Oude Vlaemsche liederen

[p. I]

Inleiding.

De mensch heeft zoo vroeg gezongen als hy aendoeningen heeft gevoeld. En inderdaed is de driftige buiging der stem niet reeds een soort van gezang? Wy zyn nog niet eens aen de spraek, deze den mensch geheel eigene klankvoortbrenging; doch al mogt hy by zyne eerste wording die niet hebben kunnen voortbrengen, van eene ryke natuer omgeven en nog zonder behoeften dan welke hy onmiddelyk in staet was te voldoen, kon het niet missen, indien hy al uit zich zelven den aendrang niet had weten te gehoorzamen, het kon niet missen of wat in de natuer klanken gaf moest hem tot voorbeeld zyn, om gemoduleerde toonen uit te galmen. En hoe te meer, wanneer gezel en gezellin, reeds eene gemeenschappelyke spraek gevormd hebbende, in vreugd en in leed hunne driftige uitboezemingen elkander wilden doen kennen! De mensch zong dus reeds zyn lied, onbewoord gewis, eer de slaep hem voor de eerste mael de oogen sloot; en die eerste zang zal met gebaerden en lichaemsbewegingen gepaerd zyn gegaen. De dichterlyke verbeelding voert den oorsprong van 't gezang nog voorby den oorsprong des menschen; dit is natuerlyk, zelfs dat ze de muzyk voor ouder dan onze wereldbol is aenkondigt. Inderdaed daer het instinctmatig doel van 't gezang bestaet in eene hoogere, meer driftige verheffing aen de stem te geven, zoo kwam men welhaest de organen ter hulpe, en de speeltuigen bestonden. De mensch kon niet lang in maetschappy leven, zonder dat de eigenlyke muzyk, en met haer de kunstige dans, werd uitgevonden.

[p. II]

Gelyk by den eersten dag van des menschen wording, zoo galmde het lied¹ over de wieg van elk volk, en langen tyd waren de volksgezangen de eenige oorkonden, waerin de daden van 't voorgeslacht bewaerd bleven. Het lied is de oudste form in elke letterkunde: dit bewyst de algemeene geschiedenis, en die der Germanen in 't byzonder. De krygszangen onzer voorouders, waervan Tacitus gewaegt, en die een soort van poëtische voorspellingen waren, zyn sedert eeuwen verloren gegaen. Karel de Groote, toen hy de christelyke beschaving by bevelschriften in de hem onderworpene landen deed aennemen, en dus al wat tot het germaensch heidendom behoorde uit het geheugen deed vagen, liet de oude volksgezangen opschryven en verzamelen, als de daden der voorvaderen bevattende. Dit zyn de jesten- of historieliederen, waertoe het Hildebrants-, het Goedroen-, het Nevelingenlied moeten gebragt worden, van welke het eerste in zyne tegenwoordige, het laetste in vroegere formen, tot de verzameling van Karel kunnen behoord hebben. Doch de verzameling van dien vaderlandschen vorst is verloren: het waren trouwens heidensche gezangen, tot welker bewaring later geen trek bestond, én om het geloof én omdat men in een geheel anderen maetschappelyken toestand geraekte. De gewrochten des geestes zyn innig verbonden met de geslachten, waervan zy de uitdrukking zyn, en beiden worden zy gedurig door de hen opvolgende verslonden. Karel, die het christen geloof in zyn ryk door alle middelen indrong, voorzag dat de helden en voorvaders, door zyn geloof gedoemd, welhaest vergeten zouden zyn, en met hen de liederen die hen verheerlykten. Hy werd op zyne beurt met zyne paladynen het voorwerp van 't volksgezang, waervan ergens het Roelandslied een overschot is: na hem waren

1 Lied, van 't vroegere Lei, zegt Bilderdyk, in zyne Verh. over de gesl. der Naamw., bl. 194, hetgeen de Franschen in hun Lay overnamen. Daertoe behoort mede ons Leisen, Leisem, Leys-liedeken, waerdoor het Bremensche volk een loflied aenduidt, volgens Hoffmann von Fallersleben, Geschichte des deutschen Kirchenlieden, bl. 58, en dat door Kiliaen vertaeld wordt door geboortelied, ‘Cantio natalica: Sie dieta quòd eleison vel kyrie-eleison saepius in ea repetatur.’ De titels en approbatiën van onderscheidene geestelyke liedjesboeken pleiten voor eene ruimere verklaring dan die van Kiliaen. Dat de form Lied overoud is, bewyst de aenhaling uit Fortunatus ad Greg. Tur. in Bilderdyk's Verklarende Geslachtlijst op Lied. Van Lei, in 't engelsch law, komt ook laweit voort, waerdoor men in de middeleeuwen het gezang verstond der studenten in de kerk. Zie D. Buddingh, Geschiedenis van Opvoeding en Onderwijs in de Nederlanden, 2^e st., 1^e ged., bl. 139.

[p. III]

het de kruishelden. De Vlamingen zongen in lateren tyd van den Sporenslag, de Hollanders van graef Floris; de Slag van Pavie werd verdrongen door 't Wilhelmus van Nassauwen. De liederen op Waterloo zyn in den mond van 't volk schier vergeten, ja zelfs de gene van 't jaer 1830; een bewys dat de gebeurtenissen, by haren snelleren loop, minder indruk op den grooten hoop maken.

Het jestenlied bestond niet altyd in een deftig poëtisch verhael; het was somtyds louter spottend, wanneer het namelyk tegen een' verslagen vyand gerigt was. Zoo deed ik elders de verzen opmerken, welke de schryver van de Grimbergsche oorlog Arnold in den mond legt, om de zynen tot dapperheid aen te manen:

Dat men van ons genen quaden sanc
En moge singen overlane
Van bloothede no van vare¹.

Eene der oorzaken waerom, na den slag van Roosebeke, de Franschen Kortryk afbrandden, was dat men langs de straten spotliederen zong van hunne nederlaeg op den Groninger kouter, welk lied, of dergelyk, vóor een vyfentwintigtal jaren nog moet bestaen hebben. Soortgelyk gezang van den Sporenslag is nog in het oud engelsch aenwezig, waervan Warton in zyne History of English poetry (vol. 1, p. 53. London, 1840) de vyf eerste coupletten opgeeft².

Deze liederen werden by onze heidensche voorouders door Barden gezongen, in den riddertyd door Minnestrels. By de Skandinaefsche volkeren heette de dichter Skald, by de Angelsaksen Sceop. De benamingen Bard en Skald zyn ontleend aen 't geluid der stem of van begeleidende instrumenten, terwyl Sceop, verwant met scheppen (creare), meer overeenkomst heeft met ons Vinder, het Trouvère der Franschen, het Troubadour der Provençalen. Minnestrel zal wel éen zyn met Minnezinger, welke eene zoo belangryke rol speelt in de middeleeuwsche letterkunde. Dit woord duidt bepaeldelyk een zingenden of lierdichter

1 Verhandeling. over de nederl. Dichtkunde in Belgie, bl. 87.

2 By eene reis naer Engeland heeft de heer Isidoor Heye de goedheid gehad dit stuk voor my op te zoeken en af te schryven. Het is vierendertig strofen lang, en zal by nadere gelegenheid door my worden uitgegeven.

[p. IV]

aen, de woorden Vinder, Spreker of Zegger meer den dichter in 't algemeen.

De Barden en Skalden waren loontrekkende dichters, die aen eenen vorst waren verbonden, en hem in den slag gelyk aen den disch vergezelden. Koning Olaf, van Noorwegen, had in den slag van Stricklastad drie skalden by zich, die allen met hem sneuvelden of aen de bekomene wonden overleden. Het waren Thormod Kolbrunar, Gitsun Gulbra en Thorfer Munnir¹. Deze gewoonte van dichters by zich in den slag te hebben, schoon thans minder om hetgeen, waervan zy getuigen waren, te bezingen dan te beschryven, was in de middeleeuwen onder de vorsten nog levende. Men weet dat Jan Van Helu in den slag van Woeringen tegenwoordig was.

Enkele vorsten, onder de oudgermaensche volkeren, waren zelve dichters. Dergelyk een was Alfred de Groote. In de middeleeuwen waren ze niet zeldzaem onder de provencaelsche troubadours en de duitsche minnezingers, welke over het algemeen edellieden waren. Een voorname minnezinger was de brabandsche hertog Jan de I^e, wiens twaelf bewaerde liederen in onzen bundel zyn opgenomen. Doch de nieuwe benaming der duitsche dichters bewyst dat de aert hunner dichting veranderd was: zy zongen der schoonen ter eere, terwyl de jestenliederen meer de form van lange episch-didaktische dichtwerken aennamen.

Het is er verre af dat alle zangers edellieden waren. Wie hof hield had zangers en speelliên. De hertogen van Braband en de graven van Vlaenderen bezaten er, wier namen en werken tot ons zyn gekomen. De eerste sedert den hertoglyken minnezinger bleven by voorkeur aen de volkstael gehoor geven, terwyl de laetsten enkel fransche Trouvères aen hun hof hielden.

Ik liet reeds zien dat de woorden Minnezinger en Minnestrel genoegzaem verwant zyn in vorm en beteekenis. De minnestrel behoort gewis oorspronkelyk mede tot een germaensch land, namelyk tot Engeland; doch hy was meer een dienstbare dichter, terwyl de minnezinger doorgaens een vry edelman was. Deze gebruikte zyn knecht om zyne gedichten op zang te stellen, terwyl de andere waerschynlyk componist tevens was. Zoo deed ook de Troubadour zich van eenen vioolspeler vergezellen. Van

1 Brender à Brandis, Proeven van geschied- en letter-kundige oeffeningen, bl. 425.

[p. V]

Engeland gingen de minnestrels naer Frankryk, en vormden omtrent het jaer 1330, te Parys, een genootschap en bekwamen een charter. Hun hoofd heette Koning. In de XIV^e en XV^e eeuwen waren ze by ons bekend onder den naem van Gezellen; en voor my is het uitgemaekt dat uit hen de rederykers zyn gesproten, wier Prinsen de natuerlyke opvolgers zyn van de koningen der minnestrels.

In bovengenoemde eeuwen schynt hun hoofdwerk eerder de muzyk dan de poëzy te zyn geweest. Burney noemt ze Fidlers or Minstrels, en haelt hy de volgende verzen aen uit Chaucher's Pardonner's tale:

In Flanders whilom was a compagnie
Of yonge folk, that haunteden folie,
As hasard, riot, stewes and tavernes,
Whereas with harpes, lutes and giternes
They dance and play....¹

Deze jonge gezellen, wier geest nog tot laet in de zestiende eeuw in stoven en badhuizen voortleefde, volgens de woorden van den dichter:

Alle die....
In Baykens in Stoofkens raseren’ willen,
Die zal Venus hooghelijck beschincken²,

deze jonge gezellen waren zeker naer handel en wandel een uitvloeisel der aen de graven van Vlaenderen geechte Trouvères, welke, zegt men, aen het vlaemsche hof Jongleurs heetten.

Een voorname Vedelaer of Minnestrel was Lodewyk van Vaelbeke, die omtrent het jaer 1312 stierf, en de uitvinder is van het Stampy, een soort van danslied, en wiens de dichter der Brabantsche Yeesten (B.V. v^o 633-42) met de volgende woorden gedenkt:

In desen tijt sterf menschelijc
Die goede vedelare Lodewijc,
Die de beste was die voer dien
In de werelt ie was ghesien,

1 A general history of Music, p. 375.

2 Houwaert, Den Handel der Amoureusheyt, 3^e B. 1^e Sp. Zie mede Bilderdyk's Verklarende Geslachtlijst, op het woord Kopper.

[p. VI]

 

Van makene ende metter hant,

 

Van Vaelbeke in Brabant

 

Alsoe was hi genant.

 

Hi was deerste die vant

 

Van stampien die manieren

 

Die men noch hoert antieren.

Waerlyk een grooten roem moest die Lodewyk hebben, om in eene vorstenkronyk vermeld te worden.

De minnestel was de wapenkoning van den vorst, gelyk Adenez, die in 't midden der dertiende eeuw bloeide, degene van hertog Hendrik van Braband was, Raes van Gavere van den graef van Vlaenderen. Zoo als men uit dezen laetsten naem, een der aenzienlyktse van het graefschap, kan opmaken, had de post van minnestel niets smadelyks in zich, evenmin als dit in oude tyden geweest was, getuige de vedelaer uit het Nevelingenlied, Folker; wat door Grimm¹ reeds is opgemerkt.

Toen in de zestiende eeuw de vorsten geene minnestels meer hielden, en de zwervende gezellen in thuisblyvende rederykers veranderd waren, geraekte het lied het eigendom van den Ruiter. Deze werd, gelyk vroeger de ridder, tevens minnaer en zanger, en wy bezitten menig belangryk lied, waervan het slot een ruiter voor opsteller bekend maekt. In eene noot beweert Willems van dit nieuw wezen in de dichterwereld, dat hy de koddige boelaedje werd, wat vóor hem de Pater was geweest. Volgens my mag dit echter alleen zóo worden verklaerd, dat de opvolger van den ridder natuerlyk minder beschaving bezittende, en in 't geheel niet in den geest van dezen opgevoed, de liefde minder ernstig opvatte en er liever eene vrolyke grap in zag. Wat er luimigs in zyn lied was, kwam voort uit zyn eigen liefdegevoel, terwyl integendeel de pater, even als de non en de begyn, door de dichters als een bespottelyke verliefde werd voorgesteld.

