|
| |
| |
| |
Eerste hoofdstuk.
Wat Hollandsche Spelling is.
Onder den naem van Hollandsche Spelling verstaen wy die byzondere schryfwyze van het Nederduitsch, welke, ten gevolge der openbaermaking van de in onze inleiding vermelde schriften des heeren Siegenbeek, in de Noordelyke Provincien van ons Vaderland, sedert nu een geruimen tyd, algemeen gevolgd wordt. En wat aengaet de gronden dezer Spelling: wy houden het daervoor, dat het niet zal noodig zyn de zelve elders dan in die schriften op te zoeken, daer eene uitgebreidere naspeuring ons al te verre van ons oogmerk af zoude brengen. Men denke intusschen niet, dat van elders geene andere gronden voor het Bataefsche gebruik zyn aen te voeren. Integendeel, wy zullen er, van onzen kant, hierna, verscheidene nieuwe opgeven, en, inzonderheid ten voordeele der enkele vokaelspelling, nog eene sterkere beweegreden doen gelden, dan by Siegenbeek gevonden wordt. Wy willen hier enkelyk de noodzakelykheid betoogen om voor alsnu, en ter kenmerking van het hedendaegsche Hollandsch de schriften van dien Hoogleeraer alleen te raedplegen. Indien wy de uitspraken van andere verdienste- | |
| |
lyke Taelkundigen, als met hame Bilderdyk, moesten aenhalen, zulks zou, (hoe veel afdoende die ook zyn) kunnen oorzaek geven dat de zaek zich verwardde, en dat men van het Hollandsch niet dat begrip verkreeg, hetgeen de meeste Hollanders-zelven daervan hebben; ja, dit vervoerde ons, wellicht, tot de questie terug, of de spelling van Siegenbeek de Hollandsche zy, enz. enz.
Deze Spelling dan, de goedkeuring van vele geleerde mannen uit de Noordelyke Provincien, en de bekrachtiging van de meeste taelkundige Maetschappyen aldaer, ook die van het Instituet hebbende weggedragen, en door het Staetsbewind der Bataefsche Republiek gedecreteerd, en in hoogere en lagere scholen geleerd en beoefend zynde, zoo mogen wy, met de meerderheid onzer Hollandsche broeders, gerust gelooven, dat men dezelve telkens bedoelt, wanneer men, gelyk in het uitschryven der prysvraeg geschied is, de woorden Hollandsche Spelling bezigt. Voor het overige zal dit ons niet beletten de regelen dezer Spelling in de laetste afdeeling onzer Verhandeling op den toets te brengen.
Voorloopig zy hier aengemerkt, dat wy het omtrent de volgende algemeene beginselen van spelregeling met den Hoogleeraer volkomen eens zyn.
Schryf, zoo als gy spreekt; het is de eerste grondwet der Spelling, aengezien het schryven eene afbeelding dier klanken is, door welke wy onze gedachten aen anderen mededeelen. Dan, gelyk niet alle ingezetenen van een land hunne tael op de zelf- | |
| |
de wyze en ook niet even goed uitspreken, zoo zou men dwaselyk en onmaetschappelyk handelen, byaldien men zyn eigene articulatien voor de beste en zuiverste hield, en die alleen ten richtsnoer nam. Men geve dan ook zorgvuldig acht, op het beschaefde spraekgebruik zyner landgenooten; opde wet der welluidend heid en spaerzaemheid; op het gezag der klassische schryvers; op den aerd en eigendom der tale, en in het bysonder op de verplichting, waerin men is, van in stand te houden en te eerbiedigen al wat men van zyne voorouders goeds en schoons heeft geerfd. Ware Nationaliteit ziet evenzeer op behouden, als op verbeteren; eene waerheid, die ons hierna allerhelderst voor 't oog zal komen, wanneer wy zullen hebben gezien, dat elke verbetering by de Belgen, ten aenzien der tael, op het behouden van hetgeen hun eigen is, uitloopt.
