|
| |
| |
| |
Tweede hoofdstuk.
Wat Vlaemsche Spelling is.
Thans begeven wy ons op een veld, te voren nooit met gelyk opzet betreden. Voor het Hollandsch hadden wy den heer Siegenbeek slechts op den voet te volgen, daer dien schryver, by onze Bataefsche landgenooten algemeen tot een' zekeren gids in de spelling wordt genomen. Maer, welke Ariadne zal ons uit den doolhof der Vlaemsche schryfwyzen helpen (Ik noem Vlaemsch, dat dialekt van het nederduitsch, hetwelk in de Provincien Antwerpen, Zuidbraband en Limburg zoo wel, als in het eigenlyke Vlaenderen, wordt gesproken en geschreven)? Wie zal ons aenwyzen, waer het oprechte Vlaemsch t' huis behoort - door wien, en naer welke beginselen het best wordt geschreven?... Er bestaen, zegt men, geene vlaemsche Spel- en Spraekkunsten van doorgaende gezag, en in de schriften der Vlamingen van onzen leeftyd kan men geene, althans zeer weinige, overeenkomst en stelselmatigheid aentreffen. Doch waer, en by welke uitspraek zal men dan de grondslagen van hetgeen men Vlaemsche Spelling heet, moeten zoeken? Doet zich die uitspraek voor in de hoofdstad Brussel, te Gent of te
| |
| |
Antwerpen? of bestaet die het onvervalscht? gelyk velen meenen, by de Westvlamingen?
Ziedaer, een reeks van vragen, die allen even moeilyk te beantwoorden zyn.
Vooreerst, lydt het geen twyfel, by iemand die onbevooroordeeld denkt, dat de Vlaemsche spelling, tot heden toe, nog door niemand op vaste gronden van algemeenen Vlaemschen aerd gebracht is. Niemand heeft, zoo verre ik weet, de verschillige spreekwyzen der Vlamingen en Brabanders met elkanderen vergeleken, en daeruit een kennelyk iets opgemaekt: zelfs Des Roches niet, schoon anders zeer belezen en veel afdoende in zaken van Belgische letteren, en krachtdadig door het Oostenryks Gouvernement ondersteund; zelfs Ter Bruggen niet, hoezeer zyne Spraekkunst zich boven de meeste andere verheft, en de goedkeuring eener geheele Provincie heeft weggedragen; zelfs Behaegel niet, hoe duchtig hy ook gewapend zy met al de syllogismen en enthymemas eener strenge logica; want, elke schoolmeester, in de Zuidelyke Provincien, hetzy hy den schepter volgens de constitutie van Lancaster of van Pestalozzi voert, of volstrekt eigenmachtig regeert, elke onderwyser, zeg ik, acht zich bevoegd om den kinderen alzulke taelwetten voorteschryven, als hem door het hoofd zyn gewaeid. Anarchie is een erg kwaed, zoowel in de spelling, als in de regering.
Ten aenzien der uitspraek, zyn wy er verre af van
| |
| |
te willen loochenen dat die der Westvlamingen als nog met weinige bastaerdwoorden is ontsierd. Doch dit is, zoo wy meenen, geene voldoende reden om daerom by hen alleen te rade te gaen, of om hunne uitspraek voor den éénigsten maetstaf aen te neemen, daerer, zeer waerschynelyk, voor deze onverbasterdheid oorzaken zyn aen te wyzen, die met de regeling van het Vlaemsch niets gemeen hebben, zoo als, onder andere, hunnen geringen omgang met vreemdelingen; Westvlaenderen eene Provincie zynde, die, minder dan de andere Belgische gewesten, van europeïsche reiswegen wordt doorsneden. Hoe het zy, wy achten het altyd gevaerlyk de eene Provincie boven de andere te stellen, en zouden liefst geene hoofdstad aen de spelling zien gegeven. Vóór Siegenbeek bestonden er in Holland eigenlyk maer twee spellingen, namelyk de Amsterdamsche met de dubbele a, en de Rotterdamsche met de ae. Zyn keus viel, gelyk bekend is, op het Amsterdamsch, en was, na Huydecoper en Kluit ook niet moeilyk te verrechtvaerdigen. Doch, wat nu, van onze belgische orthographie?
Na rype overweging vinden wy best de uitspraek van de meestbekende Belgische Spraekleeraren by te brengen, om ten minste daerdoor eenig begrip op te doen, van hetgeen er nopens de Vlaemsche spelling wordt geleerd. Dit, immers, zal ons van het gevaer en het verwyt beveiligen van gewaegde stellingen aen te kleven, en ons eenigermate in staet stellen tot het ontdekken der punten van algemeen verschil.
| |
| |
Jaren lang heb ik naer boeken omgezien, die over Vlaemsche Spraek en Spelling handelen, doch er zelden enkele aengetroffen, die de aendacht eens taelkundigen lezers verdienen, geene, die zich door eene grondige samenvatting en bewerking der tale aenbevelen.
Onder die weinige, welke my hebben bezig gehouden, bevinden er zich echter, die op dit oogenblik nog min of meer in de scholen worden gebruikt, of die onder andere opzichten eenigen invloed hebben uitgeoefend. Tot deze wil ik dan ook myne keuze bepalen. Het zyn de volgende:
Io Le parallèle de la Grammaire des deux langues francoise et flamande, contenant enr abbregé toutes les règles fondamentales de ces deux langues. Par J.F.V. Geesdalle. De vergelijkinge van de Spraek-konste der twee talen de fransche en vlaemsche, behelsende in het kort alle de grontregels deser twee talen. Gend, 1712, in kl. 8.o 309, bladzyden.