Zang ging steeds gepaerd met dans en muzyk. De wording van 't gezang, zoo als ik die heb voorgedragen, begrypt noodwendiglyk degene der beide andere oefeningen. Een driftig gesprek veroorzaekt evenredige gebaren; en zou men niet met

1 Wälder, III, bl. 239.

[p. VII]

regt den zang den stemmedans mogen heeten? Het instrumenteel muzyk kwam daer te pas, waer de menschelyke stem in kracht en in during te kort schoot. Ook zien wy in de oudheid zang en dans, onder geleide van muzyk, steeds vereenigd: niet by afwisseling, of zoo als by de hedendaegsche danspartyen, waerop byna niets dan beenen noodig zyn, maer tegelyk door éen persoon uitgeoefend, en waertoe misschien de meeste kunst van het bovenlyf gevergd werd, hetgeen de woorden van Ovidius opheldert:

Si mollia brachia salta¹.

Het oostelyk Europa houdt dit in zyne dansen met rinkelbom en klepperbeenen nog in levend gebruik. In het Noordwesten, waer men enkel eene misvormde afschaduwing daervan ziet, was vroeger deze gewoonte niet onbekend, zoo als blykt uit Houwaert's woorden:

Och hoe vriendelijck zoo eest ten dansse te gane,
Daer d'Amoureuse sijn Lief hoort zinghen,
En hy met haer mach danssen en springhen².

Vroeger was hier het Danslied, zoo wel als by de romaensche volkeren de Ballade, bekend, waervan de reeds gemelde Stampien, der Franschen Caroles, gelyk Willems meent³, en de reiliederen, dergelyke die Van 't Paterken, enz., onderverdeelingen zyn. Wat ons van dansliederen of balladen is overgeschoten, doet my vermoeden dat de zanger, by het refrein of laetste vers van elk kouplet, eenige dansbewegingen maekte. Het bekende deuntje van 't Looze Visschertje schynt eerder tot de stampien te behooren. Onze heidensche voorvaders dansten tusschen zwaerden, en gewis zullen zy by die roekelooze oefeningen gezongen hebben. De kryg, waerby het nooit aen Barden of Skalden ontbrak, heette by hen Spel, Dans; en nog is de spreekwyze aen den dans gaen, voor stryden, levend onder het volk. Ook de stryd van den dood tegen het leven is onder den naem van Doodendans bekend. Het zwaerddansen schynt dan

1 Artis amatoriae, lib. 1.

2 Den Handel der Amoureusheyt, 3^e B., 2^e Spel.

3 Reinaert de Vos, bl. 143, in de noot.

[p. VIII]

in een te loopen met het zwaerdvechten, hetwelk onder het juk der Romeinen het geliefkoosd schouwspel dier brooddronkene werelddwingers werd, en in de middeleeuwen zich wyzigde in het toernooi- of steekspel¹.

Doch wy zyn van het eigenlyke danslied afgedwaeld. Even als by de oude volkeren was het nog in de negende eeuw in gebruik dat de vrouwen door zang en dans de ommegangen of processiën luister byzetten. De dans evenwel raekte welhaest er buiten, en de zoogenaemde Nugaces Cantilinae bleven alleen tot aenvulling den pausen over. Ook dit verliep tot een op de hoogdagen langs straet zingen van geestelyke liederen, waeraen tot in de XVII^e eeuw de zoogenaemde Pinxterbloem bleef herinneren. ‘De Pinxterbloem, zegt Bilderdyk², was een zeer jong meisjen in 't wit, met bloemen en linten versierd, die omtrent de Pinxter, langs de straat, geestelijke liedjes zong, en zoo aalmoessen gaderde.’ By ons worden nog de kers- en driekoningliederen op dergelyke wyze gezongen.

Tot hiertoe zagen wy het lied by openbare gebeurtenissen en plegtigheden zyne magt toonen. By het individueel leven bekleedt het niet minder zyne plaets. Welke belangryke gebeurtenis is er in des menschen levensloop, die niet den zang tot hare hulp roept³? By geboorte, huwelyk, dood, overal hoort men zang: de tevredene liefde zingt en danst, en zoo was het dat de eerste zanger:

Cantavit certo rustica verba pede⁴.

De teleurgestelde zoekt troost in het druiven- of het gerstenat, van waer het drinklied, dat echter in de middeleeuwen zeer

1 Tilt-spel geheeten door R. Van Engelen in zyn tooneelstuk In Wanhoop, hoop. Dit Tiltspel, of misschien heter Tilspel, is my nog by geen anderen schryver voorgekomen. In de Dietziaensche Psalmen vindt men Tiloga, exercitatio. In 't Angelsaksisch beteekent Thil, stake, pael, misschien het wit waerop de toernooijers aenreden. De stad Tilburg schynt daervan haren naem te ontleenen.

2 C. Huygens Koren-bloemen, met ophelderende aanteekeningen van M^r W. Bilderdyk. Deel VI, bl. 162.

3 Waer zong men niet al by! De Angelsaksen hadden tooverliederen, Galdra geheeten. Het zingen was zelfs by sommige grooten eene karwei: de laten waren gedwongen de kikvorschen te overzingen, wanneer deze des zomers in de grachten door hun gekwaek der slotbewoners middagmael of middagslaepje stoorden. Zie Grimm, Rechtsaltherthumer, bl. 355 en 356.

4 Tibullus, Eleg. I.

[p. IX]

schaersch voorkomt, ja in Frankryk eerst in de XVI^e eeuw, door Baïf en Ronsard, schynt te zyn ingevoerd. By ons was het vroeger bekend, blykens den bundel Oudvlaemsche Liederen en andere Gedichten der XIV^e en XV^e eeuwen, door de Vlaemsche Bibliophilen uitgegeven, waerin drinkliederen voorkomen onder de nummers LVI en CXLV.

Zeker is de liefde de groote beheerscheres van 't lied, dat onder haer gebied allerlei vormen aenneemt, waeronder het dag- of wachterlied in de middeleeuwen eene zeer merkwaerdige rol speelde. Wanneer de dageraed aenbrak, blaesde de torenwachter op zynen hoorn, waerna hy een lied zong, zoo als er een in Houwaert's Handel der Amoureusheyt zegt:

Om den hoorn te blasen wil ic my recken,
En wecken alle amoureuse zinnen,
Dan zal ick voort mijnen zanck beginnen.

In het lied dient de wachter vooral om de geliefden by de morgenschemering tot scheiden te vermanen, by den dageraed de genoegens van 't veld aen te bevelen of eenig liefdeverhael te zingen. Dit wachterlied moet veel van de albas der troubadours hebben, zegt Willems. Tegenover hetzelve staet het Avondlied, of de Serenade, door den ongetrooste voor het venster zyner schoone gegeven:

Zoo zijn reyn Hertekens vreuchdelijck gaende
Voor 't veynsterken huns Liefs secreet in muyten
Met herpen, met luyten, met quenen, met fluyten
Om de Liefste uyt haer slaep t'ontweckene¹.

Het is hier de plaets een woord te zeggen van de muzykinstrumenten, welke men vroeger, ter begeleiding van de stem of afzonderlyk, bezigde. In de middeleeuwen zoo wel als in de oudheid waren ze zeer talryk. Van Til verdeelt ze in Blaestuig, Snarenspel en Slagwerk². Tot de eerste soort behoorden de bazuin, de onderscheidene fluiten en de schalmei. De snaertuigen moeten tot twee hoofdsoorten gebragt worden: de eene

1 Houwaert, Den handel der Amoureusheyt, 3^e boek, 2^e spel.

2 Digt- Zang- en Speel-Konst, soo der ouden, als byzonder der Hebreen, door Salomon Van Til, hoogl. te Leyden, 2^e dr. Rotterd., 1728.

[p. X]

bestond uit een open raem, waerop een meerder of minder getal snaren gespannen waren, welke men van beide zyden bespelen kon, en die onder den algemeenen naem van harpen doorgaen. Tot de andere soort behoorden de Psalters die maer van éene zyde konden bespeeld worden, omdat de snaren langs den eenen kant door een hol vat beperkt waren, gelyk thans onze guitar is. Dit laetste soort stond by de Grieken, als uit den vreemde herkomstig, in geene groote achting.

Tot de eerste soort der snaertuigen behoort de Chelys, by Propertius Lyra testudinea, de eigenlyke harp met hare verschillende formen, van drie tot veertig snaren bezittende, als mede de lier van Lesbos en de Lesbische Barbitus. Tot de tweede soort behooren, behalven de eigenlyke Psalter, de Barbitos, de Sambuca en de Nabla.

De psalter, met de enkele vingers zonder slagveer bespeeld wordende, werd nog onderverdeeld in groote psalter of Magadis, met vyf of meer snaren bespannen, en in kleine of Pectis. De Barbitos schynt eene vedel te zyn geweest, terwyl de Nabla te gelyk van de psalter en van de harp had, doch slechts met éene hand en zonder slagveer bespeeld werd.

Het slagwerk verdeelt hy in klinkend en bommend. Het klinkend bestond in Cimbalen en Schellen of Ratels; het bommend in Trommels en Tamborynen.

Wy zullen ons met geen verder onderzoek omtrent de speeltuigen der ouden inlaten, maer aenmerken dat de meesten er van in de middeleeuwen bekend waren, waerby eenige, uit het Noorden en uit het Oosten afkomstig, mogen gevoegd worden. Roquefort haelt de volgende uit een middeleeuwsch gedicht aen:

Viole, Rubebe, guiterne
L'enmorache, le micamon
Citole et le psaltérion;
Harpes, tabours, trompes, nacaires,
Orgues, cornes plus de dix paires.
Cornemuses, flajos et chevrettes,
Douceines, simbales, clochettes
Tymbre, la flauste brehaingne
Et le grand cornet d'Allemaingne,
Flajos de Saus, fistule, pipe,
Muse d'Aussay, trompe petite,

[p. XI]

 

Buisines, èles, monocorde

 

Oû il n'a qu'une seule corde

 

Et muse de blet, tout ensemble¹.

waerop hy de namen van eenige andere laet volgen, als: Chalumeau, araine, chifonie, chorum, clairon, estive, frestel, gigue, glais, graile, lyre, luth, loure, moinel, orloges, rote, simphans, triblère, tube, tympans.

Van Wyn geeft de volgende nederlandsche namen van middeleeuwsche instrumenten op: ‘Bazuinen; Bongen en Bommen, een soort van trommels; Cimbalen, verschillende Fluiten, Guitarren of Citers, Hakborden, Harpen, Hoirnen van veelerlei soort, Lieren, Linen, Luiten, Orgels, Pipen, waer door ik fynere blaasinstrumenten verstaa, welker Bespeelers, met eenen algemeenen naam, Pipers gezegd wierden, en die men niet slegts in dienst van groote Heeren, maar ook van de voornaamste Steden vondt. Nog vinde ik gewag van Roten, Speelraderen, Tamboeren, Trompen of Trompetten, Vedelen en Vlogels².

De meeste fransche namen verklaert Roquefort, naer wien wy den nieuwsgierige verwyzen, om ons enkel by de nederlandsche benamingen op te houden.

Basune, bosoene, bosine, busine, bazuin, van 't latyn Buccina, in 't fransch Bucine, Buxine, enz. een groot trompet, misschien waeraen een vlaggetje hing. Roquefort, op bl. 128, meent dat het Grand Cornet d'Allemagne met dit laetste prykte. Junius, in zyn Nomenclator, vertaelt het latynsch woord ook door zinc, hetwelk mede by Kiliaen te vinden is.

Bonge. Bilderdyk acht dat Bonge en Bom hetzelfde zyn en gelyk staen met Trommel. Hy steunt zich op Maerlant's Spiegel historiael, waeruit blykt dat op 't geluid der bonge de paerden verschrikten. Intusschen ziet men uit de aengehaelde plaets (zie in de geslachtl. het woord Bom) dat de bonge in de hand gehouden werd, wat op onze tegenwoordige trommel niet wel passen kan. In de reeds gemelde Oudvlaemsche liederen, onlangs door de vlaemsche bibliophilen uitgegeven, is het XXXVIII^e lied

1 De l'état de la Poésie françoise dans les XII^e et XIII^e siècles, pag. 106. Zie dezelfde verzen aengehaeld by Hoffmann von Fallersleben, Horae belgicae, t. VI, p. 192.

2 Historische en letterkundige Avondstonden, d. II, bl. 107 en 108.

[p. XII]

aen de zoetluidendheid van dat speeltuig toegewyd. Men zal het uit het volgende genoegzaem leeren kennen:

Het was een maecht in vreuchden rijch,
Si wilde leren bonghen;
Daer toe hadzoe hertze ende moet,
Men wijsde haer also meesterlijch.
Wanneer de snaren clonghen,
Soe was so wael des bonghens vroet,
Si sprac: ‘Wel, lieve meester mijn,
Doet mi de snaren clinghen.
Haer luden dinct mi zoeter zijn
Dan alder duutsche zinghen.
Nu geift mi vort,
So mi behoort, dat recht accort;
In ghere gheen ander dinghen.

Wat sal mi zelver ofte gold!
In caens met al gheprisen
Van der zoeter bonghen clanc,
Anich den stoc in mijn ghewold;
Ic doe mijns meesters wisen.
Dan es de bonghe in haren ganc,
Gheringhe slaen dat hoorter toe,
Ende wel te pointe stellen.....

En in het CXXI^e lied van dezelfde verzameling:

Dat bongen es vul der vroilicheit,
Als men de bonge te pointe leit,
Ende menre up speilt gheringhe.
So men se dan gheringher sleit
Te meer haer linze te zuetzer gheit.....