Na deze algemeene grondbeginselen vooraf te hebben erkend, gaen wy nu onmiddelyk over tot het beschouwen der Hollandsche Spelling, en wel bepaeldelyk tot de opgave dier punten, welke van het Vlaemsch schryfgebruik afwyken. Wy zullen kort zyn, en de Verhandeling van den heer Siegenbeek op den voet volgen, welken Hoogleeraer hier, als het ware, sprekend wordt ingevoerd.
| |
§. 1.
Over de klinkletters IJ en Y.
De eerste dezer letteren is, in haren oorsprong,
| |
| |
niets anders dars de dubbele of verlengde I; want, in de oudste schriften, van Maerlant af, tot op Hendrik Laurensz, Spiegel toe, vindt, men doorgaens hi, zi, vri, mine, bliven, voor hij, zij, vrij, mijne, enz. geschreven. Doch, daer de enkele I niet altyd kan plaets vinden in de lettergrepen, welke op een medeklinker stooten, vond men goed die te verdubbelen, schryvende bliif, wiin, schriif, gelyk nog in vele oude handschriften wordt opgemerkt. Al vroeg echter, het zy om de dubbele i met geene u te doen verwarren, het zy tot sieraed van het geschrift, kreeg de tweede i een staert onderaen (ij). De uitspraek was als de tweeklank ie by ons nu is; en deze uitspraek laten te Vriezen, Zeeuwen, Gelderschen, Overysselschen en Groningers nog beden ten dage onvervalscht hooren. Doch op de tong der Hollanders is de klank der ij sedert lang verloren geraekt en in dien van ei verwisseld, schoon zy het zelfde letterteeken hebben blyven behouden. Deze verbasterihg nu uit te roeien ware volstrekt onmogelyk.
De Y is geene Hollandsche letter en slechts in vreemde woorden, als Cyrus, Assyrien, Abyssien en dergelyke nog te dulden. Gebruikten de ouden ze somtyds, het was zonder noodzake, en in navolging van het Fransch, waeruit men zeker geen richtsnoer voor de Nederduitsche Spelling af moet leiden.
| |
| |
| |
§. 2.
Over de verienging van A door E, of door verdubbeling.
Zeer lang heeft men de a door de e verlengd, en geschreven maet, schaep, enz. welke spelling echter, sedert meer dan een halve eeuw, en wel voornamelyk sedert de aenmerkingen daeromtrent door Huydecoper gemaekt, in zyne Proeve van Tael en Dichtkunde, door het schryven der dubbele a is verdrongen. Trouwens, die schryvers ook, welke de e ter verlenging der a bezigen, hebben daervoor geene byzondere taelkundige gronden, althans geene welke den toets kunnen doorstaen. Willen zy soortgelyke verlenging voorstaen, en zich op de vroegere schryvers van ons land beroepen, dan dienden zy toch te weten, dat, zoo men in dezen der ouden voetspoor wil drukken, men ook de o en u met e behoort te verlengen, daer dit laetste zoo wel als het eerste by hen gebruikelyk was. Voortyds eindigden onze meeste naemwoorden op eene zachte e (mate, mure, hope, enz.); doch toen men naderhand die woorden by de uitspraek begon in te korten, en slechts eene enkele syllabe liet hooren, zette men de zachte e vóór den medeklinker, om alzoo den afgebroken klank van mat', mur', hop', aen te vullen, en schreef diesvolgens maet, muer, hoep. Eenige leden der Amsterdamsche Rethorykkamer in liefde bloeiende, waeronder Hooft, hebben deze wyze van vokaelverlenging als ongepast verworpen,
| |
| |
en daerentegen de verdubbeling der a voorgestaen, ofschoon Vondel en vele andere achtbare schryvers de oude spelling, uit gewoonte, zyn getrouw gebleven.