Dit boek bevat veel goeds en betrachtenswaerdigs. Het geeft, gelyk men uit den titel ziet, eene vergelyking der twee talen, voor en in welke het is opgesteld. De opdracht is aen het Magistraet der stad Gent, alwaer de schryver, naer men my heeft verzekerd, eene kostschool hield. Van alle de Belgische Spraekkunstmakeren houden wy Van Geesdalle voor den eenigste, die de oude eigenschappen van het Nederduitsch heeft trachten te bewaren.
| |
| |
In de vervoegingen der werkwoorden schryft hy nog:
Dat ik hebbe,
Dat gy hebbet,
Dat ik hadde,
Dat gy haddet, enz.
terwyl hy ook naenwkeurig de y van de ij onderscheidt en de enkele vokaelspelling, in lettergrepen, op geen' medeklinker stuitende, aenpryst en volgt.
II. Fondamenten ofte grondregelen der Nederduytsche Spel-konst, doór P.B. Antwerpen, by H. Bincken, 1757, in kl. 8.o
Deze grondregels, schoon weinig om het lyf hebbende, worden op vele plaetsen van Braband en Vlaenderen in de scholen gebruikt. Zy zyn menigvuldigmalen herdrukt, en hebben niet weinig geholpen om het gebruik der accentteekens te vestigen. Het werkjen is afgedeeld in vragen en antwoorden, gelyk byna alle de volgende, gevende derzelver schryvers den voorkeur aen eene catechiserende leerwyze.
III. Woordenschat ofte Letter-konst gedeyld in twee deelen, volgens de nieuwe, en kortere maniere van schryven, na den oorsprong der taele, enz. doór J.D. Verpoorten, Schoól-meester binnen Antwerpen Antw. 1759. 2 deelen, in kl. 8.o
Minder dan de vorigen. Door die kortere maniere van schryven verstaet de Autheur, niet de enkele vokaelspelling van Siegenbeek, maer het weglaten der h achter de g als in magtigh, zigh; en
| |
| |
der c vóor de k; eene overtolligheid die tegenwoordig nog by vele Vlaemschschryvenden zich voordoet. Zyn tweede deel is een woordenlyst van vertaelde stadhuistermen, in den smaek van Meyers Woordenschat, waeruit het waerschynlyk zal opgemaekt zyn.
IV. Nieuwe Nederduytsche Spraek-konst, doór J. Des Roches, Antwerpen, 1761, kl. 8o. 87 bladz.
Van alle Vlaemsche Spraekkunsten diegene, welke in de Zuidelyke Provincien het meeste gezag heeft verworven. Des Roches, in zyn jeugd als Onderwyzer te Antwerpen geplaetst, deed alvroeg poogingen om betere schoolboeken voor het Nederduitsch en het Fransch in te voeren. Toen hy vervolgens lid werd van de Commissie voor het school-wezen, op last van de keizerinne Maria Theresia ingesteld, verkreeg zyne Spraekkunst groot aenzien by de meerderheid der Brabanders, schoon zy toch weinig door hen in de scholen gebruikt is. In Vlaenderen, en elders, kantte men zich er tegen aen, op grond dat de Antwerpsche uitspraek, die den tweeklank ou met au verwardt, daerin tot grondslag genomen was. Intusschen kan men dit werkjen den lof niet ontzeggen van duidelyke en geleidelyke voorschriften te bevatten, die zeer gemakkelyk uit te voeren waren, indien zy den oorspronglyken aerd der tale meestal geen geweld aendeden.
V. Deure oft ingang tot de Nederduytsche taele doór P.J. Van Belleghem vry Schoolmeester binnen de stad Brugge, ende Daniel Water- | |
| |
schoot, Schoolmeester tot Hanssevelde, prochie Zele. Brugge, 1773. 183 bl. in kl. 8o.
Een slordig opstel met versjens ondermengd, en van onderwyzingen in de schryfkonste en eenen Eeuwigdurenden Almanach opgevolgd. Op vele plaetsen wordt het tegengesproken, door
VI. De verbeterde Vlaemsche Spraek- en Spelkonste van Balduinus Janssens, Taelmeester binnen de stad Brugge. Brugge, 1775, 196 bl. in kl. 8.o;
waerin véle goede aenmerkingen voorkomen. De schryver toont zich den accenten toegedaen, doch plaetst die geheel anders dan Des Roches, dien hy gedurig tegenspreekt. Naer het schynt heeft zyn geschrift by de Bruggenaren veel opgang gemaekt. 'S mans iever verdient ook lof, maer de schoolmeester straelt overal wat te veel door, in de vragen en antwoorden? die den inhoud van dit boekjen uitmaken.
VII. Nederduytsche Spel- en Spraek- konst, waerin niet alleen de waere en zuyvere spelling deézer taele op vaste gronden geleerd, maer ook de négen deelen der réde zeer naeuwkeurig verhandeld, de wys om de naemwoórden te buygen, en de tydvoegingen der werkwoórden te maeken aengeweézen word. Door J. Ballieu, Schoólmeester binnen Antwerpen. Antw. 1792, 120 bl. in kl. 8.o
VIII. Byvoegsel van nadere bemerkingen op de
| |
| |
grondrégels der Nederduytsche Spel- en Spraek-konst. Door den zelfden. ibid. 1792. 130 bl. in kl. 8.o
No vii bevat nagenoeg al de regelen van no ii ook in vragen en antwoorden afgedeeld. Het byvoegsel no viii meer het werk van Ballieu zynde, is, naer men uit zyne voorrede verstaet, ontstaen, uit het lezen van den lyvigen Zeydelaer. De geslachtregeling der naemwoorden wordt er in voorgedragen op rymen van acht syllaben, in den trant van Claude Lancelots Jardin des racines grecques, en is even vervelend. Buiten den omtrek van Antwerpen schynen een en ander werkjen nooit veel bekend te zyn geweest.