Kiliaen vertaelt het woord door Tympanum id. Bomme: Junius geeft het niet op. Intusschen bewyzen de bovenstaende verzen dat de bonge ook met snaren bespannen was; ten ware ze eerder op 's meesters begeleiding duidden. Zie later op Santorie. Het woord linze beteekent hier trommelvel. In Ziemann's Mittelhochdeutsches Wörterbuch is linz verklaerd door theristra, pallia muliebria.

Cimbale. Thans nog bekend, gelyk Roquefort aentoont.

Fluit, was van onderscheidene soort, gelyk Van Wyn ons hierboven leert. In Houwaert's Handel der Amoureusheyt, 3^e b., 1^e spel, zegt de Gheest van Amoureusheden:

Slaet santorien, herpen, luyten en fluyten.

[p. XIII]

Junius vertaelt beide Tibia en Fistula door Pijpe en Fluyte. De Frestel der Franschen is het Pans fluitje, volgens Bilderdyk. Doch zie verder op Vlogel.

Guiterne, Citer is de Guitarre, de Cithara der ouden, welk woord Junius mede door Luyte vertaelt. Houwaert evenwel onderscheidt die beiden, wanneer hy in Pegasides Pleyn, 1^e B., bl. 66, zingt:

Dat satter ....
Die in tgroen amoreuse cluchten vertelden,
En die ondertusschen met soete harmonije
Op herpen, luyten, Cieters, songhen en spelden.

De guiterne had vier snaren.

Hakbret, is de Sambuca der ouden, met vier niet even lange snaren bespannen.

Harpe, even als in de oudheid, het meest geacht muzykinstrument der middeleeuwen. Roquefort (Poés. fr., p. 114) merkt op, dat de schryvers de harp doorgaens vóor alle andere instrumenten aenhalen. Men vergelyke hiermede de bovenstaende verzen van Houwaert. Er waren verschillende soorten van Harpen, waeronder simphonien en armonien, vermeld in de Oudvlaemsche Gedichten, uitgegeven door jonk^r Ph. Blommaert, I, bl. 50, doch wat volgens Roquefort (bl. 124), althans voor de simphonie, niet uitgemaekt is.

Hoorn. Het oudste instrument van dien naem zal wel de koehoorn geweest zyn, van waer naem en gedaente zyn bygebleven. In de middeleeuwen bestonden er hoornen van verschillende groote en gedaente, doch allen gekromd, waerdoor zy van de bazuinen onderscheiden waren. De romanhelden droegen een' hoorn aen den hals. By zyn sneuvelen te Roncevale blies Roeland op den zyne, dat de klank op zeven honderd mylen door Karel den Groote gehoord werd. Ook in de wachterliederen speelt de hoorn eene voorname rol.

Lier, komt in Roquefort's verklarende lyst niet voor, en ik herinner my niet dien naem by éenen onzer middeleeuwsche dichters gevonden te hebben. Het CLXXXI^e lied dezer verzameling begint met de woorden:

Dat de lier een wijnvat ware.

[p. XIV]

Dat overoud speeltuig moet dus in een of ander middeleeuwschen naem verborgen zyn. By de Grieken heette het χέλυς, dat is schildpad, om deszelfs gedaente. De vertaling van het grieksch woord was in de middeleeuwen Krote. Doch zie hieronder op Rote.

Linen. De Lyn schynt my toe het monocordion te wezen, waervan ik niet anders maken kan dan een speeltuig met éene snaer bespannen, en niet een zeetrompet, gelyk Roquefort (Poés. franc., bl. 130) beweert. Het fransch vers duidt dit overigens genoeg aen:

Monocorde

Où il n'a qu'une seule corde.

Aertshertog, later keizer, Karel leerde dit instrument bespelen, zoo als blykt uit de volgende rekening, getrokken uit de Arch. du Nord de la France. Valenc., t. III. ‘Aout 1508. A maistre van Viven, organiste, demourant à Lierre, la somme de trente et une livres cincq solz dudit pris que, par le commandement de mesdits seigneurs et de ma dite dame (la gouvernante) ledit receveur général lui a baillié et délivré comptant pour un manicordiom (sic) monté et accoustré comme il appartient, que mon dit seigneur a fait prendre et acheter de lui pour la dite somme par marchié fait avec lui pour icellui apprendre à jouer pour son desduit et passe temps, pour ce icy par sa quietance. XXX^L. V.s.’¹.

Luit. Op het woord Guitarre heb ik dit instrument reeds aengehaeld, en getoond dat het van de Citer onderscheiden is. Het diende evenwel, gelyk de guitar, den verliefden om aen de schoonen serenaden te geven: Houwaert in den handel der Amoureusheyt, 2^e B. 1^e sp., zegt:

Ghy jonghe Mechdekens ziet oock scherp toe,
Wacht u wel voor des nachts gangherkens,
Voor dees herperkens....
En voor dees zangerkens,
Dees luyterkens
't Zijn al bedriegerkens.

Orgel. Volgens sommigen zou de kerkorgel van de Grieken

1 Historisch tijdschrift, uitgegeven door prof. L.G. Visscher, 2^e jaarg. 1842, bl. 30. Utrecht, in-4^o.

[p. XV]

reeds bekend zyn geweest, volgens anderen in de vierde eeuw uitgevonden. Wat er van zy, Pepyn de Korte ontving de eerste een orgel van den griekschen keizer Konstantyn, bygenaemd Copronymus. Dezelve werd geplaets in sint Cornelis-kerk te Compiegne. Dat instrument, hetwelk een grooten invloed op den voortgang der muzyk heeft uitgeoefend, had eene zonderbare uitwerking op den geest des volks. De geschiedschryvers verhalen dat vele menschen, die voor het eerst het orgelspel hoorden, in verrukking vielen, anderen dood uit de kerk gedragen werden. Roquefort (Poés. fr., p. 101) twyfelt te regt aen dit laetste.

Pipe. Wy zagen onder het woord Fluit dat Junius (ook Kiliaen) Tibia en Fistula beide door Pijpe en Fluyte vertaelt. Deze schryvers moeten geloofd worden; doch in hun' tyd, de XVI^e eeuw, bedoelde men er doorgaens de Ruispyp, Lollepyp mede, de gewone moezel of doedelzak. Het was het gewoon instrument dat men by dansfeesten, vooral te platte lande, gebruikte, van waer nog het spreekwoord: iemand naer zyn' pypen dansen. Dus ook in Houwaert's Handel der Amoureusheyt, 1^e B., 2^e Spel:

Hy moet den Pijper loonen, die danssen wille.

In Everaert's battement van Stout ende Onbeschaemt, door Willems in 't Belgisch Museum (d. IV, bl. 42) beschreven, zegt een zwervend minnestrel: ic sal de bruloft pijpen. Richard Verstegen schreef de Tragedie van een Ruyspiip, waerin het instrument eveneens Pijp en Moesel, de bespeler er van Pijper, Moeselpijper en Moeselaer geheeten wordt. Ook Roquefort zegt: Pipe, sorte de grand chalumeau. Voor Moezel had men nog het woord quene, van Kiliaen vertaeld door Tibia utricularis, en dat hier voren op bl. ix als een serenadeinstrument voorkomt.

Rote. Volgens Bilderdyk Krote, de vertaling van 't latynsche Testudo, beteekenende Krote eene schildpad. Hy haelt daerby (Geslachtlijst, op het woord) de twee volgende merkwaerdige verzen van Vinc. Fortunatus aen:

Romanus lyrâ, plaudit tibi Barbarus harpâ,
Graecus Achilliacâ, Crotta Brittanna canit.

[p. XVI]

Waeruit blykt dat het een Britsch snaertuig was, gelyk ook die van Wallis hetzelve Crwth of Grwth en den speler daerop Crythor noemen.

Volgens de getuigenis van Laborde (Essai sur la Musique ancienne et moderne, vol. I, p. 415) was in 't begin der XIII^e eeuw de Rote het modeinstrument. Een zeker lied heette by de Engelschen Roteswange, omdat het met begeleiding der Rote gezongen werd. Was nu dit speeltuig de Viool, gelyk Bilderdyk beweert? Ik hou het met Hoffmann von F. (Horae belg., VI, p. 198) en de oude glossen, die het door Lyra verklaren. Bilderdyk kan misleid zyn door Kiliaen, die Ghyghe verklaert door Chelis; doch het is verre van uitgemaekt te zyn dat Gyge en Viool hetzelfde snaertuig zouden zyn geweest: het tegendeel schynt waer. De woorden Rote, Vielle, uit het Estoire de Troie la Grant, aengehaeld by Roquefort (Poés. franç., p. 130), zyn in een fragment van den Trojaenschen Oorlog (Blommaert's Oudvl. Ged., I, bl. 50) vertaeld door Pleien, Vedelen; Gigen daerentegen staet er in de plaets van Orgue. Zou dit laetste, indien het nederduitsch woord de echte vertaling van het fransch zy, eenige overeenkomst kunnen hebben met

Speelraderen? Misschien verstond men door speelrad de draeiorgel, of wel de draeilier, een overoud instrument dat men nog by wylen langs de straten ziet wandelen.

Wanneer men nu nagaet dat de schryvers het eens zyn om te verklaren dat de harp by de Grieken den naem droeg van Chelys, by de Romeinen van Lyra; dat volgens Roquefort de Harp het meest geacht speeltuig der middeleeuwen, volgens Laborde de Rote in 't begin van de dertiende eeuw het modeinstrument was, dan mag men zich afvragen, of niet Vinc. Fortunatus in de bovenaengehaelde verzen van éen en hetzelfde speeltuig spreekt, by vier onderscheidene natien, by Grieken, Romeinen, Germanen en Engelschen, onderscheidenlyk genaemd? Als men van een anderen kant een middeleeuwschen dichter in een zelfden adem Harpe en Rote ziet bezigen, waervoor zyn nederlandsche vertaler Harpen en Pleien stelt, dan mag men beweeren dat omtrent de kennis van den waren naem veler middeleeuwsche speeltuigen nog veel duisters heerscht.

Tambour, Tamborijn, Taborijn, Tambuus, hetzelfde als Trom-

[p. XVII]

mel, zegt Kiliaen. Nagenoeg gelyk aen het Tympanum der ouden, is de trommel echter van arabischen oorsprong, en kreeg eerst in de veertiende eeuw de form die wy er aen toekennen. Onder de zwervende minnestrels waren pyp en trommel veel in gebruik, waervan ik een voorbeeld in de aenteekening achter het CXIV^e lied heb aengehaeld.

Trompe, trompet, waerschynlyk hetzelfde instrument dat thans nog de stads torenwachters bezigen, en van de Bazuin onderscheiden was. Men kende nog de (veer)trompe, thans tot de kinderspeeltuigen vervallen.

Vedel, Viool, nog onder dien naem bekend.

Vlogel, om zyne gedaente aldus genaemd, waerschynlyk het fransche Eles, dat Roquefort (Poés. fr., p. 180), niet zonder grond, meent hetzelfde te zyn als het frestel, ons Pansfluitje, het Syrinx der ouden.

Behalve deze door Van Wyn opgegevene speeltuigen, bezaten de Nederlanders er nog verscheiden andere; het is zelfs vermoedelyk dat zy van al de in Frankryk bekende gebruik maekten. Althans vind ik vermeld:

Akaren, by de Franschen Nacaires, een soort van kleine trommels of tymbalen, waervan de naem en 't gebruik uit het Oosten tot ons zyn gekomen. De Mooren en Araben noemen ze nog, volgens Roquefort (Poés. franç., p. 119) Naqr, Naqârah, de Hebreeuwen Nikra, de Egyptenaren Naqâri. In het bovengemeld CXXI^e lied, door de Vlaemsche Bibliophilen uitgegeven, leest men:

Akaren, dat es wel also zoet,
Als men de Const te rechte doet
So gheift ze also zoet een clanc.

Santorien. Ik heb het vers van Houwaert aengehaeld:

Slaet Santorien, Herpen, Fluyten en Luyten.

Santorie, Santol, is het Psalterion, een soort van Citer met tien snaren bespannen. Barbazan schynt het verward te hebben met het Tympanon (Bonge), zegt Roquefort (Poés. fr., p. 112), wanneer hy zeî dat het Psalterion bespannen was met snaren van koper- en yzerdraed.

[p. XVIII]

Schalmei, een soort van pyp, die een scherpen toon gaf, en thans nog niet geheel vergeten is. In het tweede boek van Reinaert de Vos, v^s 3495, staet dit speeltuig vermeld:

Men danste den hofdans met manieren,
Met trompen ende met Scalmeien.

Deze aenhaling van speeltuigen wil ik sluiten met de volgende reeds vermelde verzen uit den Trojaenschen Oorlog, te vinden in de Oudvlaemsche Gedichten, uitgegeven door jonkh^r Ph. Blommaert, I, bl. 50:

Gigen, harpen, simphonien,
Pleien, vedelen, armonien,
Salterion, sunbees, tympanon,
Monocorden, chore, licion,
XII instrumenten van musike,
Ludde gevet beelde subtilike.

Wat in 't oorspronkelyk fransch stuk: Estoire de Troie la Grant, waeruit de vlaemsche rymen zyn vertaeld, aldus luidt:

N'orgue, harpe, ne chyfonie,
Rote, vielle, et armonie,
Sautier, cymbale et tympanon,
Monocorde, lire, et coron,
Ice sont li XII instrument
Que il sonne si doucement¹.