Nog zyn er, die de schryfwyze van aa aennemende, oordeelen, dat in sommige woorden, als, paerel, paerd, staert, zwaerd, waerd, kaers, laers, naerstig, rechtvaerdig, de ae moeten worden behouden, alzoo deze tweeklank een gemengd geluid oplevert, dat nagenoeg met de fransche ai of de grieksche Hovereenkomt. Zy dwalen. Onze Tael kent geenen dergelyken tweeklank, en het is hoogstwaerschynlyk dat de oorsprong van zulk denkbeeld eene pooging zal zyn geweest om, door dezen middelweg, twee onderscheidene tongvallen te vereenigen, waervan de eerste peerd, peerle of perel, neerstig; de andere paard, paarle, of parel, naarstig deed hooren. Daer, inmiddels, het gezag der schryvers en het beschaefde spraekgebruik, in Holland, doorgaens voor parel, paard, enz. mitsgaders voor de verlenging van a door a pleiten, zoo zal men wèl doen dit te volgen. Het zelfde voorschrift geldt omtrent korenair, hair, heir, meir, oirkonde, oirsprong, oirzaek, en de samengetrokkene blaên, daên, enz. alle welke woorden men schryven moet aar, haar, heer, meer, oorkonde, oorsprong, oorzaak, blaan, daan, enz.
| |
§. 3.
Over de enkele en dubbele vokaelspelling.
Van ouds heeft men in lettergrepen, die niet op
| |
| |
eenen medeklinker stuiten, eene enkele vokael ter klankvorming voldoende geoordeeld. Wel is waer, dat Hooft, Brandt, Huydecoper en Wagenaar de dubbele vokaelspelling, op grond, dat de zelve eenvoudiger is, en de wezendlyke bestanddeelen der woorden bewaert, in hunne schriften gebruikten en aenprezen, doch dit verdient geene navolging; want, gelyk onze Tael de onwaerdeerbare eigenschap bezit om altyd deti klemtoon op het zakelyk deel des woords te doen vallen, zoo wordt er geene verdubbeling der vokael gevorderd, om dezen klemtoon aen te wyzen. Immers, men kan de woorden daden, namen, zaken, zakelyk, muren, en vele andere, tot niets anders terug brengen dan tot daad, naam, zaak en muur. Doen er, in deze wyze van spellen, voor den vreemdeling, zich zwarigheden op, het gemak van vreemdelingen kan de invoering van een stelsel, dat met de analogie der tale strydt, niet wettigen.
Ook in de onbepaelde wyzen der werkwoorden, als in baren, klagen, geven, nemen, loven, koken, behoort men den klinker niet te verdubbelen. Wanneer echter de scherplange e of o in deze of andere soorten van woorden voorkomen, als in abeelen, tooneelen, heelen, leenen, koopen, enz, dan schryve men bestendig, zoo wel voor het meer- als voor het enkelvoud, de twee ee of oo.
Ten aenzien der IJ kan de enkele vokaelspelling, in het meervoud der naemwoorden en de onbepaelde wyze der verba, geen plaets vinden, uit hoofde der
| |
| |
algemeene verbastering van uitspraek, die aen dit letterteeken den klank van ei toekent, en de enkele i nooit lang doet hooren. Men schryve dan blijven, schrijven, ijzer, enz.
| |
§. 4.
Over de tweeklanken.
De ie, in zien, hier, die, enz: is geen verlengde i, maer een tweeklank, alzoo men van ouds de i door zichzelve verlengde (ij) gelyk wy boven gezien hebben. Wil men hiertegen aenvoeren, dat de doorgaende uitspraek van ie ons geenen gemengden klank doet hooren, wy antwoorden, dat de ei en ij in de uitspraek evenmin onderscheiden worden, schoon het eerste klankteeken onder de ware twee-klanken gerekend wordt.
In andere samengestelde klanken, als kaai, zaai hooi, strooi, enz. schryft de Hollander bestendig eene i, waer de Brabander de y plaetst (zaey, hooy, enz.). Wanneer nogtans op de twee- of drie-klanken, die in i eindigen, de lettergreep er of en volgt, zoo voegt eerstgemelde eene j tusschen beiden, en maekt van mooi, mooijer; van bloei, bloeijen; van fraai, fraaijer; van bui, buijen, enz. De reden hiervan is, dat men deze j bescheidelyk doet hooren, in de uitspraek.
| |
§. 5.
Over de medeklinkers.