IX. Nederduytschen Letter-schik of korte en grondige bemèrkingen op de uytspraek en spèlling van de Nederduytsche woórden, Tot Loven by F. Michel, (zonder jaertal) 38 bl. in kl. 8.o
Het is een kleine prosodia. Reeds uit den titel bespeurt men, dat de schryver op eene hem eigene wyze de accentteekens plaetst. Zyn arbeid heeft weinig invloed verkregen en is ook luttel doeltreffend.
X. Grondregels der Nederduytsche Spelkonst opgesteld volgens de allernieuwste maniere van spellen, Loven, 1807. 112 bl. in 12.o
Op weinig na een herdruk van no ii, doch op sommige plaetsen verbeterd en aengevuld.
En XI. Nederduytsche Spraekkunst ten gebruyke der schoólen uytgegeéven op last van het Koninglyk Genoótschap van Tael- en Dichtkun- | |
| |
de, te Antwenpen, doór J.A. Ter Bruggen, vyfden druk. Antwerpen 1822 102 bl. in 12.o
Van deze Spraekkunst heeft de drukker, zoo men my verzekent, bereids boven de 25,000 exemplaren verkocht, weskalve wy oordeelen, dat zy den Brabandes byzonder welkom zal zyn geweest. Doch, daer zy met alle de bovenvermelde grammaticas het gebrek heeft, van op een proviciael en geenzins op het gemeenlandsche dialekt te zyn gebouwd, zoo moet haer ook het zelfde lot te beurt vallen, dat namelyk, van enkel in de provincie Antwerpen bruikbaer te zyn, daer de Vlamingen hunne accenten meestal naer de leer van B. Janssens, welke met die van Behaegel overeenkomt, teekenen.
In de vorenstaende lyst had ik gaerne eene plaets aen de Vlaemsche Spraekkunst van laetstgenoemde (Brugge 1820. 2 deelen, in gr. 8.o) alsmede aen de schriften van Doctor Van Daele, van Iperen, gegeven; dan, dit zou hebben kunnen verwarring baren, hetgeen wy behoorden te vermyden; evengenoemde schryvers een geheel afzonderend taelsysteem volgende, waeruit men, bezwaerlyk het Vlaemsche gebruik kan leeren kennen. Van harte graerne willen wy anders hunner geleerdheid enrechtzinnigheid hulde toebrengen; doch hunne stelsels zyn nog zoo nieuw, dat wy het onraedzaem oordeellen van de zelve gewag te maken. Om een enkel bewys tot staving van dit ous gezegde by te brengen: de heer Behaegel verdubbelt de a in zyne laetst- | |
| |
uitgekomene schriften; en dit zal toch niemand voor Vlaemsch erkennen.
Overgaende tot het aenhalen der elf opgenoemde werken, zoo achten wy ons verplicht de byzondere uitspraken van elken schryver woordelyk op te geven, en niet ons by een zakelyk uittreksel te bepalen, gelyk wy met het Hollandsch hebben gedaen. Wy willen niet worden verdacht gehouden dat wy onze eigene opinie in de plaets van die dezer schryveren stellen. Ook komen de opgenoemde werken zeer schaers voor, en zullen wel voor het grootsten deel onzen lezeren volstrekt onbekend zyn. De styl mag by deze schikking lyden; het zal toch de waerheid, het zal de Belgische Spelling in hare volle naektheid vertoonen.
Wy houden dezelfde orde als hiervoren, ter beschryving van het Hollandsch, is gevolgd.
| |
§. 1.
Over Y en IJ.
‘Het gebruyk van dese vokael is verscheyden in het Vlaemsch. D'eene geven haer het geluyd van den franschen tweeklank ei, als in deze woorden, gelyk, vry, my, gy, sy, die sy uytspreken: geleik, vrei, mei, gei, sei. Andere geven haereen geluyd dat niet en schild van't gene van i, als sy-se in deze woorden gebruyken: yver, ygelyk, yder, als iver, igelyk, ider. Andere eyndelyk en gebruyken se geenszins, als de gene van West-vlaenderen, dewelke lesen ende
| |
| |
schrijven gelik, vri, mi, gi, si....... Men moet an het algemein gebruyk gehoorsamen, ende daerom zullen wy lijden dat de y d'uytspraek van den tweeklank ei behoude.’ (Van Geesdalle, bl. 22-23).
‘Sommige zeggen de letter y geene klink-letter te zyn, die ypsilon noemende, maer alzoo wy in de woorden hy, my, tyd, nyd, zyn, de letter y hard uytspreéken en dat ook de andere letteren, zonder deéze geenen klank zouden hebben, zoo zeg ik, dat de letter y eene klinkletter is.’
(P.B. bl. 7 en 8).
‘De klinkletters zijn a, e, i, o, u, y, wordende alzoo genoemd om dat sy den klank geven aen alle de andere letteren.’
(Verpoorten, bl. 7).
‘Een vocael is een letter, die zonder behulp van andere uytgesproken kan worden: zulke zyn er zes, a, e, i, o, u, y...... Ey klinkt gelyk eene enkele y.’
(Des Roches, 2-3).