Italië, dat zoo mild bedeelde land, is de zetel ook der verrukkelyke muzyk. Onder den schoonsten hemel van Europa spreekt men er de zoetste tael, en dit, gepaerd aen het levendig gevoel der inwoners, veroorzaekt, zegt men, dat het vaderland van Rafaël en Michel Angelo ook het vaderland is van Palestrina, van Carissimi, van Pergolesi, van Rossini. Doch het waren Nederlanders die de italiaensche schilderschool vormden, en het waren Nederlanders die van Italië den hedendaegschen klassiken bodem der muzyk maekten. Dit gebeurde in

1 Zie Roquefort: De l'état de la Poésie francoise dans les XII^e et XIII^e siècles, p. 130.

[p. XIX]

den tyd dat de burgerberoerten geene vreedzame schuilplaets voor de schoone kunsten in ons vaderland nog toelieten; vóor het jaer 1560 gaf de nederlandsche muzykschool den toon in Europa. De geboorte van de muzyk in het Westen had op nederlandschen bodem plaets, en Hucbald, een monik van Sint Amands in Vlaenderen, ten jare 930 overleden, gaf zyn' naem aen dat eerste tydvak. In volgende eeuwen, van 1380 tot 1660, een tydverloop dat drie tydvakken voor de toonkunst telt, was de nederlandsche smaek geheel voorheerschend¹.

Toen bloeiden opvolgelyk Du Fay, Okeghem, Josquin Du Prez en Willaert met eene talryke schare verdienstelyke zangers en komponisten aen hunne zyde.

1 Kiesewetter, Geschichte der Europäisch-abenländischen oder unser heutigen Musik. Leipzig, 1834. In dit hooggeroemd werk wordt de geschiedenis der hedendaegsche toonkunst in zeventien tydperken verdeeld. Deze zyn:

1e tydperk,	van Hucbald, ook Monachus Elnonensis geheeten. Jaer 901-1000.
2e tydperk,	van Guido. 1001-1100.
3e tydperk,	zonder namen. 1101-1200.
4e tydperk,	van Franco. 1201-1300. Hy schreef het eerst over de mensuraelmuzyk, in zyne verhandeling: Musica et cantus mensurabilis.
5e tydperk,	van Marchettus en De Muris. 1300-1380.
6e tydperk,	van Du Fay. 1380-1450. Nederlandsche school. - Het waren Nederlanders, van wie, wel zeventig jaren vóor Okeghem, de eerste in de kontrapunt geschrevene missen naer Rome overgebragt werden.
7e tydperk,	van Okeghem. 1450-1480. Het hoofd van het nieuwere of tweede tydvak der nederlandsche muzykschool, wiens styl in byna alle de gewrochten van dien tyd te erkennen is.
8e tydperk,	van Josquin. 1480-1520. Okegem's waerdigste voedsterling, een der grootste muzikale geniën van alle tyden; doch was niet zoo eenvoudig als zyn meester. In dat tydvak werd het notendrukken met beweegbare typen uitgevonden. Ook dan eerst ging de muzikale opvoeding over naer Duitschland, Spanje en Frankryk.
9e tydperk,	van Willaert. 1520-1560. Hy was de eerste, zoo 't schynt, die voor zes en zeven stemmen komponeerde. Hy behoorde onder degenen die naer Italie de nederlandsche kunst overbragten.
10e tydperk,	van Palestrina. 1560-1600.
11e tydperk,	van Monteverde. 1600-1640.
12e tydperk,	van Carissimi. 1640-1680.
13e tydperk,	van Scarlatti. 1680-1725.
14e tydperk,	van de nieuwe napolitaensche school. Leonard Durante. 1725-1760.
15e tydperk,	van Gluck. 1760-1780.
16e tydperk,	van Haydn en Mozart. 1780-1800.
17e tydperk,	van Beethoven en Rossini. 1800-1832.

[p. XX]

Wy zien, om niet van vroegere tyden te spreken, dat gedurende derdehalve eeuw de nederlandsche muzyk, naest de schilderkunst, den toon gaf aen Europa; ja, had het land mogen in gelukkigere omstandigheden blyven verkeeren, ongetwyfeld zou de toonkunst naest hare zuster haren zetel onder ons blyven behouden hebben. Want dat onze voorouders zoodanig in de muzyk uitmuntten, zal wel, behalven aen de aenmoediging hunner vorsten, aen hunne levendigheid en aen de toonrykheid hunner tael, even zoo als by de Italianen, zyn toe te schryven. Dat onze tael, ongemerkt wat de vryheid van vokaelverwisseling en inschuiving er aen toedraegt, voor het gezang allergeschikst is, bewyst de toonzin zelve der Nederduitschers, een gevolg van de gunstige vorming der spraek- of zangorganen, die zich steeds en overal naer den byzonderen aert der volksspraek wyzigen, en wederkeerig op deze inwerken.

Ook de algemeene beschaving der natie, van eeuwen herwaerts in krachtigen bloei, liet niet toe dat de muzyk achter hare zusters de schilder- en de dichtkunst stond. Reeds in 't begin der dertiende eeuw rigtten vorsten en steden muzykscholen op. Een bevelschrift van hertog Jan III van Braband, van 't jaer 1320, in 1361 en 1381 gewyzigd en bekrachtigd, bepaelt dat in de twee scholen van Brussel de jongens en de meisjes muzyk zullen leeren¹. In het begin der veertiende eeuw bezat Ypre eene tydelyke muzykschool²; misschien ook Kortryk, indien men dergelyke vermoeden mag uiten volgens hetgene twee eeuwen later bestond. Wy vinden althans dat de beroemde inboreling dier stad, Pevernage, omtrent 1560 de muzykschool aldaer bestuerde. Volgens eene stedelyke ordonnantie van Delft, van 't jaer 1450, moesten meester en scholieren der latynsche school in de kerk zingen³. Eene eeuw later gaf de Antwerpsche bisschop Sonnius, in 1571, een bevelschrift uit, waerby den scholieren geboden wordt, vóor het uitgaen der school het Vader ons, het Geloove en de Tien Geboden te zingen: ‘Item quod in singulis parrochiis sit schola pro juventute instituenda

1 De Reiffenberg, in het Recueil encyclopédique belge, II, p. 56.

2 Men leest in den Messager des sciences historiques, 1836, bl. 186, het volgende: ‘1313 Maître Symon, chef des ménestriers, à Ypres, tient une école de musique au temps de la foire de cette ville;’ getrokken uit de archiven dier stad, door J.J. Lambin.

3 D. Buddingh, Geschiedenis van opvoeding en onderwijs in de Nederlanden, 2^e stuk, 1^e gedeelte, bl. 52.

[p. XXI]

..... et (discipuli) cogantur Canere singulis diebus in schola ante egressum, sub certis cantûs notulis, orationem dominicam, symbolum apostolicum et decem praecepta, in lingua vernacula, etc.’ Dien ten gevolge deed gemelde bisschop uitgeven: ‘Een bequaem Maniere om Jonghers soetelijck by sanck te leeren, tgene dat alle kersten menschen moeten weten. T' Antw. w^e Anneet Tavernier.’ 1571, in-12¹. Zulk eene algemeene en eeuwenlange bezorgdheid voor het muzikael onderwys moest zoo wel gevolg als oorzaek van fynen smaek in deze afdeeling der schoone kunsten zyn, en het kon niet missen of de Nederlanden moesten een aenzienlyk getal groote zangers en groote komponisten voortbrengen, vooral onder een staetsbestuer als het burgondische was, steeds aen vermakelykheden overgegeven wanneer het niet door den oorlog was afgetrokken. Ook is het aental zangwyzen uit die tyden overgroot, schoon de meesten, even als de liederen zelve, verloren zyn gegaen, en slechts by name bekend gebleven door het er naer henen verwyzen by latere voortbrengsels. De eigenlyke volksliederen, en nog minder de wyzen er van, werden als algemeen bekend niet verzameld; degene welke in HSS. van vóor de vyftiende eeuw tot ons zyn gekomen, zyn van geestelyken inhoud en verwyzen op wereldlyke melodien zonder die op te geven; of zyn het wereldlyke, ze waren onder het volk niet in omloop.

Hier doet zich eene gewigtige vraeg op, en welke de heer L.Ph.C. (Van den) B(ergh) bepaeldelyk tot my rigt². Hoe komt het dat zoo vele volksliederen, en bepaeldelyk romancen, een algemeen goed van den geheelen duitsch-skandinaefschen stam zyn, terwyl ze noch in Frankryk noch in Engeland zyn bekend, geheel het tegenovergestelde van 't gene met onze epische gedichten gebeurd is? Ik stem geheel in met hetgene de heer Van der Bergh daeromtrent zegt, namelyk dat de liederen uit den boezem van 't volk ontstonden, hetwelk geen Waelsch begreep, dat Skandinavië en Friesland er de minste aenspraek op hebben,

1 Het eenig bekend exemplaer van dit merkwaerdig boeksken, zegt Willems in eene aenteekening, is in 't bezit van den eerwaerden heer De Ram, rector magnificus van de hoogeschool te Leuven. - In de Cat. Vande Velde (Gent 1831) staet op N^r 4471 vermeld: De christelycke leeringhe in zoete en lichte muzycke, in vier partyen. Brussel 1591.

2 In De Gids, 1848, bl. 809.

[p. XXII]

dat Holland ze misschien slechts by leening kent, en dat velen den gelderschen tongval verraden. Het vaderland der germaensche romance is gewis Nederduitschland, dat altyd, in tegenoverstelling van Opperduitschland, den verhalenden toon boven den lyrischen beminde. Tusschen Maes en Ryn en in Westfalen in 't Oosten, tusschen de Schelde en de zee in 't Westen, waren de bodems, waer in de middeleeuwen de romance byzonder thuis behoorde. Hier voren merkte ik aen hoe de ruiter den ridder als dichter verving. Nu 't is bekend dat de inborelingen der Maes- en Rynlanden steeds de kern der nederlandsche ruitery uitmaekten; en gewis ook by hunne oostelyke en noordelyke geburen gingen zy den oorlog voeren, waer zy liederen gaven en namen. De natuerlyke gesteldheid dier hei- en boschlanden maekte derzelver inwoners geschikt voor het avontuerlyke leven: buiten den kryg moesten derzelver menigvuldige dichters de rykere landschappen bezoeken. De hollandsche graef Aelbrecht van Beijeren had onderscheidene sprekers aen zyn hof, welke hem van aen den voet zyns troons af tot uit Westfalen en Heidelberg toekwamen¹. In het midden der vyftiende eeuw zwierf onder anderen een beroemd Westfaling, die hofzanger geweest was van den hertog van Kleef, in Vlaenderen rond, Jan Van Soest namelyk, de vertaler in rynlandschen tongval van het nederlandsch gedicht De kinderen van Limburg. Van Soest verbleef lang te Brugge, waer de hofhouding was der hertogen van Burgonje; ook van Maria, naer wier hand de hertog van Kleef stond, en die met eenen duitschen, regt dichterlyken vorst huwde. Te Brugge ontdekte men onlangs eene verzameling van liederen uit die tyden, waeronder vele een gelderschen of rynlandschen tongval verraden². Ook de gebroeders Van Eyck, geborene Maeslanders, hielden zich te Brugge op, en vormden daer rondom zich eenen kunstenaerskring, waerin het hun aen landgenooten niet zal ontbroken hebben. Uit dien kring begaven zich vele kunstenaers naer Skandinavië; werwaerts later koning Christiern, de

1 Van Wyn, Historische en letterkundige avondstonden, I, bl. 339. Van Kampen, Geschiedenis der Letterkunde en Wetenschappen in de Nederlanden, I, bl. 27.

2 Ik bedoel den hierboven vermelden bundel door de vlaemsche bibliophilen uitgegeven. Het is dezelfde, waerover ik in myne bekroonde verhandeling, bl. 185, in de noot, spreek. Dat hy niet van Lodewyk van Gruthuuse is, maer tot zyne bibliotheek behoorde, hoef ik nauwelyks hier op te halen.

[p. XXIII]

gemael van keizer Karel's zuster, gantsche koloniën van Nederlanders henen lokte. Schilder- en dichtkunst gaen hand aen hand, en ik twyfel niet of vele dier schilders zullen tevens dichters zyn geweest, gelyk Lucas De Heere, Karel Vermandel, en later Willem Van den Nieuwelandt, Wellekens en anderen waren. Toen vloeide Vlaenderen van dichters, vooral van volksdichters over, wonder wel in het lied slagende, zoo als Meyer getuigt¹, en Brugge was het levendige, vrolyke, dartele middelpunt, waer rynlandsche en vlaemsche zangers met elkander de volksliederen hunner streken verwisselden.

Eene andere zelfs meer algemeen by het volk werkende oorzaek, om niet van vroegere vorstelyke betrekkingen te spreken, waren de handel- en militaire betrekkingen tusschen Skandinavië, het noordelyk Duitschland en de Nederlanden. Er waren vele verhuizingen van kooplieden, zelfs, wat byzonder in aenmerking komt, van winkeliers, bier- en wyntappers, gelyk bekend is van Sibritte Willems, wier dochter Duiveke de minnares werd van Christiern². In die zelfde dagen, namelyk terwyl keizer Karel zyn glorieryken togt tegen Tunis volvoerde, nam Christiaen de derde, van Denemarken, Geldersmannen in dienst, en ging hy met den hertog van Gelderland een verbond aen tot het wederzydsch leveren van krygsvolk³.

Drie voorname oorzaken hebben dus gelyktydig bestaen om onze romance naer Skandinavië over te brengen - de daer henen trekkende kunstenaren, onze zee- en kooplieden, en de geldersche ruiters of Snaphanen. Dit verklaert tevens waerom wy Nederduitschers van alle streken nagenoeg dezelfde romancen bezitten, terwyl de Skandinaven blykbaer er eenige van ons hebben overgenomen. Op gelyke wyze is het Wilhelmuslied door de Platduitschers, die in de legers van den prins van Oranje en zyner broeders dienden, in hun land verspreid, en menig volkslied, tot nog toe alleen aen deze of gene kant der Maes ont-

1 J. Meyeri, Flandricarum rerum, tomi X, fol. XLIII, ed. Brug., ann. 1531.

2 Zie Willems artikel over Isabelle van Oostenryk, in 't Belgisch Museum, d. II, bl. 196 en volg.

3 Altmeyer, Histoire des relations commcrciales et diplomatiques des Pays-Bas avec le nord de l'Europe, pendant le XVI^e siècle, p. 391.