Ter bevordering der duidelykheid gebruikt men dt, vereenigd als sluitletters, wanneer dezelve name- | |
| |
lyk voorkomen als eene verkorting van het oude det, in den tweeden en derden persoon van den tegen woordigen, en den tweeden van den onvolmaekt verledenen tyd der aentoonende wyze, welke in de onbepaelde wyze eene d in de laetste lettergreep hebben, als: ik bind, gy bindt, hy bindt, ik word, gy wordt, hy wordt, gy bondt, enz: want oudtyds vervoegde men deze werkwoorden, gelyk alle andere, aldus:
Ik binde, gy bindet, hy bindet,
Ik bonde, gy bondet, hy bonde;
waer uit, by de wechlating der zachte e, ik bind, gy, hy bindt, ik, hy bond, gy bondt, ontstaen is.
De G behoórt geschreven te worden in alle de woorden, waerin dezelve, om hunnen duidelyken oorsprong te kennen, noodig is, of die in het meervoud de g hebben. Dus spelt men met die letter, oog, weg, dag, zag; alsmede magt, van mogen, klagt van klagen, bragt van brengen, pligt van plegen, en meer dergelyken.
De g verwisselt zich in k, in aenvankelyk, gevankelyk koninklyk, oorspronkelyk vergankelyk, en veel andere woorden, die op lyk uitgaen; en de algemeene uitspraek wettigt deze verwisseling.
Verders gebruikt men, naer het voorbeeld der ouden, het letterteeken ch, op het einde van een woord of lettergreep, wanneer het meervoud of de afleiding geene d hebben. Men schryve diesvolgens ach, zich, achter, kocht van koopen, zacht; en wat zulker woorden al meer zyn.
| |
| |
Om de kortheid der klinkers in de spelling duidelyk aen te toonen, by het schryven van woorden, als bidden, spotten, liggen, verdubbelt men den medeklinker; en men voegt, om dezelfde reden, eene g in, op het einde der eerste lettergreep van lagchen, pragchen, kagchel, ligchaem, uit hoofde er anders, met verlenging der eerste vokael, verkeerdelyk zou kunnen gelezen worden la-chen, pra-chen, ka-chel, li-chaem.
Andere consonnantverdubbelingen zyn echter niet aen te pryzen, zoo als, by voorbeeld, eene dubbele f of s, in liefelyk, sterfelyk, erfelyk, besem, aesem, bloesem, deesem, enz. Immers, daer deze twee letteren uit zichzelven scherp genoeg klinken, zoo zou het overtollig zyn die te verdubbelen. Voor het overige, zal men omtrent dit punt, gelyk omtrent alle andere, de zuivere uitspraek zorgvuldig behooren raed te plegen.
| |
§. 6.
Over andere by zonderheden, in de Hollandsche Spelling voorkomende.
Tot bevordering der welluidendheid wordt er in de meeste zelfstandige of byvoegelyke naemwoorden, op aar, ling, nis, lijk of loos, eindigende, eene zachte e vóór de l of n geplaetst, als in schuldenaar, afschuwelyk, sterveling, enz. in stede van schuldnaar, afschuwlyk, sterfling; welke laetste schryfwyze veel hardheid aen de uitspraek geven zoude.
Woorden, die men wil verkleinen, geeft men ge- | |
| |
woonlyk je en tje aen het einde, als: blad, blaadje, vent, ventje; man, mannetje; doch die op m uitgaen krygen pje, gelyk boom, boompje; bloem, bloempje; enz.
Ten aenzien der gelykluidende, maer in beteekenis verschillende, woorden, moet men bekennen, dat het niet wel mogelyk en ook niet noodzakelyk zy, die altyd door de spelling te onderscheiden; weshalve men raedzaemst vindt, daerin altyd de zelfde letters te gebruiken; met uitzondering nogtans van eenige weinige woorden, voor welke het gebruik der meerderheid deze onderscheiding heeft ingevoerd.
Eindelyk, dient men in woorden, welke uit andere talen zyn ontleend, geene vreemde letterteekenen te gebruiken, wanneer zy namelyk door veelvuldig en langdurig gebruik, by ons, het burgerrecht verkregen hebben, als: kanaal, diaken, predikant, koor, karakter, klasse, seraf, profeet, kantoor, triumf en meer dergelyke; doch de andere behouden hunne uitheemsche spelling, als: cedel, cyns, cyfer, Cyrus, citer, Quirinus, Phrygie, Egypten.
|
|
Auteursrechtvrij