‘De y moet met recht gestelt worden onder de stemmakeren oft klinkeren, aengezien dezelve overal zich uytspreekt zonder behulp van ander klinker, weynig meer open als ii; van welke bezondere goede uytspraek het land van Waes de eere toekomt (waer men die, gelyk by de Hollanderen ey noemt) en niet aen Braband, zoo vele verkeerd willen’
‘Al is't dat de West-vlaemingen, als te weten die van Brugge, Kortryk, Meenen, Waesten, Nieuport, Veurne, Duynkerke, Oostende, die noemen ii, als hii, wii, nochtans zouden sy moeten open- | |
| |
hertig bekennen dat het eygentlyk eene misnoeminge is; en al is 't, volgens hun zeggen, dat y, procederende in d'Universiteyt van Loven, jegens i, haer procès zoude verloren hebben, dit en kan maer dienen in zommige letter-grepen, en bezonderlyk in heid, ofte wel naer u, in uit, uil, enz. om dat men in het begin der Nederduitsche Taele geschreven en gesproken heeft hoog-iet, zwarig-iet, gierig iet, enz. al of sy wilden zeggen: iet dat zwaer is; iet dat hoog is; iet dat gierig is. Onze Nederduytsche Taele moet niet voor West-vlaenderen alleen, maer voor alle de gene, die dezelve spreken, oft gebruyken, gedrukt en geschreven worden.’
(Van Belleghem, 13-38-39).
‘Twintig letters zynder noódig om alle Vlaemsche woórden bun behoórlyk geluid te geven, te weten: a, b, d, e, f, g, i, k, l, m, n, o, p, r, s, t, u, v, w, z. De letters c, h, j, q x, y, dewelke tot nu in de Vlaemsche Taele of Letterrol gebleven zyn, dienen om eigennaemen en onegte woórden te spellen...... In de woórden my, by, zy, gy, enz. hoort men dent weeklank ii, zynde de tweéde klinker eén weinig doorgetrokken, aldus, ij; dewelke men heden nog geteékent ziet in d'openbaere schriften; 't gene als met handen tasttelyk is, en waeruit zekerlyk de fransche letter je in onze letterrol is geslopen....... Tot heden hebben de Bruggelingen, Iperlingen en Kortryzaenen, de goede uitsprake van dezen tweéklank behouden; alle d'andere hebben daer af eénen doolhof gemaekt: eenige spreken die uit
| |
| |
als ei, andere als ai.... Veel Gentenaers, de Brabanders, en andere, die van 't zelve gedagt zyn, stellen den tweeklank y zonder nood, en tegen reden, agter eénen klinker: want aengezien zy geén onderschied maken, in 't spreken, tusschen de maend Mei en den voornaem my, zoó is hunne voórstellinge en gebruik teénemael ongegrond. Blyven zy gelooven aen het gene zy voór goed houden, als slaeven van het misbruik, zy hebben, willen zy hun niet overtuigen, maer eéne letter noódig, om het woórd ei te schryven, 't gene zy nogtans met twee spellen, Dies bewyzen zy hunne eigene feilen’
(Janssens, 17-20-22).
‘Den klinker y en de diphtong ey worden beyde met den zelven klank uytgesproken. (Ballieu, 37) doch moeten onderscheyden worde; want haer vershillig schryven geéft dikwyls eene verschillende beteekenis, als in myden, schouwen; meyden, dienstmaegden, enz.’
(Ballieu, Byvoegsel, 15).
‘De diphtong ei schryven wy altyd met de enkele boekstaef Y, in gy, hy, zy, zyn, lyf, lyk, enz. De Y luyd als I in ay of aey, ey, oy, ooy, oey, enz.’
(Nederd. letterschik. 8-9).
‘In onegte woórden word de y dikwyls als i uytgesproken, gelyk in porfyrus, syllabe, enz.’
(Grondelregels, bl. 23).
‘De Y, die altyd lang is, heéft twee verscheydene klanken, te weéten: eenen harden langen klank in de opregte Nederduytsche woórden, als: by
| |
| |
dyk, krygen; en den klank der i in de woórden, die uyt het Grieksch onleend zyn, als: Egypten, mysterie, enz. Tusschen twee klinkers staende word zy dubbel uytgesproken, als i en j; gelyk men hoort in draeyen, vlaeyen, rooyen..... Alhoewel er in Vlaenderen, Zeeland, Gelderland en elders sommige plaetsen zyn, waer men de y als i uytspreékt, zoo hoort men nogtans in aenzienlyke steden van Braband en Holland deéze letter als y klinken, gelyk in het Engelsch woórd by en in't Hoogduytsch zwey; welken klank aen onze tael byzonder eigeunzynde, niet wel doór i, het zy enkel of dubbel, uytgedrukt word; en diensvolgens vinden wy best van de woórden my, rykelyk, wysheyd enz. in navolging van veél goede schryvers, en voórnaementlyk van de in Braband alombekende taelkundigen J. Des Roches en J. Ballieu, te schryven met die letter, welke de Nederlanders y noemen.’
(Ter Bruggen, bl. 10-30-31)
| |
§. 2.
Over de enkele en dubbele Vokaelspelling.
‘Als de Vlamingen de a willen lang hebben, waer sy maer kort en soude zijn, stellen sy de e achter de selve. Andere verdobbelen-se. Tot dese gelegentheyd en kan ik my niet onthouden van menige Vlamingen beter t' onderrichten. De a moet maer verlangd worden als sy voor twee of meer consonnanten gezet word, oft voor eene alleen, die niet gevolgd en is van eenige andere vokael; soo en moet
| |
| |
men dan niet schrijven draegen, vergaederen, plaegen, vaeder, praeter, klaeger, schaede, maer dragen, vergaderen, enz...... Dit kan ook verstaen worden van d'andere klinkers e, i, o, u. 'T en soude dan niet van noode wesen aldus te schryven: breeken, leesen, liegen, vriesen, looven, maer aldus: breken, lesen, ligen, vrisen, loven.
‘In vele woorden, waer de e gevolgd is van r word sy als de opene è der fransche uytgesproken. B.v. weerd, peerd, steert, geern, enz,’
(Van Geesdalle, 6-7-17).