[p. XXIV]

dekt, zal by nader onderzoek ook in andere dialekten gevonden worden¹.

Behalve het voordeel dat zy aenbrengen om verlorene liederen in een ander dialekt op te sporen, welke doorgaens gemakkelyk tot den oorspronkelyken text zich laten terug brengen, kunnen deze punten licht geven om den ouderdom der liederen na te gaen; waertoe twee andere voorname hulpmiddelen zich nog voordoen, namelyk het raedplegen der eerste rymregels als wyzen van latere liederen opgegeven, en de melodien zelve. Wat de rymregels betreft, vele vindt men terug in bundels tot de vyftiende eeuw behoorende. Zoo geeft Hoffmann von Fallersleben uit zyne twee HSS. met geestelyke liederen uit dien tyd, onder anderen de volgende op, die geheel of gedeeltelyk overeenkomen met aenheffen van in onze verzameling opgenomene liederen:

Het daghet in den Oosten.
Het ghinghen twee ghespelen goet

an gheenre wilder heiden.

Het scaecte een goet scakerkijn.
Het viel een coelen douwe.
Hoe lichdy nu ende slapet

mijn alrescoenste vrouwe.

Ic clam den boem al op.
Ic sach mijn here van valkenstein.
Ic stont op hoghe berghen,

ic scencten den coelen wijn.

Ic weets een molenarinne².

Vroeger wyzigde de tael van het lied zich naer den tyd; doch wat ons van vóor de zeventiende eeuw in de levende spraek overbleef, is in den mond van 't volk niet veranderd, een bewys dat de dichter er de hand sedert niet meer aen gehad heeft.

1 Zoo ontdekte ik nog onlangs in Mone's Quellen und Forschungen, I, bl. 160, een rynlandschen text, uit de omstreken van Keulen, van het lied dat onder de nummers CXVIII en CCXXXIV voorkomt. De wyze er van, zegt de uitgever, is zeer fraei; doch hy deelt ze niet mede. Ook nummer CXIX, Anne-Marieken, komt in 't hoogduitsch, evenwel slechts van twee kopletten, voor. Het is te vinden in het Liederbuch des Deutschen Volks (Leipzig, 1843), bl. 229, en staet daer als Fränkisches Volkslied aengeteekend.

2 Zie Horae belgicae, II, 83 en volg,

[p. XXV]

Wat de muzyk aengaet, die moet toch voor deskundigen niet moeijelyker tot een zeker tydperk terug te brengen zyn, dan voor anderen een dicht- of prozastuk. Elke eeuw drukt haer eigen karakter in de voortbrengselen der kunst, - der muzyk gelyk der schilderkunst en der poëzy. Tot in deze laetste dagen evenwel had de middeleeuwsche toonkunst, ten opzichte van haer wezen en karakter, minder dan de schoone kunsten en letteren de nasporingen der geleerden aengezet. Doch ook deze bajert is begonnen op te klaren, sedert dat een Kalkbrenner, een Kiesewetter, een Fétis, een Coussemaker de hand aen 't werk hebben geslagen. Dat deskundigen tot nog toe het zelden eens zyn omtrent het overbrengen van oude zangwyzen, dat moet ons niet verwonderen. In de middeleeuwen schynt men nooit de woorden onder de muzyk gesteld te hebben: men schreef afzonderlyk de stippen, zonder maetverdeeling, doorgaens zonder sleutel. Een voorbeeld van dit verschil in opvatting heb ik bygebragt onder N^r CXLIII, eene proeve van ontcyfering, het eerst door Willems gewaegd. Wat zal het zyn met de overzetting der melodiën van de Oudvlaemsche Liederen uit de XIV^e of XV^e eeuw, uitgegeven door de Vlaemsche Bibliophilen, waerin doorgaens noch toon noch maet aengewezen is? Ik kan niet beter doen dan het gevoelen van een bevoegden regter deswegens aen te halen. Ik had aen den heer Coussemaker zyne meening gevraegd omtrent Willems' overzetting der muzyk van het reeds gemeld lied N^r CXLIII, alsmede over de stippen van een viertal liederen uit den bundel door de Vlaemsche Bibliophilen in 't licht gezonden. De beroemde schryver over Hucbald antwoordde my het volgende: ‘Blykbaer is de noteering der liederen, welke gy my hebt toegezonden geene regelmatige, het muzikael rythmus aentoonende: ik beschouw ze slechts als eene vereeniging van mnemotechnische teekenen voor de intonatiën..

Het door Willems vertaelde lied¹ bezit eenen sleutel, die tot rigtsnoer dient; de dwarsstrepen wyzen de kadans aen. Maer de vier andere door u gezonden bezitten niet éen teeken van dien aert. Daerom komt derzelver overzetting my moeijelyker voor, en het is slechts met huivering dat ik u den uitslag

1 Zie Mengelingen van historisch-vaderlandschen inhoud, uitgegeven door J.F. Willems, bl. 300, en N^r CXLIII dezer verzameling.

[p. XXVI]

van eene myner proeven mededeel.’ Gewigtige bezigheden benamen den zoo bereidwilligen geleerde den tyd om de woorden op zyne overzetting te passen. Intusschen heeft een veelbelovend jonge toonkunstenaer, de heer Vander Spurt, op myn aenraden, zich aen 't werken gesteld of hy niet eenige van gemelde melodiën zou kunnen ontcyferen. Na inzage van het gene de heer Coussemaker had overgemaekt, heeft de jonge toonkunstenaer, niet zonder zyne schroomvalligheid te kennen te geven, het gewaegd zyne overzetting my te overhandigen. Ik deel hier beide bewerkingen, als ook het oorspronkelyke, mede, met de hoop dat over den ouderdom en het wezen der honderd vyfen-veertig melodiën, in dien bundel vervat, eenig licht mogt opgaen, tot voordeel der kunst en harer nog zoo duistere geschiedenis. Ik deel vooraf de eerste strofe van 't lied (het 53^e in den bundel) mede. Ze luidt aldus:

Een wijf van reinen zeden,
Vulmaect van allen leden,
Hovesch ende vroet,
Die heift mi ghebeiden
In ghestadicheden
Te voughene hertze ende moet;
Quaet aeste es al ontspoet.

Oorspronkelyke stippen:



Eerste overzetting:

[p. XXVII]

Tweede overzetting en onderplaetsing der woorden:

Een wijf van rei-nen ze - - den, vulmaect van al - len le - den, vul-

maect van al - len le - - den, Ho-vesch en - de vroet en - de vroet Die

heift mi ghe - - bei-den in ge - - sta - dig - he - - - den,

Te vroughene hert-ze ende moet; quaet aes - te es al ontspoed, quaet

aes - te es al ont - spoed.

In meer ernstig geschil raekte Willems ten opzichte der melodiën, door hem uit de Souterliedekens overgenomen. Deswegens was myn vriend, die my weleens zeide dat Fétis nagenoeg zyn gevoelen bytrad, in eene belangryke briefwisseling getreden met den heer Coussemaker. Deze geleerde zag in de wyze, waerop W. de oude melodiën verklaerde, veel willekeurigs, tegenstrydig met de regels der oude toonzetting. Zoo schreef W. het overschoone Het daget in den Oosten in de mate van drie, terwyl het integendeel van vier tyden zoude zyn. ‘De uitgave welke gy bezit¹,’ luidt het in een geschrift van den geleerde

1 De uitgave door Willems gebezigd is van 1540. Op zyn exemplaer, thans in de Gentsche boekzael berustende, schreef hy het volgende, dat hier wel eene plaets verdient.
‘De uitgave van Clemens non papa is somtyds eenigzins verschillend in enkele noten en door verandering van den sleutel, onder andere ps. IV.
- De 8^e, 9^e, 10^e en 11^e Musyck boeken der Souterliedekens, gecomponeert by Gherardus Mes, discipel van Jacobus Clemens non papa, zyn vermeld in den Catal. Koning bl. 254. - Zie de schryvers, welke over dit boekjen handelen, vermeld in Cat. Koning, bl. 271.
- Een andere druk van dit Liederenboekjen in-4^o oblong draegt voor titel: Souterliedekens I. Het vierde musyck boexken mit dry parthien, waer inne begrepen syn die ierste xii psalmen van Dauid, Ghecomponeert by Jacobus Clement non papa, den Tenor altyt houdende die voise van gemeyne bekende liedekens, seer lustich om singen ter eeren Gods Gedruckt tAntwerpen by Tielman Susato wonende voer die nieywe waghe in den Cromhorn. Tenor. Cum gratia et priuilegio R. Ma. anno 1556. Onderteekend Strick.
Het 2^e stuk bevat 43 andere psalmen en het 3^e 40, eindigende met ps. 121, alle A^o 1556 gedrukt.
Dit zyn dus de 4^e, 5^e en 6^e Musickwerkjens van Clement. Een exemplaer daervan bezit de heer Van Hulthem [thans in de bibl. van Burgonje]. Het behoorde vroeger aen G.F. Verhoeven, die er op schreef: liber stupendae raritatis cujusque nulli bibliothecariorum, ut diu scrutando conjicere licet, notitia fuit. Omnis est haereticus absurdus et ex obsceno fescennino carmine conflatus. Vide ps. xii ik had een boelken, enz. (hier volgen nog eenige andere opgaven) Et talibus institutis gaudet Calvinismus!’
Verhoeven vaert hier uit zonder kennis van zaken. Nog eene eeuw later bediende zich Bolognino, in zyn Gheestelycken Leeuwercker, voor melodiën op zyne gezangen, van de muzyk eener menigte fransche wellustige liederen.

[p. XXVIII]

uit Hazebroek, van 20 april 1846, ‘wyst, even min als die van 1554, onder my berustende, de maet aen van dit gezang; het is echter in twee tyden, hetgene overigens de melodie aenwyst. Doch er kan geen twyfel daer omtrent meer overschieten, wanneer men de latere uitgaven, bepaeldelyk die van 1584 raedpleegt. Diesvolgens dunkt my dat men deze melodie volgenderwyze hoefde te stellen:

Het da - ghet in den oos - - ten het lich - tet

o - ver-al - - - - - hoe wei-nich we-tet mi-ne

Lief - - - ste waer dat ic he-

- nen sal - - - -

Na het verschynen der tweede aflevering, waervan Willems slechts de twaelf eerste liederen XLIX-LXI voor de pers gereed heeft gemaekt, schreef my de heer Coussemaker over de daerin opgenomene melodiën het volgende: ‘By het doorloopen dezer aflevering heb ik met smarte opgemerkt dat onderscheidene uit de Souterliedekens getrokkene melodiën dermate verminkt zyn, dat ze schier onkennelyk zyn geworden. Zoo zyn de N^rs 52, 62 en 66 overgebragt in ternaire maet, terwyl ze in de uitgaven het merk der binaire moeten dragen. N^r 69, in Willems' uitgave deels in drie-, deels in tweemaet gesteld, staet in de Souterliedekens gantsch in de tweemaet.

[p. XXIX]

In andere liederen zyn er verminkingen, waervan ik de reden niet bevroed. Zoo heeft, by de overzetting, N^r 35 geheel zyn oorspronkelyk karakter verloren. In de achteraen geplaetste aenteekening berispt Willems professor Hoffmann von Fallersleben wegens het overbrengen dezer melodie deels in de maet van 6/8 deels in die van vier, en hy voegt er by dat het volk nooit eigenlyk de muziekmaet in acht neemt. Verstond Willems daermede dat het volk niet steeds stiptelyk op de quantiteit van al de noten lette, dat het op sommige lettergrepen meer of min staen bleef, over andere heenslibberde, dat geef ik hem toe; maer heeft hy daermede willen te kennen geven dat het volk nooit een bepaeld rythmus had, en op eene willekeurige wyze zong, dat ware een grove misslag. Ik kan aen dergelyk een stelsel alleen de bovengemelde verminkingen toeschryven.’

Op zulke stellige woorden van een' ervaren man in de kunst kan ik slechts door daedzaken antwoorden. Vooreerst verklaer ik dat geen der vier opgenoemde overzettingen van Willems is. Op de N^rs 52 (lees 51) en 66 komen wy welhaest weder. Het eerste dezer en N^r 62 nam ik van Kretzschmer, N^r 69 uit de Horae Belgicae, over, zoo als ter plaetsen vermeld staet. Wat Willems bedoelde met de woorden: ‘dat het volk nooit eigenlyk de muziekmaet in acht neemt’, dat legt hy, dunkt my, uit in zyne Mengelingen, waer hy bl. 289 en volg. zegt: ‘Opmerkelyk is het, dat deze en dergelyke stukken zeer slecht berymd zyn; welk gebrek men in de andere voortbrengselen van oude nationale dichtkunst zoo niet ontmoet. Dit had zyn grond, zoo my dunkt, in de Melodie, waerby het meer op den toon, dan op den letterklank der sylben aenkwam. Waer de stem een trillo maekte, als, by voorbeeld, op de i van mijn, si; ontwinden en leiden [zie deze kwansuis rymende woorden, aldaer bl. 297 en 299], daer was de gelykluidenheid, door de vokael, voor het gehoor allezins voldoende. Het woord dan, lang aengehouden zynde (da-n), kon dus met alle rymwoorden op aen eindigende, gepaerd gaen, enz. Korte en lange regels pasten op elkanderen, wanneer maer de cadance goed uitkwam; in dier voege byna, gelyk onze geestelyken de lange en korte versen der Psalmen doen overeenstemmen¹.’

1 Dit zyn gevoelen bragt hy zelfs in dezen bundel uit. Zie de aenteekening op bl. 58.

[p. XXX]

Tot zoo verre over het muzikael gedeelte, waer ik my niet bevoegd acht tusschen te komen. Het valt slechts te bejammeren dat Willems niet vroeger aen het herhaeld verzoek zyner vrienden, om zyn werk uit te geven, het oor heeft geleend. Zekerlyk hadden wy dan eene doorwrochte verhandeling uit zyne handen mogen ontvangen, welke menigen eisch zou voldaen hebben.

Wat het letterkundig gedeelte betreft, elkeen weet dat Willems meer dan het vierde eener eeuw aen het opzamelen geweest is; en nogtans moet ik bekennen dat zyn byeengebragte schat gering was, in vergelyking van hetgeen hy had kunnen verzamelen, zoo uit boeken als onder 't volk in de steden en te platte lande. De hier achter volgende lyst van liederenboeken bewyst hoe overvloedig onze schat nog is, maer tevens dat er behoefte bestaet aen een kritisch overzicht dier verzamelingen. Willems bezat er betrekkelyk weinig; doch des te ryker was hy aen uitlandsche, wat hem ter vergelyking wonderwel te stade kwam. Enkele vrienden bragten het een en ander uit den mond des volks over. Hoe ryk van dezen kant wy nog zyn, en hoe nuttig deze bron voor de studie van 't volkslied en van de volksmuzyk is, bewyst het weinige, sedert myne bemoeijing met deze uitgave door my verzameld. Deze wyze van verzamelen levert echter menigvuldige bezwaernissen op. Het volk, en vooral buiten, waerhenen men zyne aendacht meest te rigten heeft, wantrouwt de aenzoeken tot mededeeling; en het is als 't ware by verrassing dat men een lied of eene sage magtig wordt.

Aenteekeningen liet Willems weinig na: zyn werk zat hem in 't hoofd. Wat hy had opgeschreven, was grootendeels voor hem alleen bruikbaer. Waer het mogelyk was, heb ik het als zyn eigendom aengevoerd. Een tamelyk aental spreekwoorden en spreekwyzen, aen muzyk en lied ontleend, door hem byeen vergaderd, heb ik alfabetisch gerangschikt, overtuigd zynde dat ze hier gevoegelyk plaets mogen nemen: ze zullen meer dan éenen welkom zyn:

Altyd het zelfde liedeken.
Altyd koekoek éenen zang.
Altyd koekoek éenen toon.
Alle noten zyn niet goed voor den zanger.
Binnen zingen, buiten schreijen.
C'est bon, zei Pier la la.

[p. XXXI]

 

C'est bon pour vous, dat zeyt de Wale. Houwaert.

 

Daermeê is 't liedjen uit.

 

Dat gaet een toontje te hoog.

 

Dat gaet te grof.

 

Dat liedeken is hem wat te hoog.

 

Dat liêken hebdy zoo dikwils gezongen.

 

Dat zynze niet die Wilhelmus blazen, zei Hansken van Gelder.

 

De beste zang verdriet ook wel.

 

De oude deuntjes zyn de beste.

 

De speelman zit nog op 't dak.

 

De zang en sust geen maeg in slaep.

 

De boventoon zingen.

 

De vogels die vroeg zingen worden van de kat geknapt.

 

Die goed zingt laet zich kwellen.

 

Droevig zingt ook.

 

Een goed lied mag men driemael zingen.

 

Een zoet gezang, een zoet woord,

 

bindt droefheid aen een vaste koord.

 

Gy zingt altyd den zelfden zang.

 

Goede zingers drinken gaern.

 

't Gerucht is meer als de noten.

 

Heesch wil altyd zingen.

 

't Is een man als David, had hy maer eene harp.

 

't Is niet al goud dat er blinkt,

 

't Is niet al bly dat er zingt.

 

't Is 't oude deuntje.

 

't Is wildzang.

 

't Liedeken van verlangen.

 

Hy heeft veel noten op zynen zang.

 

Hy vedelt voor de dooven.

 

Hy zal daer geen liedjes van dichten.

 

Hy zal wel klein leeren zingen.

 

Hy zingt een deuntje op zyn eigen hand.

 

Hooge zang vermoeit.

 

Ik ken de wyze, wist ik de woorden.

 

Men zou er een liedje van dichten.

 

Met uw galgeliedje!

 

Moeten is bedwang,

 

krysschen is kindergezang. Kortryk.

 

Niet al die zingen zyn verblyd.

 

Oude liedjes zyn de beste.

 

Schik naer den tyd uwen gang,

 

zing hoog' of leegen zang.

 

Schoon gezang duert niet lang.

 

Schreeuwen en zingen is twee.

[p. XXXII]

 

Schreijende kinders maken zingende moeders.

 

Slecht zingt eerst.

 

Speel op de ruispyp dat 't de boeren niet verstaen.

 

Swanen sane singen.

 

Wel spreken gaet voor zingen.

 

Wie heeft van zyn leven zulke toonen gehoord?

 

Wie lydt die bidde,

 

wie verblydt die zinge.

 

Wy zullen er discant van zingen. Houwaert.

 

Zangers keel is altyd droog.

 

Zing naer vaders wyze.

 

Zoo d'oude zongen, zoo piepen de jongen.

By Willems' overlyden was ik er niet op voorbereid, om de zware taek van de voortzetting dezer uitgave op my te nemen. Overtuigd evenwel van het nut, dat daermede aen den volksgeest te doen was, besloot ik het begonnene werk te voltrekken. Een eerste moeijelyk punt was het verzamelen der melodiën, waervan ik op verre na geen genoegzamen voorraed tusschen Willems' papieren vond. Ik maekte eene alphabetische lyst der genen, welke ik in een tiental liederenboeken met muzyk, uit de zestiende en zeventiende eeuwen, vinden mogt. Deze lyst had ik hier ingelast, indien ik niet van hare onvolledigheid overtuigd ware, al beloopt ze tot een getal van byna acht honderd. By eene minder haestige kennismaking met de stof, ware ik ook in staet geweest een ruimer getal melodiën mede te deelen, gelyk blyken kan uit de N^rs LXXVIII en CXI. Ik merkte te laet dat de wyze van het eerste, doch zonder het referein, in de Souterliedekens, ps. I, die van het andere in den Bellerophon bewaerd is. De door my opgespoorde melodiën werden nagezien of overgezet door den heer R.-J. Van Maldeghem, te Brussel¹, terwyl degene welke het my gelukte uit den mond van 't volk op te vangen, door den heer Reylof genoteerd zyn. Waer andere persoonen zich omtrent onze uitgave verdienstelyk maekten, heb ik ter plaetse vermeld. Zy nemen hier allen nogmaels myn hartelyken dank aen.

Aen den titel: Vlaemsche Liederen, in een beperkten zin opgevat, heb ik my niet gebonden gerekend. Buiten de vorsten-

1 Tot de overgezette behooren de N^rs LI, LXVI, LXXX, XCVIII, CVIII, CIX, CXIX, CXXXIV, CXXXIX, CL-CLII, CLIX, CLXXI, CLXXII, CLXXVII-CLXXIX.

[p. XXXIII]

en historieliederen kan men toch moeijelyk nagaen waer de meesten oorspronkelyk thuis behooren. Of zyn zelfs deze laetste hollandsch of vlaemsch om dat men ze aen deze of gene kant der Moerdyk bewaerd vond, gelyk waervan Pels, in zyn Gebruik en Misbruik des Tooneels, zingt:

En dag'lyks zingt men op der oude Barden trant
Noch liedekens van de oude, en jonge Hillebrand,
Van Velzen, Rypelmonde, en Raephorst, en van Gelder,
En Heeroom Knelis, by de boeren klaar, en helder,
Luidkeels ter borst uit met een bly of droef gelaat,
En vreugd, of aandacht na de stof, daar 't lied op slaat?

Voor Willems zelven was het duidelyk dat deze opvatting van den titel hoogstens op beide gemelde soorten toepasselyk kon zyn. En nog hoe menig historielied nam hy niet op, waervan het hem onmogelyk ware geweest het eenmael uitsluitelyk bestaen op Zuidnederlandschen bodem te bewyzen? Het was hem ook bekend dat het meest populaire onder onze oude liedjes, dat van 't Paterken, gezongen wordt zoo verre als onze tale klinkt; en zyn gezond oordeel zeî hem, aengezien vele onzer liederen ook in onderscheidene overrynsche en overemssche tongvallen bestaen, dat het niet missen kon of ze moesten even zeer door de meeste nederlandsche gewesten verspreid zyn.

Ook aen het woord Oude van den titel achtte ik my niet ten strengste gebonden. In vond in Willems' muzykboek het N^r XCI met eene onvolmaekte notatie, en ik zie niet waerom ik dan N^r CLXXIII zou voorby zyn gegaen. De geschiedenis van 't laetste lied dezer verzameling kent men uit myne aenteekening. Met het opnemen van nieuwere liedjes ben ik evenwel omzichtig te werk gegaen: ik had anders eene ruime greep kunnen doen in sommige algemeen verspreide deuntjes, als daer zyn: Waer kan men beter zyn, Klaes en trouw uw leven niet, De Brug is in het water gevallen, enz. Doch men weet dat de muzyk van deze, misschien ook de woordentext, uit vreemde operas is overgenomen. Hoe wenschelyk het ook zy dat ze voor ondergang bewaerd blyven, ze mogten in onzen bundel geene schuilplaets vinden.

Ten einde de nazoekingen omtrent het nederlandsch lied te vergemakkelyken, wil ik hier eene zoo nauwkeurige lyst opge-

[p. XXXIV]

ven der bestaende bronnen, als het my mogelyk is geweest te verzamelen. Misschien zal de overgroote schat onzer liederenboeken, waervan deze lyst gewis op volledigheid nog niet roemen mag, menigeen uitlokken om zyne byzondere aendacht te vestigen op eene afdeeling in onze letterkunde, welke tot in deze laetste dagen, zelfs door voorname geleerden, op zyde gezien werd.

Werken, waerin over het Nederlandsch Lied of de Nederduitsche Muzyk en Zangers gehandeld wordt, of waerin Nederlandsche liederen zyn opgenomen.

Prysverhandeling over het nationaal nederlandsch Gezang, door Dirk Van der Reiden. Amst. 1802, in-8^o.

Altdeutsche Wälder von Grimm.

Sammlung Deutscher volkslieder, nebst flamändischen und französischen volksliedern, mit melodien. Herausgegeben von Büssching und Von der Hagen. Berlin 1817, in-12. De melodiën in een afzonderlyken band. De vlaemsche en fransche liederen in dezen bundel vervat, alsmede derzelver melodiën, zyn mondelyk medegedeeld door mevrouw Von der Hagen, geboren Marie Josephine Van Reynack, uit Brussel afkomstig. De vlaemsche, ten getale van elf, zyn naer de hoogduitsche uitspraek geschreven. - Deze byzonderheden ben ik verschuldigd aen mynen vriend den heer Isidoor Heye, die dezelve houdt van prof. F.H. Von der Hagen zelf, zynen voormaligen meester by de hoogeschool te Berlyn.

Mengelingen van historisch-vaderlandschen Inhoud, uitgegeven door J.F. Willems. Antw. 1827-1830, in-8^o. Met muzyk.

Mengelwerk, uitgegeven door Scheltema.

Het Slot te Muiden, door Koning.

Letterkundig Overzigt en Proeven van nederlandsche Volkszangen sedert de XV^e eeuw, door M^r J.C.W. Lejeune. 's Gravenh. 1828, in-8^o.

Verhandelingen over de vraag: Welke verdiensten hebben de Nederlanders vooral in de XIV^e, XV^e en XVI^e eeuw in het vak van toonkunst verworven? Amst. 1829, in-4^o. Met muzyk. - Door Kiesewetter en Fétis. - Bekroond door het koninklyk nederlandsch Instituet.

Altholländische Volkslieder. Gesammelt und übersetst von Wolff. Berlin, 1832, in-8^o.

Anzeiger für Kunde der teutsche Vorzeit, von F.J. Mone. Karlsruhe, 1832-1839, 4 deelen in-4^o.

Holländische Volkslieder. Gesammelt und erläutert von D^r Heinrich Hoffmann. Breslau, 1833, in-8^o. Maekt het tweede deel uit der Horae belgicae.

[p. XXXV]

Geschichte der europäisch-abenlandischen oder unserer heutiger Musik. Darstellung ihres Ursprungs, ihres Wachsthums und ihrer stufenweisen Entwicklung, von dem ersten Jahrhundert des Christenthums bis auf unsere Zeit. Von K.K. Hofrath Kiesewetter. Leipzig, 1834, in-8^o.

Biographie universelle des Musiciens, par Fétis. Brux. 1835-1844, 8 vol. in-8^o.

Belgisch Museum, uitgegeven door J.F. Willems. 1837-1846. 10 deelen in-8^o.

Jaarboekje voor de doopsgezinde Gemeente in de Nederlanden voor 1837, uitgeven door prof. Samuel Muller. Amst. in-12.

Übersicht der niederländische Volks-Literatur älterer Zeit, von F.J. Mone. Tubingen, 1838. in-8^o.

Verhandeling over de nederlandsche Dichtkunst in Belgie, sedert hare eerste opkomst tot aen de dood van Albert en Isabella, door F.A. Snellaert. Brussel, 1838, in-4^o.

Deutsche Volkslieder mit ihren Original-Weisen, von A. Kretzschmer. Berlin 1840, twee deelen in-12.

Mémoire sur Hucbald et sur ses traités de musique, par E. De Coussemaker. Paris, 1841, in-4^o, pl.

Kerkelyk Dordrecht, door G.D.J. Schotel. Utrecht, 1841, 2 deelen in-8^o.

Letter- en oudheidkundige Avondstonden, door G.D.J. Schotel. Dordrecht, 1841, in-8^o.

Notice sur les Collections musicales de la bibliothèque de Cambrai et des autres villes du département du nord, par E. De Coussemaker. Paris, 1843. in-8^o, pl.

Alte hoch- und niederdeutschen Volkslieder mit Abhandlung und Anmerkungen herausgegeben von Ludwig Uhland. Suttgart, 1844. - in-8^o.

Is de Nederduitsche taal minder dan andere talen voor den zang geschikt? (door J. Wap) in-8^o.

Esquisse historique de l'École de musique flamande au moyen-âge, par De Ring, in de Messager des Sciences historiques. Gand, 1848, p. 129 et suiv.

Over het Wilhelmus-lied in 't byzonder schreven G.J. Gales, Schotel, Van Someren, Scheltema (Vaderlandsche Letteroefeningen, 1814. Mengelwerk, bl. 109) en Willems (Belgisch Museum, deel I, bl. 372).

Naemlyst van eenige voorname liederenverzamelingen in handschrift.

Mystieke Liederen van eene non uit de XIII^e eeuw, berustende in de burgondische Bibliotheek. Zie myne Verh., bl. 75, alsmede Bibliotheca Willemsiana, N^o 4766.

Gemengde Liederen uit de XIV^e eeuw, berustende in de koninklyke Bibliotheek te 's Gravenhage, bekend onder den naem van handschrift

[p. XXXVI]

van Graef Jan van Nassau. Zie Letterbode, 1821, N^r 52, en Lejeune, Letterk. Overzicht, bl. 16.

Verhalende, Minne- en Drinkliederen uit de XIV^e of XV^e eeuw, toebehoord hebbende aen Lodewyk van Gruuthuse, te Brugge. Deze belangryke bundel, waerin de muzykstippen voor elk lied bewaerd zyn gebleven, is thans uitgegeven door de Vlaemsche Bibliophilen, en staet hier onder in de lyst der gedrukte verzamelingen beschreven.

Geestelyke Liederen, geschreven in 't jaer 1400. Zie Bibliotheca Meermanniana, N^r 1042.

Geestelyke Liederen uit de XV^e eeuw, op perkament, toebchoorende aen Hoffmann von Fallersleben. Zie Horae belg., I, p. 110-113, en II, viij.

Geestelyke Liederen uit de XV^e eeuw, op papier, toebehoorende aen denzelfden eigenaer. Zie Horae belg., I, 113-114, en II, viij.

Oude Liederen, weleer in 't bezit van Huydecoper. Zie zyne Proeven van Tael- en Dichtkunde, II, bl. 120.

Dans- en Minneliedekens, in het begin der XVI^e eeuw gedicht of verzameld door Anthonius Ghiselers; in-4^o. In 't bezit van prof. Serrure, te Gent. Zie myne Verhandeling, bl. 185.

Minneliederen uit de XVI^e eeuw, te Doornik berustende. Zie Mone's Übersicht, bl. 200, § 280.

Het zoogenaemd handschrift van meest onuitgegevene liederen van Anna Byns, geschreven omtrent het jaer 1540, op papier, in langw. klein 8^o, hier vermeld om de melodiën, welke men op de laetste bladzyden vindt. Willems, wien het toebehoorde, heeft er eenige refereinen in 't Belgisch Museum uit geplaetst en eenige melodiën uit overgenomen. Het behoort thans aen de burgondische Bibliotheek.

Geestelyke Liederen uit het begin der XVII^e eeuw, te Brussel. Zie Mone's Übersicht, bl. 149.

Liederen van Catharina De Backere, denkelyk eene Gentsche dichteres, die tusschen 1574 en 1578 schreef. Het handschrift bezit de boekhandelaer J.L. Jacob, in den Haeg. Zie Aanhangsel op het Woordenboek van Witsen Geysbeek, op den naem.

Liederen van Barthol. Boeckx, rederyker van Lier, berustende in de burgondische biblotheek (N^r 14275 van het inventaris). Zie twee artikels van Willems over deze verzameling, in 't Belg. Mus. 1844, bl. 461-471, en 1845, bl. 196-205.

Liedekensboek met emblemata, papieren HS. van 't jaer 1635. Was vroeger het eigendom van Willems, die er voor deze verzameling gebruik van maekte. Het behoort thans aen de burgondische Bibliotheek. Deze bundel schynt door eenen Antwerpenaer geschreven, blykens het 62^e lied, en behoort, naer myn inzien, tot de zoogenaemde Jufferboekjes, door vrienden en bekenden eener jonkvrouw samengesteld, of uit gedrukte boekjes afgeschreven. Zie over dergelyke verzamelingen Schotel Letter-, en Oudheidkundige Avondstonden, bl. 73, en 104 aent. 37.

[p. XXXVII]

Vooijsen uijt de Singenden Swaan, Paradijs en Enige Nieuwe Misse...... Barbert Krückestoel. - Cantiones sub Elevatione; en vooijsen uit den Singenden Swaan en Paradijs, overgeset op een Cantus sleutel door myn V.B. Sneeu, 1740. Barbert Krückestoel. Anno 1731. 2 deelen groot in-4^o, toebehoorende aen de maetschappy van Leiden, voor wie dezelve aengekocht zyn in november 1843, in de verkooping der bibliotheek van wylen den hoogl. J. Lenting, te Groningen. Eene verzameling van latynsch kerkmuzyk, waeronder een Stabat Mater, doch niet van Pergolesi, van eenige nederlandsche geestelyke liederen, en van een groot getal melodiën uit de 16^e, 17^e en 18^e eeuwen. Zoo als uit den titel blykt zyn deze laetste getrokken uit de Singende Swaan, het Paradys, of het Paradyshofken, volgens een der verslaggevers over de waerde van 't werk, prof. Kist. Ik heb geenen dezer bundels mogen inzien; zelfs is de laetste my alleen door deze aenteekening bekend. Ik bezit het Kleyn Paradysken, waerin de zangwyzen echter zelden overeenkomen met degene in deze bundels vervat. Vele dezer wyzen, eenige in de twee bundels tegelyk voorkomende, vond ik terug in den Amsterdamsche Pegasus, den Bellerophon, Het Prieel der geestelijcke melodie, den Geestelijken Leeuwercker en Den blijden Requiem, doch een aenzienlyk getal mogt ik in 't gene ik by de hand had niet aentreffen.

Willems' eigen HS., op gewoon schryfpapier, in-4^o, van honderd elf bladzyden, en bevattende 108 liederen, veelal begeleid van aenteekeningen. Van deze liederen zyn er:

In 't nederlandsch, met muzyk	57
In 't nederlandsch, zonder muzyk	40
In 't hoogduitsch, zonder muzyk	1
In 't skandinaefsch, met muzyk	1
In 't fransch, met muzyk	3
In 't fransch, zonder muzyk	4
In 't latyn, met muzyk	1
In 't latyn, zonder muzyk	1

Er bestaen gewis nog meer HSS., vooral uit de twee laetste eeuwen. Zoo vindt men geheele of gedeeltelyke liederenverzamelingen vermeld in de Bibliotheca Hulthemiana MSS., onder N^rs 199, van 't einde der XVI^e en 't begin der XVII^e eeuw, 200 van omstreeks het jaer 1600, 201 van omstreeks het jaer 1636, en 201 uit de XVII^e eeuw. Men weet dat de boekverzameling van Van Hulthem thans in de burgondische bibliotheek versmolten is. Ook ontmoet men somtyds in de burgerhuizen eenig liedjesboek, doorgaens na het midden der XVII^e eeuw geschreven.

[p. XXXVIII]

Naemlyst van gedrukte Liederenverzamelingen, zynde veelal zoogenaemde Volks- of Blauwboekjes.

Die met eene D geteekend zyn behooren tot de verzameling der Doopsgezinde gemeente, en staen meestendeels vermeld in het boven aengehaeld Jaarboekje voor 1837, uitgegeven door prof. S. Muller; die met eene H. zyn vermeld door Hoffmann von F. in zyne Horae belgicae; die met eene P komen voor op een ‘Register van verscheide zoorten van Lied- en andere Boeken, welke te bekomen zyn by de Erve van Hendrik Van der Putte, t'Amsterdam,’ - dat gevonden wordt achter: ‘De Zingende Kramer of vermakelyke Krispyn, kamerspel door Jacobus Rosseau. t'Amst. zonder jaertal, by gemelde uitgevers, in-8^o; die met eene W zyn opgegeven door Willems in zyne Mengelingen. In het opmaken dezer naemlyst ben ik veel verschuldigd aen de hulpvaerdigheid van den heer J.J. Nieuwenhuijzen, te Amsterdam, die eene ryke verzameling liederenboeken bezit.

1	Admiraal van Holland (De Opper). Amst., zonder jaertal. B. Koene; in-8^o.
2	Anglier-hof (Reynburgs) beplant met alle de Wercken en Liedekens, die op hetzelve Rethorices beroep verhandeld zyn. Begonnen 26 Mey 1641. Leyden 1641, in-4^o. (Cat. Viron, N^o 2400.)
3	Apoll (Den lacchenden) uytbarstende in Lof- en Puntdichten, Aardige Quinkslagen, nieuwe voysen, vermakelyke Minnezangen: voor alle Zang-lievende Juffers, en vrolyke geesten. Den laatsten druk vermeerdert met de Nieuwste Wysen, enz. Amst. 1670, in-4^o. W.
4	Apollo ofte gesangh der Musen. Amst. 1650, langw. (Cat. Viron, N^o 2432.) Wordt by Schotel onder de werken van Bredero opgegeven. Zie L.- en oudh. Avondst., bl. 106.
5	Apollo's Kermisgift, 3 deelen in-8^o. Amst., Abr. Conelis (1740-1750). in-8^o. (Daerachter gewoonlyk: Apollo's Nieuwe-jaarsgift, - Praatvaârs Nieuwjaars-gift, - Apollo's Vastenavond-gift, - Apollo's S^t Nicolaas-gift.)
6	Baersjen (Het gespeende Diemer-). Amst. 1675, in-12.
7	Bagynhof (Het vermakelyk) of den Hollandschen Edelman. Amst., Erven W^we G. De Groot, 1725, in-8^o. H.
8	Balladen (Politieke), Refereinen, Liederen en Spotdichten der XVI eeuw. Gent, Annoot-Braeckman (1847), in-8^o. Uitgegeven voor de vlaemsche Bibliophilen door Ph. Blommaert. Onder de liederen in dezen bundel vervat, vindt men er van Corn. Vranx, Ch^s Van Auweghem, Loys Hendricx, allen geschreven omstreeks 1580.
9	G. Giac. Castoldi. Balletten, Lustigh om te zingen en speelen, met drie stemmen, met de oude en de Nieuwe stichtelijke Rijmen (omstreeks 1650, misschien te Antw. 1641. Waerover zie Mone's Übersicht, bl. 219, N^r 384.), met muzyk.
10	Batavia (Gekroond). Amst. 1767. Vierde druk. B. Koene; in-8^o. P.
11	Bazuyn (De Hollandsche) ofte Nederl. Faam., 1719; in-8^o. P.

[p. XXXIX]

12	Fr. Knuijt. Bekentenisse (De korte), benevens Psalmen en geestelyke Liederen. Haerlem 1635. D.
13	Bellerophon, of lust tot Wijsheit..... waer by sijn gevoegt de vrolijcke stemmen of stichtige en vermaeklijke Liedekens en Dichten..... (door D.P. Pers) van nieuws vermeerdert, en met de alderschoonste Voysen op musijck-noten gepast. Amst., voor Dirck Pieterz, 1638, 12^o. De uitgave door Willems gebezigd is van 1695, ‘waerby nog konnen gebonden worden bet tweede deel Urania of Hemel-Sang, alsmede het derde deel, gesang der Zeden van den selfden autheur. En op 't nieuw doorgaens vermeerdert en verbetert en met de alderschoonste op musijck-nooten gepast... de Musijck door Cornelis de Leeuw gecorrigeert.’ Schotel, in zyne Letter- en oudheidkundige Avondstonden, bl. 112, spreekt van: De laetste vernieuwde Urania, of Hemelsangh, zynde het eerste deel van Bellerophon, etc. Amst., W^we van Michiel de Groot. Amst. 1614, in-4^o; 1656, 1662, in-8^o, Amst. 1681, verbetert en vermeerdert.
14	Bieken (Het geestelijck) of geestelijcke Sagh-dichten, ghetrocken uyt de honingh-vloeyende bloemkens der HH. Schriften en Vaderen (door Herman Harts). Loven 1674, in-8^o.
15	Byenhof (Geestelijcken) van gezangen. Alkmaer 1637, in-8^o. W.
16	Bijenkorf (Geestelijke). Alkmaer 1637. D.
17	Bloemencrans (Sanerdams). z.j.W.
18	Bloemhof (Den) van de Nederl. jeugd, beplant met uytgelesene Liedekens en dichten vergeselschapt met eenen Maywagen, door verscheyden Liefhebbers gec: Noijt in den druk gegeven. Amst., Dirck Pietersz, 1630, lang in-4^o.
19	Bloemhofken (Geestelijk). Haerlem. 1637. D. Zeker hetzelfde dat by Willems onder N^r 64 voorkomt.
20	Bloempot (Den) der geestelijcker liedekens. Antw. 1614, in-8^o (door G. De Coster). W.
21	J. Volkert. Bloempot (Nieu geestelijck Liedboek, genaamd de). Amsterdam 1626. D.
22	Bloemthuyn (De Dordrechtse welbeplante), derde uitgave. Dordr., Hendrik Walpot, z.j., in-8^o.
23	J.C. Schaep. Bloemtuijntje. Amst. 1670. D.
24	Boerendans (De) of 't Gezelschap na de Mode, derde uitg. Amst., S. en W. Koene, 1789, in-8^o.
25	Bootsgesel (De groote nieuwe Hollandse) ofte Bataviers Heldenstuk. Amst. Erven w^we G. De Groot, 1725, in-8^o.
26	Bootsgesel (De rokende). P.
27	Bootschuitje (Hoorns). 1678.
28	Bruyloft (De vermakelyke Boeren-). Amst., Erven Vander Putten en Bast. Boekhout, 1776, in-8^o.
29	Bruyloft (De Herders). P.
30	M. Vlak. Bruilofts-banket. Gouda. z.j., breed formaet.

[p. XL]

31	Bruilofts-banket (Het Franeker). z.j., breed form.
32	Bruylofts Bancket, verciert met 14 Liedekens van nieus in druck ghebracht ende ghemaekt door M.V. Daerby noch andere Liedekens van experte Componisten ghevoecht zyn. Amst. Dirck Pieterz. Lang 4^o. W. en Bibl. Willems. N^o 4844.
33	Bruyloftsdichten (Verscheyde) ende liedekens, gedicht ende gecomponeert by verscheyde geesten. Leyden, 1611. br. form.
34	Bruylofts-Kroon (Vermakelijke), doorvlochten met verscheyde leersame gedichten, vermakelyke Bruylofts ende aendachtige Liedekens. Te vinden achter den Guldenspiegel. Hoorn Arent Jansz. Chalon, 1646. Amst. 1709. Dordrecht, Hendr. Walpot, 1759. Zie Schotel, Lett.-en oudh. Avondst.
35	Buiten-Zingel (De nieuwe Amsterdamsche). Amst. B. Koene. H.
36	Buysman (De vermakelyke) ofte koddige Boots-Geselletje. Negende druk. Amst. W^e G. De Groot, 1703. Breed form. H.
37	Bybelsche History-Liedekens. Twaelfde druk. Amst. W^e De Groot, 1696, in-12. - Bergen op den Zoom en Antw. 1723. - Amst. 1768. Klein in-4^o. - 's Hage, z.j. - Gent, by J.P. Kimpe.
38	Nic. de Galeteroos. Calliope. Arnhem, 1637. Br. form.
39	Chansons (Livre septième des) vulgaires de divers autheurs a quatre parties. Anvers, de l'imprimerie de Pierre Phalese. Dat zevende deel volksliederen werd voor de eerste mael gedrukt te Antw., by Tileman Susato, in 1542. Het veertiende en laetste verscheen in 1560.
40	Cornelis Stribée. Chaos of de verwarde Klomp. Dordr. 1641. Br. form.
41	Citherken (Het) van Jesus spelende dertich nieuwe Liedekens op het groot Jubilé van het H. Sacrament van Mirakel tot Brussel, ghecomponeert door den eerw. heere Daniel Bellemans, Canonick Norbertien van Grimberghen. Antw. 1716. Br. form.
42	F.A. Metael. Compas (Maassluyssche). Dertiende druk. Dordrecht, Hendr. Walpot. z.j. Br. form.
43	Confraters (De twee vrolijke). Amst. S. en W. Koene, 1795, in-8^o. H.
44	Cupido (De vermakelijke). Amst. S. en W. Koene. z.j., in-8^o. P.
45	Cupidinis Labyrinthus. Antw. 1613, in-12.
46	Cupidinis (Triumphus), door Joan. Ysermans. Antw. W^e Jacob Mesens, 1626. Br. form.
47	Dansschool (Het nieuw vermakelijke). Zevende druk. Amst. S. en W. Koene. z.j., in-8^o.
48	Dienstmaagd (De zingende en spelende). Amst. S. en W. Koene. z.j. in-8^o.
49	Doedel-Sak (De nieuwe Harleveense). Amst. Jac. van Egmont. z.j. in-8^o. H.
50	Doelen-vreugt (Den nieuwen Amsterdamschen). Br. form. (Cat. Viron, N^r 2439).
51	Druyventros der Amoureusheyt (Een nieuw Liedtboeck genaemd den), gecomponeert door Pieter Lenaerts Van der Goes. 1602. Lejeune.

[p. XLI]

52	Duyne-vreugd (De dubbelde nieuwe Haerlemse). Amst. by J. Van der Putte, 1718, 2 deelen in-12. Cat. Bibl. Instit. Regii Belgici. Amst. 1821.
53	Jan Fruytiers. Ecclesiasticus, oft de wijse Sproken Jesu des Soons Syrach, nu eerstmael duerdeelt ende ghestelt in liedekens, op bequaeme ende ghemeine voisen. Antw. 1565, in-8^o. W.
54	Emausje (Het dubbeld), door Tannetje Cornelis Blok (geb. 1660. † 1690). Elfde druk. Zwol, W^e F. Clement. z.j. br. form. - Elfde druk. 1801. Lejeune, bl. 47.
55	Engelsman (Den Roemrugtigen) met den verblenden Fallard. Amst. Erven W^e De Groot, 1725, in-8^o.
56	Faam (De Roemrugtige Haagsche). Amst. Jac. van Egmont.
57	Fondament ofte de principaalste liedekens over de poincten des chr. geloofs. Haerlem, 1633. D.
58	Rees (H. de). Fonteyntjen. Rijp. 1640. D.
59	A. Van Gherven. Fonteyne (De gulden). Ghoude, 1618. D.
60	Gedenck-clanck (Nederlandsche). Kostelick openbarende de voornaemste geschiedenissen van de seventhien nederlandsche provincien, 't sedert den aenvang der inlandsche beroerten tot den jare 1625. Verciert met Stichtelyke Rimen ende Liedekens beneffens de Tablatuer van de Luit ende Cyter. Door Adrianum Valerium. Haerlem, 1626, in-4^o. Cat. Willems, N^r 4861.
61	Gaarekeuken (De Amsterdamse). Amst. Erven w^e De Groot, 1725, in-8^o. P.
62	Gaarekeuken (De nieuwe vermakelijke). Amst. Joannes Kannewet.
63	Jan van Elslands Gezangen, of het vrolijk Gezelschap der Negen Zanggodinnen. Derde druk. Haerlem, 1730, in-8^o. Met muzyk. H.
64	Gesanghboek, of Gesanghen om op alle feestdagen en voor en na de predicatie in de vergad. te singen. Hamburg, voor de Vlaemsche Gemeente, 1685. 2 deelen in-12.
65	F. Halma. Gezangboek ('t Gereformeerd). Leeuwarden, 1712, in-8^o. Met muzyk.
66	A. Vogellius. Gesangdigten (Christelijcke). 1625, in-4^o. W.
67	F. De Laet. Gezangen (Christelijcke en vermakelijcke). Amst. 1647, in-8^o. W.
68	Ghesanghen (Christelijcke) tot lof van Jesu Christi. 1621, in-8^o. W.
69	H. Uilenbroek. Gezangen (Christelijke). Met een vervolg of tweede deel. Twaelfde druk. Amst. 1685. Schotel, Lett. en oudheidk. Avondst. bl. 113.
70	F. Van Houten. Gezangen (Geestelijke) en Gedigten. Amst. 1712, in-8^o.
71	Gezangen (Geestelijke), bij een vergaderd door A. Van Loo. Den allerlaatsten Druk. Met een tweede deel verrykt. Dordr. 1743, in-8^o.
72	Gezangen (Een nieuw bundeltje uitgekipte Geestelijke). Negende druk. Dordr. 1744. in-8^o. Schotel, Lett. en oudheidk. Avondst.
73	Gezangen (Geestelyke) om den dag wel over te brengen; by een verzamelt uyt hoog- en neder-duytsche Zangen, door J.F.W., priester. Loven, 1786. Muzyk. Ibid, 1794; in-24.

[p. XLII]

74	Jacobus Koelman. Gesangen (Eenige stichtelijcke). Amst. z.j. in-12. Cat. Bibl. Inst. Regii Belgici. Amst. 1821.
75	Aaltje de Jong. Gezangen (Stigtelijke) en Gedigten. Rotterdam, by Jac. Burgvliet; in-8^o (omstreeks 1749). Byvoegs. tot de Cat. der Maets. van Leiden.
76	C. Tuinman. Gezangen (Nieuwe mengelstoffe van velerley stichtelyke), benevens de vertaelde Liederen van J. Neander en anderen. Amst. 1717, in-8^o.
77	J. Van Elsland. Gezangen (Dankbaare Naagedachten en Geboorte-), op de verschyning van J.C. Haerlem, in-4^o. Met muzyk.
78	R. Kooleeuw. Gezangen (Schriftuurlyke). Tweede druk. Amst. 1686, in-12. Met muzyk.
79	Geur van geestelijke specerijen. Haerlem, 1701.
80	Godin (De Kweelende) of de Zingende Leyster. Vyfde druk. Amst. G. Schellingwouw. 1735, in-8^o.
81	Goudschaele (De Geestelijke). Leeuwarden, 1751. D.
82	Haage Bos (Het Vermakelijke). Derde dr. Amst. Erven H. Rynders, z.j. 8^o.
83	Haasje (Het Springende). Derde druk. Amst. B. Koene.
84	Harmonie (Geestelijcke) van veelderley ende uytgelesene soo oude als nieuwe Catholijcke kerckelijcke Lofsanghen, Leysenen ende Liedekens, op die principaelste feesten en getyden des jaers, die men in 't Vorstendom Cleve by den Catechismus singht. Emmerich, 1657. in-8^o.
85	Harmonie (Geestelijcke). Kevelaer (1685), in-8^o.
86	Hartenjacht (Der Minnaers), door J. Westerbaen, W.D. Hooft, Starter, enz. En de verhuizinge van Cupido. Rotterd. 1627. br. form.
87	Harpe (De Gulde), inhoudende al de geestelijcke liedekens, die by C. Van Mander ghemaeckt ende voor desen in verscheyde Boecxkens uitghegheven zijn, nu hier in tot een boeck versamelt op de A.B.C. Haerlem, 1599. Amst. 1613, 1626. Haerlem, 1627. Rotterd. 1640. in-12. D. Eene hervorming zyner vroegere Liederenverzamelingen, namelyk de Harpe en sommige nieuwe Schriftuerlijke Liedekens. By de Gulde Harpe, althans in de uitgave van 1627, is ingebonden: ‘Bethlehem, dat is Broothuys, inhoudende den Kersnacht. Hier is oock in begrepen 't boeck Trenum, oft de Klaegliederen Jeremie.’
88	Harpje ('t Nieuw groot). Zonder titel, br. form. P.
89	Helikon (De Dordrechtsche). Amst. bij Jan Ven der Putte. 1719. in-12. Cat. Bibl. Inst. reg. Belgici.
90	Herderin (De Zingende) of Overysselsche veldgodes. Deventer, J.H. De Lange. 1794, in-8^o.
91	Harders-stafje (Het). Amst. Isaak Van der Putte. in-8^o. P.
92	Hof (Besloten) van den bloedigen Bruydegom Christus-Jesus. Leyden, 1676. br. form.
93	Hofken (Het) der gheestelijke Liedekens. Loven, 1577. in-8^o. W.
94	Hollanders (De Vrolyke). Rotterd. J. Scheffers. z.j. in-8^o.

[p. XLIII]

95	Johan Verschuir. Honig-raatje van Gezangen Tweede druk. Groningen, 1735. in-8^o.
96	Dirk Hoeve. Huisboekje (Stichtelyk). Amst. in-8^o. Omstreeks 1750.
97	F. Ridderus. Huysgezangen. 1658. in-12. Waerachter: S. Simonides Proufken van Geestelijcke Gesangen. Schotel, Kerkelijk Dordrecht. Utr. 1841. Eerste deel.
98	Hijlickmaeckers (Uiterse) ofte Amsterdamse Kermiskoek. Cat. J. Koning. Tweede deel.
99	Hymni ofte Loff-sangen op de Christelijcke Feest-dagen ende andersins. 's Gravenh. 1615. in-8^o. Met muzyk.
100	Jeneverstoker (De Schiedamse). Achtste druk. Amst. G. de Groot Keur, 1753. in-8^o. br. form. P.
101	Jeucht Spieghel, door Z.G.H.P.H.S. [Zach. Heyns, Pieter Heyns soon]. 1616. In de Cat. J. Koning komt een druk voor van 1610, mede zonder plaetsaenduiding.
102	Jeucht Spieghel (Nieuwe), verciert met veel schoone nieuwe figuren ende liedekens. Te voren niet in druck geweest, ter eere van de jonge dochters van Nederland. (Omtrent 1620) br. form.
103	Joe, joe, joe (Aardige en vermakelyke). Amst. S. en W. Koene. 1792. 8^o.
104	Joncker (De Nieuwe vermeerdere Haagse). Amst. 1717. Cat. Koning.
105	Jonkman (De Vrolyke). Tweede druk. Amst. Erven H. Rijnders. z.j. in-8^o.
106	Jubilee (Het Geestelijck) van het jaer O.H. MDCL ofte Vreugde van 't Berouw... Gedicht door Johannes Van Sambeeck. