsche fluks, vlucks.

Eruhs, er uit. Zie vs. 11 bl. 251 op zwei.

23. Meer, hier in den zin van het oorspronkelijke weer, wir, wij; zie vs. 32 bl. 253.

24. Duht, dood, komt overeen met het maastrichtsche doed.

Wohde, geworden; zie vs. 20 bl. 252.

Funge, gevonden; zie vs. 24 bl. 252 op gefonge.

Festäng, eigenaardige keulsche uitspraak van het fransche festin, feest: de Duitschers spreken in den regel de fransche neus-n als ng uit.

27. Däh säht vör in; die zeide tot hem, of: tegen hem; het eigenaardige gebruik van vör in dezen zin komt ook in andere nederduitsche tongvallen voor. Zie vs. 12 bl. 235.

Di, uw, dein, diin. Zie vs. 13 bl. 256 op si.

28. Kott, kwaad, overeenkomende met het maastrichtsche koed, het brabantsche koad, kooi, enz. De w achter de k is een idiotisme van den hollandschen tongval; de nederrijnsche, limburgsche en brabantsche vorm kott, koed, koai is zuiverder en oorspronkelijker, evenals het friesche kaem (kaam), het engelsche came en het hoogduitsche kam zuiverder is dan het hollandsche kwam.

29. Antwohd, door uitslijting der r van antwoord.

Esu, zoo, is zuiver frankisch, zoowel hoog- als nederfrankisch, en komt ook in de nederfrankische tongvallen van Belgie voor als ezoo, ezoe, ezeu, azeu, enz.; de klemtoon valt op de laatste lettergreep even als bij eweg, de frankische vorm voor weg; zie vs 13 bl. 243. Het hoogfrankisch heeft asu; zoo komen in het bekende neurenberger volksliedje ‘An Schlosser hot an G'sellen g'hot’ de regels voor:

‘So wie man frisst, so schafft man a;
Bei dir ischt 's nöt asu!’

Woht, woord, door uitslijting der r. Zie vs. 20 bl. 252.

Selevve, zijn leven; zie vs. 29 bl. 246.

Festänchen, verkleinwoord van festäng; zie hier boven op vs. 24. 30. Jitz, het hoogduitsche jetzt, itzt. nu.

Gemaht, gemaakt; zie hier boven vs. 13 het woord braht.

[p. 258]

31. Bes, zijt, van bist, door de gewone afslijting der t; (zie vs. 31 bl. 253 en vs. 31 bl. 249) en de uitspraak der onvolkomene i als onvolkomene e (zie vs. 12 bl. 252 op 't woord geff), even als es voor ist. Zie vs.27 bl.246.

32. Fess, door afslijting der t van fest, feest; zie vs. 31 bl. 249.

Wähde, worden, door uitslijting der r van wärde, werde.