‘In woorden als maeten, kraeken, blaeken, waer in de a de lettergreep eyndigt, behoort men eene e daer naer te stellen; om dat men van maeten, kraeken, blaeken, kan zeggen: maet, kraekt, blaekt: doch in laken, glasen, enz. moet men die niet stellen, omdat men niet anders zeggen kan dan laken en glas, waerin geene e noodig is.’
(P.B. 37-38).
‘Men gaet van den eygendom der woorden af als men schryft zaken, in de plaets van zaeken; briven, in plaets van brieven; omdat men in't eenvoudig zegt zaek, brief...... Leéven, geéven, beéven schynen ook beter met twee ee, omdat men zegt leéft, geéft, beéft, alhoewel in ons Nederland het meest maer met eene e geschreêven word, en ik zelfs in den voôrleden tyd het ook zoo pleêgde te schryven’
(Verpoorten, 45).
‘Ae heéft wat langer klank als de a, gelyk in
| |
| |
maer, waer, daer...... Ae en ai worden zonder verschil voór malkanderen gebruykt als in dit vers van den Prins der Nederlandsche Dichteren:
Ay my! hoe ryzen my de hairen!
Nadien er veéle diphtongen zyn, als ae, ee, oo, en ue, die in geluyt van de enkele vocaelen niet verschillen, zoo blyft nog overig te weéten, wanneer eene syllabe met eene enkele vocael en wanneer met een diphtong geschreéven dient te zyn. De syllaben, die met eene consonnans eyndigen, als mat, maet, wet, weet, los, loos, geéven doór hun verscheyden geluyd genoeg te kennen, of zy eene diphtong of eene enkele vocael vereysschen; in die, dewelke met eene vocael eyndigen, moet men deézen regel volgen: Indien het eenvondig getal of singularis tot de uytspraek de diphtong noodig heéft, zal ook het meervoudig of pluralis met eene diphtong geschreéven worden; zoo ook, indien het eenvoudig eene enkele vocael vereyscht, word ook het meervoudig met eene enkele vocael geschreéven. Om dat dan, in maet, baer, heer, boor, vuer, ik hael, ik geéf, ik hoor, ik huer, de diphtong noodzakelyk is, moet insgelyks, maeten, baeren, heeren, booren, vueren, haelen, geéven, hooren, hueren, en al wat daervan afkomt, met eene diphtong geschreéven worden.’
(Des Roches, 4-5).
‘Hoewel Des Roches, in zyne Nederduytsche Spraek-konst, zegt, dat de a gevolgt zynde van eéne e eénen langen klank zoude hebren; alle min- | |
| |
naers der Vlaemsche letter-kunde zeggen met my, dat a en e, elk op zig zelven hnn geluid geven, in aen, aerde, baerd, haer, bloed, daeden, gaeven, enz......... Men moet agter de a eéne e schryven, als het eéntal eéne a vereischt, b.v. baet, baeten, bal, balen, baen, baenen, dal, dalen.’
(Janssens, 39-48).
‘Alle woórden moeten gespeld worden met de zelve letters gelyk hun grond-woórd, opdat zy van hunnen oorsprong niet afwyzen. Het meervoudig word van 't eenvoudig doór 't byzetten van eenige letters gemaekt, staek, staeken; kot, koten.’
(Ballieu, 36).
‘De e in ae en heéft geen byzonder geluyd, maer dient alleenlyk tot een teeken, dat de a wat langer moet uytgesproken worden.’
(Nederd, letterschik, 5).
‘Zoo men by de a eene e voegt, verliest zy een weynig haeren eygenen harden klank, en lat word laet; mat, maet, enz.’
(Grondregels, 11).
‘In 't midden der woórden, daer de a lang word uytgesproken stelt men ae, om het verschil te doen hooren van bak en baek, plat en plaet, enz...... Als het grondwoórd eene enkele vocael heéft behooren de afgeleyde woorden die te behouden; derhalve schryft men, met eene enkele a, dag, dagen, dagelyks, enz. en met eenen tweeklank, vraeg, vraegen, vraegt, vraegende, ondervraegen, enz.’
(Ter Bruggen, 11-41).
| |
| |
| |
§. 3.
Over den klank en de spelling der EE en OO.
‘De e word als de opene è der fransche uytgesproken in dese woorden, waer sy maer enkel en is: wereld, perel, kerel, teren, deren, derven, sterken. Ende soo in vele andere, waer sy gevolgd is van r, ende eene andere consonans naer r. Sy heeft noch de opene uytsprake in dese, waer sy verdobbeld is: weerd, peerd, meel, teerd, peeren, steeft, geern. Sy word uytgesproken als de openste ê der fransche, als sy haer bevind vooren eene van dese vocalen, b, c, d, f, g, k, l, p, r, s, t, die de laetste is van het woord, oft gevolgd is van eene consonans, als: hebbe, reb, bec, bedde, t' seffens, seggen, mes, met. Eyndelyk word sy uytsproken gelyk ei in dese woorden ende andere gelyke: engel, enkel, schenken, brengen, enz.’
(Van Geesdalle, 16-18).
‘Sommige zeggen, dat wy in onze Nederduytsche Spelkonst geene teekenen en hebben, noch geene en behoeven, zelfs geene en mogen gebruyken; alleenlyk zeggende, dat men die voórdeézen nooyt gebruykt heeft.... Ik kan goedmaeken dat wy dezelve zeer noodig hebben..... Het is zeker dat den klank van weer, die men doór het werken in de handen krygt; weér, tyd; en weêrd, van weêrd-zyn, alle dry verscheyden is: zoo men nu geene teekenen gebruykt; hoe zal men die onderscheyden?
| |
| |
Daerom stel ik vast, dat men op eene van de twee ee, die hard moeten uytgesproken worden, als in het gezegd woórd weér, dit teeken é behoort te stellen; en op de twee ee, die als ei moeten uytgesproken worden dit teeken ê. En aldus: meer, geen, heel, een, leeren; heéft, zweéft, weést steélt, neémt, beéld, véel, preékt; smeêr, peêrsch, peêrlen, beêr, keêrs, peêrd, steêrt, weêrdig, recht-veêrdig, enz.’
‘Zoo er twee oo malkanderen volgen, neémen zy te saemen den klank byna als oi (loot, boot, boom, dood, poot,) sy moeten somtyds hart uytgesproken worden, als in voór, doór, enz. wanneer men de tweede o behoort te teekenen ó, oft met eenig ander teeken.’
(P.B. 14-15-18).
‘Daer zyn menigte van woôrden, de welke in de uytspraek veêl over-een-komen, ende nogtans verschillende geschreven worden: hoe zoude men die konnen onderscheyden, als men den grond van de taele niet agtervolgde, ende als men die zonder geluyd-teekenen uytdrukte? Men schryve dan eét, heet, kool, koôl, enz.’
(Verpoorten, 50).
‘Alzoo de diphtong ee dry verscheyde klanken heeft, dient de zelve ook op dry-derhande wyzen geschreéven. Den klank doór malkanderen vloeyende, stellen wy aldus, ee, als in deéze woorden, beest, deeg, feest, kleed, steen, zee.’
‘Den harden klank teekenen wy aldus eé, als in breékt, dreéf, geéft, steél, heéft, spreékt. Den
| |
| |
klank als ei, die ook van veéle met deéze letters geschreéven word, als weirdig, veirdig, peird, neémt den circumflexus aen; als beêr, deêrlyk, geêrne, keêrs, neêrstig, peêrd, veêrdig, weêrdig, zweêr.
‘Oo heeft somtyds eenen harden klank, als in voór, doór, schoól, joód, toórn; wanneer men de zelve met een accent behoort te teekenen: somtyds vloeyt den klank doór malkanderen, aldus hoog, hoofd, hoort, poort, zoom.’
(Des Roches, 4).
‘De E, volgens ons gevoelen, heeft dryder-hande geluyt; want neemt het woord zedeleere, gy zult aldaer het dryderhande geluyd in onderkennen en bevinden, alwaer de e in de eerste letter-grepe lang, in de tweede en leste beyde g'heel kort is, en de derde heel lang door den tweeklank ee. Wat het gebruyk belangd, daer kan eene nuttigheyd en gemak omtrent deze ingebragt worden, zoo wanneer de e moet hard uytgesproken worden, dat men daer een streépken boven zette (é), gelyk hier: bédelen, dézen, dréve, déde, léden, véle, en alle andere; maer wat betreft de dobbelinge der e (gelyk zommige schryvers dat overal, alwaer de e lang is, willen involgen) in deze vorenstaende en andere diergelyke woorden zettende deezen, steeden, meede, dit kan geenen taelkundigen behaegen, en het dunkt ons tegen de regelen der Spel-konst te wezen.
Zommige onervaeren gebruyken wanschikkelyk de o. De eene dobbelen die schier t'allen woorde, waerse de leste letter der letter-grepe is, als in boo- | |
| |
ven, looven, hooven, koomen, moogen, stooven, enz., zoo wel als in brooden, dooden, doopen, loopen, loonen, roode, enz., alwaer nochtans in d'eerste slag geene dobbelinge gelyk in de leste noodig is.’
(Van Belleghem, bl. 20-21-28).
‘Van de teekenens word by vele eenen doolhof gemaekt. P.B. in zyne Nederduitsche Spelkonst spant de peêrden agter den wagen, zeggende, dat men de woórden geeft, heeft, leeft, teékenen moet, en de woórden meer, geen, heel, niet: maer, wat vlaemschen letterkender is 'er, die met den eersten opslag niet ziet, dat dit eéne misgrypinge is, die voor de Vlamingen onnoódig is? Volgens 't gevoelen van alle goede Vlaemsche schryvers moet men schryven, beek, beeld, geeft, been, keel, leeg, leer, leesbaer, meel, veer, weegt, enz. beén, breét, dreéf, eén, eér, eéd, leért, teér, steén, enz. Beêr, bleêten, deêrlyk, dweêrsche, geweêr, leêrs, neêrstig, peêrd, peêrle. enz.’
(Janssens, bl. 30-32).
‘De scherpe of rnanlyke E heéft eenen harden klank, en dient met den scherpen accent (') geteekend te worden, als blykt in de eerste letter-greép van, édel, béter, pékel, en in de tweede van benéveld, genégen, verzékeren....... Als de diphtong ee den klank van ei vereyscht, zet men den circumflexus, als ê, peêrd, weêrd, enz.’
(Ballieu, Byvoegsel, bl. 39).
‘De dubbele E word op dry verscheydene wy- | |
| |
zen uytgedrukt, te weéten, met eenen harden klank in eéten, geéven neémen, steélen; met eenen zwaeren in keêrs, leêrzen, peêrd, en eenen vermengden klank daer eene i schynt in gehoord te worden, als in deeg, een feest, been; enz. De dobbele o heeft den harden klank en het scherp geluydteeken, in bloózen, doórn, koórts, loóven, en den gemengden klank in boon, doop, groot, koopen, enz.’
(Ter Bruggen, bl. 19-20-26).
| |
§. 4.
Over de Medeklinkers.
‘Om te weéten wanneer tot het sluyten eens woórds de d op de t word vereyscht, heéft men te zien of het grondwoórd met een d of t geschreéven word; om dat worden met eene d geschreéven word, zal, ik word, gy word, en alles wat van worden voortskomt met de d en niet met de t gesloóten worden. Laeten heéft eene t, dus schryft men, ik laet, gy laet, en alles wat van laeten komt met eene t: Maer indien het grondwoórd zonder d en zonder t word gespelt, moeten de daervan afgeleyde woórden noodzaekelyk eene t aenneémen.
Voórbeélden hier van:
| Eeren, |
hy eert, |
geëert. |
| Speelen, |
hy speélt, |
gespeélt. |
| Koopen, |
hy koopt, |
gekogt.’ |
(Des Roches, bl. 8-9).
‘De beroemste kenners onzer taele zeggen dat
| |
| |
alle deelwoórden, die zoo wel eenen bedryvenden als lydenden zin hebben, naer maete het hulpwoórd, dat dezelve voórgaet, zulks vereyscht, moeten eyndigen met eene d; zou men dan niet behooren te schryven: deézen knegt had zynen meester bebemind; wy hebben dit kind geleerd?’
(Grondregels, bl. 3-8-37).
‘Men moet ten opzigte van het gebruyk der d het grondwoórd nazien, en schryven ik brand, gy zend; men schud, om dat zy voortskomen van branden, zenden, schudden. Daer en tegen schryft men met eene t, gy spant, hy kent, zy wint, om dat zy voortskomen van spannen, kennen, winnen, en om dat in dergelyke woórden de t de kenletter is van den tweeden en derden persoon enkelvoud.’
(Ter Bruggen, bl. 16).
‘Indien een grondwoórd met ch geschreéven word, zullen alle woórden die van het zelve worden afgeleyd, met ch geschreêven worden; van gelyken zal men de g gebruyken, indien het grondwoórd de g vereyscht. Lachen is een grondwoórd; daervan word afgeleyd: lach, belachelykheyd enz. in alle deéze woórden is de ch noodzaekelyk, om dat zy in lachen gevonden word.
Men kan ook dikwils aen het meervoudig van een woórd gewaer worden, met wat letter het eenvoudig daer van geschreéven dient te zyn; om dat wy zagen eene g vereyscht, moet, ik zag, noodzaekelyk met eene g geschreéven worden.
| |
| |
Maer daer is een groot getal woórden, als gezigt, gevrigt, zagt, zugt, bogt, kragtig, klagt, gezogt, enz. welke onder geene van deeze twee regels behooren. Ons bedunkens, en naer het voórbeéld der deftigste schryvers, mag men in zulke woórden, zonder misslag, willekeurig of wel de ch of wel de g gebruyken.’
(Des Roches, bl. 7 en 8).
‘De g op het eynde eener lettergreép staende, het zy alleen, of van een t gevolgd, heéft den zelfden klank als ch; welke twee letters in de oude Spraekkunsten doórgaens te vinden zyn: daer de nieuwe integendeel, om de kortheyd eene g stellen in de woórden: kragt, slegt, nigt, gedrogt, zugt, enz. ten waere men somtyds ch gebruykte om het verschil tusschen sommige woórden te toonen.
De g, als zy met de n eene lettergreép eyndigt word byna als k uytgesproken (maer dit is eenspraekgebrek) b.v. lang, ring, jong; het welke de reden is dat men in oude brieven en boeken vind: lankzaem, koninkryk, jonkheyd, sprinkhaen, welke moeten geschreéven worden langzaem, koningryk, jongheyd, springhaen.’
(Ter Bruggen, bl. 22).
‘De f en de s worden vruchteloos verdobbeld in de volgende woórden: twyffel, erffenis, enz. ysselyk, aessem, eysschen, perssen, kennisse, enz. maer niet in meesteresse, abdisse, enz. Doch als wanneer in het verschuyven der eyndigende conson- | |
| |
nant de vocael, die kort behoort te wezen, zoude konnen voór lang aenzien worden, moet men de consonnant verdobbelen; b.v. bid, bidden; visch, visschen, enz.’
(Letterschik, bl. 35-36).
‘Wanneer de scherpe uytspraek der f in het byvoegen van andere letters niet verandert, dan verdubbelt men dezelve, gelyk in straf, straffen; laf, laffen.’
(Ter Bruggen, bl. 22).
‘Hier dient nog bemerkt, dat men aen alle woórden, daer men bywoórden van maekt, de laetste letter afdoet, en lyk daer in de plaets stelt; als aen uytspreéken, want, met de laetste letter, die de n is, daer af te doen, en lyk in de plaets te stellen, is het uytspreékelyk.’
(P.B. bl. 43).
| |
§. 5.
Over andere byzonderheden, in de Vlaemsche Schryfwyzen voorkomende.
‘De regel om de verkleynwoorden te maeken is de syllabe ken agter het nomen te voegen; als hofken, boomken, vuerken; maer zoo het woórd met d eyndigt, of met eene l, rekt het zich gemeenlyk eene gantsche syllabe uyt, als woórdeken, hondeken, beeldeken, stalleken, bloemken, boomken, velleken, walleken. Die met eene k eyndigen, neémen sk tot zich; als boeksken, stoksken, zaksken, enz. alle welke uytzonderingen veél beter doór het gebruyk, als doór regels konnen worden geleert.’
(Des Roches, bl. 27).
| |
| |
‘In het meervoud stelt men kens of skens b.v. de vaderkens, de kinderkens, oft kindkens.’
(Van Bellegem, bl. 63).
‘Tot bevordering der duydelykheyd moet men, zoo veél mogelyk is, onderscheyd maeken tusschen de gelykluydende woorden, als, ik lach, en ik lag; den graed en de graet; acht en agt; arm en erm; enz. Desgelyks moet men den oorsprong volgen, in het gebruyken van eenen enkelen klinker, of van eenen tweeklank, in de naemwoorden dagen, graven, dalen, wegen, sloten, enz. en de werkwoórden daegen, graeven, daelen, wegen, sloten, enz.
‘Eyndelyk zou het onbehoorlyk zyn, latynsche of fransche woórden met letters te spellen, welke in die taelen niet gebruykt worden; b.v. als men kwestie of ekstrakt in de plaets van questie of exstract schreéf; en dit vermeyd men doór den oorsprong te onderzoeken.’
(Ter Bruggen, bl. 38-43).
| |
Gevolgtrekking.
Wanneer men over de punten, welke hierboven verhandeld zyn, met ryp overleg nadenkt, en het Vlaemsch, in tegenstelling van het Hollandsch, aendachtig beschouwt, zal men bevinden, dat het eerste zich kenmerkt doór een' overdreven zucht van
| |
| |
onderscheiding of nuancering van alle verschillige klanken en beduidenissen der woorden, gepaerd aen eene zekere bezorgdheid ter bewaring der wortelsylben. Vandaer, dat de Belgen zich met vergenoegen met de zoogenaemde hardlange e en o door verdubbeling aen te duiden, maer ook nog bovendien begeeren, dat den verschillenden klank der ee, eé en eê, oo en oó door accenten worde voor het oog gebragt; van daer, dat zy in alle woordverbuigingen, of vervoegingen bestendig de ae of ee schryven, waer het enkelvoud of (zoo zy meenen) de wortel deze letters bevatten (plaegen, verdraegen, beklaeger, neémen, geéven, graeven; van plaeg, verdraegt, klaegt, enz.) Vandaer, dat zy de gelykluidende, doch in beteekenis verschillende, woorden, in de spelling altyd trachten te onderscheiden, stellende wagen en waegen; graven en graeven; leven en leéven; dalen en daelen; weg en wech; wegen en weégen; met honderd anderen meer. Vandaer, dat zy in het samenkoppelen der woorden veelal het eene woordlid van het andere afsnyden, en de verbinding enkel door het copulatieteeken aenwyzen, als in spraek-konst, grond-woord, haeg-appel-boom, aen-nemen, aen-te-nemen, over-te-nemen, enz. Vandaer, eindelyk, dat zy, ter bestendige aenduiding van het geslacht, aen het mannelyk enkelvoud, zoowel in het eerste als in de andere gevallen, het lidwoord, den byzetten, en de adjectiven, tot de naemwoorden van dat geslacht behoorende, zonder uitzondering, op en doen uitgaen (eenen eerlyken man, deézen deugd- | |
| |
zaemen huys-vader, uwen onderdaenigen dienaer.)
Van deze byzondere helling van het Vlaemsch naer verschilmaking zou het ons niet moeilyk zyn meer andere voorbeelden op te noemen, wat de verbuigingen en woordvoegingen in het algemeen is betreffende; doch de behandelingen van dit punt ligt buiten de grenzen van ons bestek, en behoort meer bepaeldelyk tot eene andere vraeg van het koninglyk Genootschap.
Wy zagen dus (en dit zy ons hier genoeg) dat gene, overal zich voordoende, onderscheidings zucht een byzonder en eerste kenteeken van het Vlaemsch is.
Een tweede hoofdverschil vinden wy daerin gelegen, dat de Zuidnederlanders den langen klank der vokalen a, e, i, en u, door het onmiddelyk achteraenplaetsen eener e verkiezen te verbeelden, wanneer namelyk dezelve in lettergrepen voorkomen, die door een consonans worden opgevolgd, met uitzondering echter van sommige woorden, als vader, nader, vergaderen, averechts, hamer, enz. In welke zy de enkele vokaelspelling voldoende achten. De o, zeggen zy, kan niet door de e verlengd worden, daer het vervoegen dezer twee letteren, van ouds, tot het daerstellen van een byzonder geluid is gebezigd geworden, hetwelk met de fransche ou en hoogduitsche u volkomen gelyk staet. Wat de y betreft: zonder dit teeken altoos onder de eigenlyk lange klan- | |
| |
ken te rekenen, als hunne landgenooten, de Hollanders, doen, zoo houden zy het toch daervoor, dat het zelve nimmer door het byplaetsen eener andere letter behoort te worden verlengd. En aengezien zy deze y onder de ware klinkletters van het Nederduitsch eene plaets vergunnen, zoo tellen zy ééne vokael méér, dan hunne broeders uit het Noorden.
In de derde plaets, hebben wy als een byzonder gebruik der Belgen te beschouwen, dat zy eenen klank erkennen, die door de Hollanders, als onzer tale oneigen, wordt verworpen, met name, den blaetenden toon der ei of eê, in beêr, peêrd, peêrel, geêrne, rechtveêrdig, weêrd en diergelyke woorden meer. Dit geluid zou dan ook, volgens sommigen, aen opgemelde verscheidenheid veel rykdom byzetten.
Ziedaer de drie punten, waertoe het Vlaemsch gebruik, in het spellen van Nederduitsche woorden, en in onderscheiding van het Bataefsche, zich hoofdzakelyk laet te samen trekken, en waerop alles schynt neer te komen. Immers, om ook andere, meest onbeduidende, afwykingen, daeronder te rekenen, als by voorbeeld het verschil uit het plaetsen van eenige medeklinkers ontstaende; dit zou ons te verre van onzen weg afbrengen, en verdient ook geene opzettelyke behandeling. Niemand, zoo ik meen, zal ons tegenspreken, wanneer wy verzekeren, dat dusdanige kleine verschilpunten niet onder die struikelsteenen kunnen worden gerekend, welke een en ander gedeelte der Natie nog van eenparigheid verwyderd houden.
|
|
Auteursrechtvrij