Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 1

[27. Het dorp Eckwarden in Butjadingerland]

Het groothertogdom Oldenburg is uit een dialectologisch oogpunt beschouwd, vooral zeer merkwaardig omdat de oude friesche taal er nog niet geheel is uitgestorven, maar nog in twee, zij het dan ook kleine gedeelten des lands door de inwoners, rechtstreeksche afstammelingen van de oude Friezen, als hun dagelijksche spreektaal, als hun moedertaal wordt gebruikt en gesproken.

Ik wil daarom, even als ik bij de behandeling van de volksspraak van Sleeswijk gedaan heb, en bij die van de nederlandsche provincie Friesland doen wil, mijn verhandeling over de oldenburgsche tongvallen in twee deelen splitsen.

a. De Nederduitsche taal in Oldenburg.

In het geheele groothertogdom Oldenburg ¹ is, behalve in de landstreek Sagelterland en op het eiland Wangeroog, de nederduitsche taal de volksspraak. Het oldenburgsche nederduitsch wordt in de verschillende gedeelten des lands vrij ongelijk gesproken. In het middelste gedeelte van Oldenburg, de omstreken van de steden Oldenburg en Delmenhorst, van Zwischenahn en Wardenburg, enz. is de volkstaal zuiver nedersaksisch. Maar in het zuidelijke deel van het groothertogdom, in de omstreken van Cloppenburg, Löningen, Vechta en Damme gaat de tongval der inwoners langzamerhand over tot het half nedersak-

1 Natuurlijker wijze reken ik hier niet bij het vorstendom Birkenfeld in de Rijn provincie gelegen en dat tot het groothertogdom Oldenburg behoort; noch ook Eutin en omstreken in oostelijk Holstein, ofschoon dáar wel nederduitsch wordt gesproken.

[p. 146]

sisch-westfaalsche dialect dat men in de omstreken van Osnabrück, Minden en in Schaumburg spreekt. In het noorden van Oldenburg daarentegen, in de vruchtbare en rijke landstreken (marschen) aan den linkeroever van de Wezer, rondom de Jahde en aan de Noordzee, gedeelten van het ten deele verdronkene land der oude Rustringer-, Wranger- en Stedinger-Friezen, in de landstreken Stedinger- of West-Stedingerland, Stadland, Butjadingerland en Jeverland, de omstreken van de steden Elsfleth en Brake, van Varel en Jever en Kniphuizen, is de volkstaal friso-saksisch, nedersaksisch met eenige friesche woorden en uitdrukkingen vermengd; terwijl de tongslag (accent) waarmede de bewoners van die streken spreken, geheel friesch is. In het geheele noorden toch van Oldenburg woonden vroeger echte Friezen, die natuurlijk hun eigene friesche taal spraken. De afstammelingen van deze oude Friezen echter hebben hun eigene taal voor verre weg het grootste gedeelte vergeten en spreken thans nedersaksisch, ten gevolge van hun vermenging met Saksen, die hun land uit het zuiden binnen drongen. De Friezen schijnen in Oldenburg tot verre bezuiden de stad Oldenburg gewoond te hebben; in de omstreken van Friesoythe, in Sagelterland, wonen nog zuivere afstammelingen van de oude Friezen, die nog heden friesch spreken en volbloed Friezen zijn. Overigens zijn de burgers van de stad Oldenburg van saksischen stam, even als de plattelandbewoners in den omtrek van de hoofdstad. Hoe noordelijker in Oldenburg, hoe minder Saksisch bloed men bespeurt, hoe meer de inwoners het echte friesche type in gelaatstrekken, lichaamsbouw, geestesrichting en tongslag vertoonen of doen bemerken en hooren.

De hedendaagsche landzaten van Butjadingerland en van Jeverland zijn, behalve de Sagelterlanders en Wangeroogers, zeker de minst verbasterde afstammelingen van de oude Friezen in Oldenburg, hoewel ze dan tegenwoordig ook een friso-saksischen tongval spreken. Hun voorouders waren de oude Ostringer-, Rustringer- en Wranger-Friezen en hun land zoo als het thans bestaat, is slechts een overblijfsel van de oude friesche landstreken Ostringen, Rustringen, Wrangerland en Ammerland.

De juiste tijd wanneer deze Friezen hun aloude friesche taal met het nedersaksisch hebben verwisseld is niet aan te geven. In de middeleeuwen spraken ze friesch en met bijna volkomene zekerheid mag men aannemen dat nog langen tijd daarna, misschien nog wel in de zestiende en zeventiende eeuw, die Friezen, de voorouders der hedendaagsche Jeverlanders en Butjadingers, onder elkander friesch hebben gesproken. Talrijke oorkonden, oude friesche wetten, keuren, ver-

[p. 147]

ordeningen, enz. de meesten waarschijnlijk uit de dertiende eeuw, door deze Friezen opgesteld en geschreven in de friesche taal, volgens hun eigenen tongval, zijn voor ons bewaard gebleven, doen ons dat zuivere friesch kennen en zijn een rijke bron van kennis en een sterke prikkel tot onderzoek en studie, zoowel voor den rechtsgeleerde als voor den taalkenner. Men vindt deze oude friesche stukken het best in Dr. Karl von Richthofen, Friesische Rechtsquellen, Berlijn 1840. Het jongst bekende stuk dat in dit gedeelte van het oude Friesland in de friesche taal is opgesteld, is een rustringer rechtsoorkonde van het jaar 1327. De butjadinger keuren van 1479 zijn in de nedersaksische taal geschreven, ofschoon het zeker is dat toen ter tijde het friesch nog de dagelijksche spreektaal der Butjadingers was.

Ongetwijfeld heeft de verwisseling van de friesche met de nederduitsche (nedersaksische) taal als volksspraak hier ook langzamerhand plaats gegrepen en is deze overgang door de kerkhervorming zeer bevorderd.

27. De gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van het dorp Eckwarden in Butjadingerland.

Medegedeeld door den heer H. Schütte, onderwijzer te Mundahn in Butjadingerland. October 1870. (In hoogduitsche spelling.)

11. Eenmal ins weer d'r een mann, de harr twee söä͡ns.

12. Un de jüngste van disse sä to siin vader: vader! giw' mi den part van dat good, de mi tohört. Un he deelde är dat good.

13. Un nich lang darna sammelde de jüngste söä͡n all wat he harr to samen un toog wiit öä͡wer 't land, un dar versoop un verdee he siin good.

14. As he nu all siin haw un good vertährt harr, keem 'n groot dür dom in ditt gansse land uu datt gunk em nu ganss erbarmlik.

[p. 148]

15. Un he gunk henn na een van de buren van ditt land; de schickde em up 't land um de swiin'n to hö'n.

16. Un he weer dick tofrä'n wä'n, wenn hé siin buuk man vull-slaan kunnt harr mit datt watt de swiin'n freeten, man nümms geew 't em.

17. Do sloog he in sick un sä: wo väl arbeiders hett doch miin vader, de öäwerleidig to läwen hebbt un ick mot hier ver-hungern.

18. Ick will mi upmaken un na miin vader gaan un to em seggen: vader! ick hew grote sünn daan gegen den leewen Godd un gegen di.

19. Un ick bünn fördann nich mehr weert datt ick din söä͡n heet; maak mi man to een van diin arbeiders.

20. Un he geew' sick up 'n padd un keem to siin vader. As he awer noch wiit d'r af weer, seeg siin vader em all un 't duurde em un he leep up em to, full'd em um denn hals un küss'de em.

21. De söä͡n awer sä: vader! ick heww grote sünn daan gegen den leewen Godd un gegen di; ick bünn fördann nich mehr weert datt ick diin söä͡n heet.

22. Awer de vader sä to siin'n knechden: haalt dat beste kleed her un teed em 't an un stäkt em 'n rink an 'n finger un scho öä͡wer siin fööt.

23. Un haald 'n good fett kalw her un slacht't datt; laat't us äten un lustig wä'n.

24. Denn disse miin söä͡n weer dood un he is weller lebennig woren; he weer verlaren un is funnen woren.

25. Awer de öllste söä͡n weer up 't land un as he dicht bi 't huus keem, hörde he datt singen un springen.

26. Un he reep een van de knechden to sick un froog em watt datt, weer.

27. De sä to em: diin broor is weller kam'n un diin vader hett em'n mest'd kalw slacht'd vör luter plaseer dat he em gesund weller hett.

28. De word he vergrelld un woll nich henninn gaan. Do gunk siin vader hennut un nödigde em.

29. He antwoorde awer un sä to siin vader; sü! so väl jaar deen ick di un ick heww' miin läw' no'nich daan watt du nich hemm'n

[p. 149]

wullst un du hest mi no'nich eenmal 'n buck daan, dat ick mit miin frönn'n vergnögt wäsen kunn.

30. Nu öäwer disse söä͡n kam'n is, in denn du diin narr'n fräten häst un de siin good mit hooren herdörbrocht hett, häst du em'n fett kalw slacht'd.

31. He sä awer to em: miin söä͡n! du büst jo alltiid bi mi un all watt miin is, is ok jo diin!

32. Du schust di awer freu'n un vergnögt wäsen; denn disse diin broor weer dood un he is weller lebennig woren; he weer verlaren un he is weller kam'n.

Aanteekeningen.

De volkomene a klinkt als oa. De klank der öä is op bl. 22 medegedeeld.

11. Ins, verkorte uitspraak van eens. Eenmal ins of eenmal eens is tweemaal het zelfde gezeid; maar deze verkeerde uitdrukking is in de nedersaksische tongvallen zeer algemeen.

14. Haw, bezitting, het nederlandsche have, het hoogduitsche hab.

15. Hö'n, door uitslijting der zachte d van höden, hoeden.

22. Teed em 't an, trek het hem aan, van anteden, teden, te'en; ie vs. 22 bl. 106.

24. Weller, weder, weer, klinkt nagenoeg als wella, en is een verkeerde, maar echt oldenburgsche uitspraak van het zuivere wedder, door uitslijting der zachte dd ontstaan. Zie vs. 24 bl. 142 en vs. 24 bl. 24.

27. Luter, is de zuiver nedersaksische vorm van het hoogduitsche lauter, het nederlandsche louter, dat volgens de taalwetten en het taaleigen der nederlandsche schrijftaal eigenlijk luiter of luider zou moeten zijn. De t van luter is zeer zacht, klinkt bijna als d.

Plaseer, basterdwoord van het fransche plaisir, als pleizier in alle nederlandsche tongvallen in gebruik.

28. Vergrelld, buiten zich zelven van toorn, komt ook in Oost-Friesland voor.

29. Hemm'n, verkeerde uitspraak voor hebben; zie vs. 16 bl. 67.

Daan, gegeven, van doon, eigenlijk doen, maar ook voor geven gebruik. Zie vs. 12 bl. 80.

Dit gebruik van doon, doen, in den zin van geven schijnt oorspronkelijk tot het oud oostfriesche en noordfriesche taaleigen tebehooren.

[p. 150]

40. In denn du diin narr'n fräten häst, is een uitdrukking die ik niet versta en dus niet weet te verklaren.

31. Jo, eigenlijk ja (de volkomene a als oa, soms bijna of volkomen als o), immers, wordt in alle neder- en friso-saksische tongvallen als stopwoord veelvuldig gebruikt; zie vs. 31 van de vertaling in den tongval van Groningen.

32. Schust (skust), zoudet; zie vs. 32 bl. 58.