Verhandeling over de Nederduytsche tael- en letterkunde, opzigtelyk de Zuydelyke provintien der Nederlanden

[p. 276]

Tweede hoofddeel.
Over de Hollandsche en Vlaemsche Schryfwyzen van het Nederduitsch.

Inleiding.

Toen, nu ongeveer twintig jaren geleden, de Verhandeling over de spelling der Nederduitsche Tael, van den Hoogleeraer Siegeenbeek, in het licht verscheen, baerde dit geen klein genoegen aen alle ware vrienden van het Vaderland, en in het byzonder aen de beoefenaren onzer schoone Moedertael. Het doel des schryvers, om de spelling tot eenparigheid te brengen, was ook alleszins loffelyk, en hy, door zyne vroeger uitgegevene en by de Bataefsche Maetschappy bekroonde Verhandeling over de welluidendheid in de spelling, algemeen bevoegd erkend, om uitspraek te doen over de punten van verschil. En zoo kreeg dan, door hem, de Nederduitsche Tael, by meer regelmatigheid en orde, ook meer aenzien en waerde: want de spelling is voor de tael wat een goede opschik voor een vrouw is - zy zet harer schoonheden meer vorm en luister by.

Dat diesvolgens het vertoog des heeren Siegenbeek, in de noordelyke Provincien der Nederlanden

[p. 277]

grooten byval genoten heeft, en het daerin voorgedragene stelsel er algemeen aengenomen of ingevoerd is, weet ieder, die de vorderingen onzer nationale letterkunde, sedert ruim twintig jaren, oplettend heeft nagegaen, en blykt, voor het overige, uit alle de schriftelyke opstellen der Hollanderen, in dien tusschentyd openbaer gemaekt. Van hetgeen de heeren Meerman, Roelofswaert en Zeydelaer daertegen hebben geschreven, noch van de byzondere spelwyzen der heeren Bilderdyk, Wiselius en Clignett, willen wy hier niet spreken, als waermede het Bataefsche publiek, tot heden toe, zich minder algemeen heeft vereenigd.

Dan, gelyk men niet zal ontkennen, dat de Verhandeling van den Leydschen Hoogleeraer, op het stuk der Nederduitsche Spelling, voor verre weg de beste en regelmatigste, ooit by de Nederlanderen in het licht gekomen, te houden zy; gelyk het waer is, dat met dezelve een wezendlyk gebrek in onze taelstudie is aengevuld; zoo moet men toch ook erkennen, dat zy grootendeels op het hollandsche taeleigen alleen gegrond zynde, niet geschikt voorkomt om, zonder wyziging, in de Zuidelyke deelen van ons Vaderland te worden ingevoerd. En waerlyk, uit vele plaetsen van dit werk kan men zelfs opmaken, dat de heer Siegenbeek aen een dusdanig overplanten van zyn stelsel, op Brabandschen en Vlaemschen grond, niet heeft kunnen denken, veelmin het goedvinden. Immers, overal, waer hy de uitspraek raedpleegt en aen zyne regelen toetst, komt het beschaef-

[p. 278]

de gebruik van zyne Bataefsche landgenooten alleen in aenmerking. Het oude Vlaemsch, dat eertyds evenzeer in de noordelyke als in de zuidelyke Provincien de wet gaf, moet onderdoen voor een dialekt, hetwelk nu pas vyftig jaren den naem van Hollandsch heeft mogen dragen. ‘In ons Vaderland,’ zegt de schryver ergens, ‘is, nadat de zetel der wetenschappen, met de Spaansche beroeringen, uit Vlaenderen, weleer het bloeijendste der Nederlandsche gewesten, naar Holland werd overgevoerd, de uitspraak van dit aanzienlyk deel der Republiek de algemeene geworden en ten grondslag der spelling aangenomen⁽¹⁾;’ welke stelling hy dan ook der wyze aenkleeft, dat hy het Vlaemsch geen hoegenaemd stemrecht toekent, dan voor zoo verre het door de schriften der ouden (vooral van Kiliaen) reeds eenig gezag had bekomen, op het tydstip der 16^o en het begin der 17^o eeuw. Waer het gesprokene Hollandsch hem al eens onvoldoende voor komt, om er zyn systeem op te bouwen, beroept hy zich meermalen op het Zeeuwsch, het Rotterdamsch, het Geldersch; doch nimmer op het Vlaemsch, of op het Brabandsch. En natuerlyk. De kundige man

(1) Verhandeling over de Spelling der Nederduitsche Taal, ter bevordering van eenparigheid in de zelve, door Matthys Siegenbeek, Hoogleeraar in de Nederduitsche Letterkunde' te Leyden uitgegeven in naam en op last van het Staats-bewind der Bataafsche Republiek, derde druk, 1810, in 8^o bl. 20. Met het aengehaelde stemt volkomen in Ten Kate: aenleiding tot de kennisse van het verhevene deel der Nederduitsche Sprake, bl. 57 en 58.

[p. 279]

arbeidde voor het staetsbewind der Bataefsche Republiek, en geenszins voor al de zeventien provincien der Nederlanden te samen; hy had in last om de spelling der Hollanderen (die, ja wel, in enkele punten uit een liep, doch sedert meer dan een halve eeuw het hollandsche, of beter gezegd, het amsterdamsche kleed bad aengetrokken) tot gewenschte eenparigheid en regelmatigheid op te leiden. En voorzeker, in dit opzicht heeft hy oneindig veel gedaen, en zyn hem onze Noordelyke broeders allen dank verschuldigd.

Maer of nu de Brabanders en Vlamingen hem dit ook zyn, en of zy zyne spelling geheel behooren over te nemen? - dit kan men, zonder voorafgaende en naeuwkeurig onderzoek, zonder eene grondige kennis en welwikkende beoordeeling der punten, waerin zy van hem verschillen, niet beslissen. Eer een zoo aenzienlyk gedeelte der natie, als zyn de inwooners der Zuidelyke provincien (die wy in, den loop van dit werk gemakshalve Belgen noemen) eer de Belgen, zeg ik, hunne oude schryfwyze laten varen, om de Siegenbeekiaensche te volgen, zullen zy toch willen weten, waerom zy het eene vaerwel zeggen en het andere overnemen. Weinigen, zeer weinigen onder hen begrypen wat het zy, den aerd en de gronden der Tale uit het gebruik en de oudheid op te delven. De meesten gelooven dat hun het Hollandsch even vreemd zy, als het Hoogduitsch, of eenige andere aenverwante tael, schoon zy het eerste beter kunnen verstaen en het aennemelyker achten. Wat men eigenlyk Nederduitsch moet noemen, en

[p. 280]

hoe men eertyds, aen deze en gene zyde van Maes en Wael, dezelfde tael heeft kunnen spreken en schryven, dit komt hun zeer duister voor. En geen wonder. Broeders, die zoo lang van elkander afgescheiden leefden; die eene hevige staetsstorm uit een dreef; die een andere storm weer tot een brengt; ja, waerlyk, die hebben eenige moeite, om op den eersten opslag, in elkanders gelaet den familietrek te herkennen, en zich den tyd weêr voor het geheugen te brengen, waerop hun alles gemeen was, Godsdienst, Wetten, Gebruiken en Tael.

Het kon dus den inwoonderen der Zuidelyke provincien, die het met de vereeniging van hun land aen Holland wèl meenen, niet dan aengenaem zyn te zien, dat er in deze laetste dagen, zich persoonen hebben opgedaen, die onderzochten, of de zoolang verwaerloosde Belgische tael die belangstelling verdiene, welke er by de Hollanders wordt aen toegekend, en of hare beoefening, in maetschappelyke en letterkundige toepassing, eenig wezendlyk voordeel kan aenbieden. Door sommigen werd op deze vraeg een bevestigend antwoord uitgebracht; en zy bevonden, dat hun gevoelen met de openbare opinie van het gezondste deel der Belgen overeenstemde. Verdienstelyke dichters traden op, toonden door hun voorbeeld, dat de oude landtael voor alle soort van redekunstige behandeling by uitstek geschikt was, en genoten ondersteuning. Weldra begon de meerderheid der vlaemschsprekenden reikhalzend uit te zien naer het herstel der moedertael, in de han-

[p. 281]

delingen van het openbaer bestuer, en zag werkelyk dezen wensch vervuld, door de weldadige inzichten van Z.M. onzen teergeliefden Koning, die, by besluit van den 15 september 1819 het Nederduitsch zyne oude voorrechten teruggaf en het de koninglyke kroon op het hoofd drukte. Aen het hof, in de raedzael, by de rechtbanken, overal, waer het de belangen van Nederlanders geldt, wordt nu wederom Nederlandsch gesproken en gesghreven, gelyk het in den tyd onzer Vaderen, gelyk het onder Ruwaerd Willem den I van Oranje was; met uitzondering alleen van dien kleinen uithoek onzes lands, in welken het Waelsch en het Hoogduitsch de Moedertael zyn gebleven. En ook dáér zelfs begint men de tael van Vondel en Bilderdyk met iever en goed gevolg aen te leeren en hoog te schatten; ook daer verspreidt het openbare onderwys, waerdoor ons Vaderland boven vele andere landen zoo loffelyk uitmunt, als op een' vruchtbaren akker, de zaden van Nationaliteit en Zedeverbetering, die der toekomst heilryke vruchten beloven. Jammer hu, zoo twist of tweedracht hare verwoestende hand in het jonge plantsoen sloegen, en de opkomende bloeibelovende kiem onderdrukten! - Zekerlyk dient men, by het verplanten der bloemen van den noordelyken tuin, den zuidelyken grond van alle onkruid zuiver te wieden; doch het goede moet met het kwade niet te gelyk uitgeroeid, en by dat overbrengen geen ander onkruid worden voortgeplant. Om bescheidelyker te spreken. Wy erkennen gaerne dat de Na-

[p. 282]

tionale tael, in Braband en Vlaenderen nog veel verbetering en beschaving behoeft, en dat inzonderheid de aldaer gebruikelyke schryfwyze, om volkomen Nederduitsch te zyn, eenigzins behoort naer het Hollandsch te worden ingericht of gewyzigd, daer zy van fransche idiotismen en fransche woordvoegingen overvloeit: maer wy zyn er verre af, van te gelooven, dat de Belgen daerom moeten afzien van al wat hun dialekt byzonder eigen is, het Hollandsch alleen aenklevende... Wie zou toch zoo dwaes zyn om willen staende te houden, dat de Spelling van Siegenbeek en de Spraekkunst van Weiland voor geen verbetering meer vatbaer zyn, en dat de Belgen, om wyselyk te handelen, ook datgene moeten laten varen, waerin zy den ouden oorspronglyken aerd der Nederduitsche Tale nog eerbiedigen?

Natuerlykerwyze moest de wettelyke herstelling der Landfael met eenige moeilykheden gepaerd gaen in een gevest als België, waer het regelmatig schryven in dezelve, sedert ruim twee eeuwen een buitengewoon verschynsel was, en waer geene taelkundige schryveren van doorslaende gezag worden gevonden. Dit schynt in het byzonder het geval te zyn ten aenzien der spelling, waeromtrent men nog hevigen twist voert en zeer uiteenloopend denkt. Eenigen zyn namelyk van gevoelen, dat men een geheel nieuwe behoort in te voeren, en beproeven om de hunne tot model te geven, gelyk Doktor Van Dale, te Ieperen Anderen, en wel de aenzienlyksten, vinden het smakeryker Hollandsch te schryven, en een derde

[p. 283]

soort eindelyk zou uit alle de verschillende dialekten van het Nederduitsch een volmaekt geheel willen zien gevormd.

In dezen hachelyken toestand van zaken (want twyfel en onbestemdheid zyn ook foltertuigen) komt het zeer gepast, dat het koninglyk genootschap Concordia van Brussel, het belang der twistende partyen zich aentrekkende, onder meer andere goede inzichten, ook deze heeft gehad, van alle desverstaenden op te roepen ter oplossing der navolgende vraeg:

Wat is het kenmerkende van het Vlaemsch in onderscheiding van het Hollandsch, ten aenzien van de Spelling en van de hiermede verbonden uitspraek der woorden? welke zyn de gronden die, ter wederzyde, voor het hier omtrent bestaende verschil worden aengevoerd, en welke der beide stelsels van spelling en uitspraek eindelyk (het Vlaemsch of het Hollandsch) zoude men om daer by optegeven redenen, vermeenen de voorkeur te verdienen boven het ander? - (De beantwoorders zullen in hunne verhandelingen zich hoofdzakelyk bepalen tot het bybrengen der gronden of uitspraken van verdienstelyke Taelopbouwers, zonder zich breedvoerig in te laten rnet de ontwikkeling van hun afzonderlyk gevoelen, en veel min nog, hier uit hunne beantwoording af te leiden.)

En deze vraeg stelle ik my voor te beantwoorden, niet zoo zeer om den uitgeloofden eerprys te behalen, alswel om, voor zoo veel in my is, iets by te

[p. 284]

dragen, dat tot inlichting myner landgenooten, omtrent dit onderwerp, moge verstrekken.

Dan, eer ik hieraen myne krachten beproeve, zal het niet ondienstig wezen vooraf op te maken en te bepalen wat men zich, naer myn inzien, by het uitschryven dier prysvraeg heeft kunnen voorstellen, en uit welk oogpunt men dezelve moet beschouwen.

Bedriege ik my niet, dan laet de bedoeling des Genootschaps, in zoo verre de zelve uit het bovenstaende kan worden opgemaekt, zich aldus verklaren. Vooreerst vloeit het uit de bewoording der vraeg-zelve genoegzaem voort, dat men het Hollandsch en het Vlaemsch heeft aengemerkt voor twee dialekten, die min of meer van elkander verschillen, doch waervan het laetste zich niet zoo duidelykdoet kennen, als het eerste; het zy, omdat er geene Spelof Spraekkunsten bestaen, die door de Belgen algemeen zyn aengenomen; het zy, omdat de schryvers, die dat punt aenroerden (B.V. de heer Behaegel) zich meer opzettelyk hebben bezig gehouden, om voor te dragen wat zyn moest, dan om te onderzoeken wat is. Aen wetgevers immers, en planmakeren van allen slach, zoowel in het letter- als in het staet-kundige, ontbreekt het niet, in onzen leeftyd. Veel, dat oud is, wordt omgehaeld en herschapen, en elk voelt zich, als het ware, geroepen om de raedgever der vorsten of de reivoerder van die hem omringen te zyn. Zelden laet men het voorledene in het tegenwoordige voortwerken, en leent men gehoor aen de

[p. 285]

ondervinding, die nogtans de moeder der wrysheid is. Zoo gaet het in de philosophie des levens, zoo, in het regelen der tael; en om op deze gevaerlyke klip niet te stooten, heeft dus het Genootschap, hetgeen de eendracht in het schild voert, gewild, dat de beantwoorders zich hoofdzakelyk zouden bezig houden met het bybrengen der gronden, welke door verdienstelyke Taelopbouwers, voor en tegen, zyn aengevoerd. En inderdaed, dit scheen noodzakelyk om menigvuldige redenen, welke wy hier liefst stilzwygend voorby gaen, doch die, naer hetgene wy boven zagen, niet moeilyk zyn op te sporen.

Intusschen, al begeert het Genootschap, dat men zich niet breedvoerig inlate met de ontwikkeling van zyne byzondere gevoelens, wel verre van daeruit een antwoord af te leiden; zoo meenen wy toch te mogen veronderstellen, dat het den beantwoorder is vry gelaten om ook alzulke andere punten aen te doen, als door hem zullen worden geoordeeld dienstig te zyn tot nader opheldering der zake. Immers, aen geen schryver ter wereld is het nog ontzegt geweest zyn onderwerp geheel af te handelen; en daerom zal ik my ook veroorloven een grooter omvang aen het voorstel te geven, dan het te hebben schynt. Ik ben, namelyk, van zin om, behalven hetgeen er gevraegd wordt, te onderzoeken, of ook niet die spelling, welke ons als de beste zal voorkomen, behoort gewyzigd en verbeterd te worden, naer de algemeene Nederduitsche Tael, dat is te zeggen, naer het gemeenlandsche dialekt, gelyk Tenkate het noemt? dit

[p. 286]

toch schynt de wensch van alle verlichte Nederlanders in België te zyn; en, zoo ik my niet bedrieg, ligt deze wensch ook inde prysvraeg opgesloten.

Maer waerom dan, zal men wellicht zeggen, niet liever een vertoog gevraegd, dat de middelen aenwees om het Hollandsche en Vlaemsche schryfgebruik, eens voor al, vast te zetten, en tot één te smelten? Waertoe voorgeschreven, dat de voortreffelykheid van het eene stelsel boven het andere moet worden betoogd? Waerschynlyk heeft de Maetschappy hiervoor hare goede redenen gehad, waeronder wel de voornaemste hierin zal zyn gelegen, dat het verschil van beide de gebruiken misschien anders zou worden uit het oog verloren, en een ruim veld opengezet aen de allesbedervende stelselmakery, die van elk dialekt slechts datgene zou bybrengen ert overnemen, wat met hare eenmael aengenomene wetten strookte. Neen zeker; beter was het, te bepalen, dat elk dialekt afzonderlyk zou worden omschreven sen deszelfs verdiensten in de schael der redenen welvoegelykheid opgewogen. Hierdoor beveiligde men eenigzins den beantwoorder tegen het hem bedreigende gevaer, van op de klip der eigenliefde schipbreuk te lyden. Voeg hier by, dat het ook uit de beoordeeling der geschilpunten genoegzaem zal moeten voortvloeien of eene dergelyke samensmelting wenschelyk zy.

Het komt er vooral op aen, dat de Belgen eindelyk eens worden in staet gesteld om een vonnis te

[p. 287]

stryken over het onderscheid van hunne schryfwyze en uitspraek, in tegenstelling van die der Hollanders, welk oogmerk niet kan worden bereikt, zoo lang men hun de oorzaken en nadeelen van dat verschil niet doe gevoelen. En om dit met vrucht te doen; om by hen eene betere spelling in te voeren, zal het, onzes achtens, niet alleen noodig zyn op goede gronden te doen zien, dat de hunne gebrekkelyk en verwerpelyk is, en dat eene andere, met name de Hollandsche, het in schoonheid en regelmatigheid op haer wint, maer ook, dat deze andere spelling gevoegelyk door hen kan worden aengenomen, zonder hunne eigene tale in iets te kort te doen. En, inderdaed, wy zullen bevinden dat, met eene kleine opoffering van de zyde der genen, die de regels van Siegenbeek zyn toegedaen, dit zeer gemakkelyk kan geschieden; ja, wat meer is, wy zullen onwederlegbare daedzaken in het midden brengen, die klaerlyk aentoonen, dat de Bataefsche schryfwyze (met uitzondering der verdubbeling der a, door zichzelve, en enkele andere kleinigheden) tot laet in de zeventiende eeuw de Belgische geweest, en met de Vlaemsche uitspraek nog heden ten dage niet strydig is. Meestal toch is er ter overtuiging niets beslissender, dan dat men de bewyzen zyner stelling nit het gedrag der tegenparty kan ontleenen, en zeggen: gy deedt eertyds zelf zoo.

Zal echter onze arbeid ten algemeenen nutte strekken, dan moet hy zich door beknoptheid en duidelykheid aenbevelen; en uit dien hoofde houden wy

[p. 288]

ons niet verplicht om het opgenoemde verschil tot in de kleinste byzonderheden na te gaen, maer willen liefst al datgene onaengeroerd laten, wat van beide zyden in dezen voor onverschillig of onbeduidend doorgaet. Om een voorbeeld te geven: het is den Brabander volstrekt om het even, of hy de woorden voorts, herwaerts, gints, en meer dergelyke, met ts of ds eindige; weshalve het eene overtollige moeite zou zyn, daer by stil te staen.

Van gelyken achten wy het door de prysuitschryveren niet gevorderd, dat men eenigzins breedvoerig handele over die punten der spelling, waeromtrent partyen het met elkander volkomen eens zyn, gelyk zulks onder andere plaets heeft ten aenzien der schryfwyze met de hardlange e en o, het onderscheiden der ei en y, g en ch, z en s, het verwisselen der b in p, v in f, en omgekeerd, en wat zulker dingen al meer zyn. Immers, wy zyn niet geroepen om de geheele Nederduitsche spelling te omvatten en uit een te zetten, maer wel, en alleen, om het kenmerkende van het Vlaemsch, in onderscheiding van het Hollandsch, aen te toonen.

En hiertoe gaen wy dan ook, na deze voorbereidende aenmerkingen, over, in vertrouwen, dat de welwillendheid en verschoonende aendacht van den lezer ons zullen volgen.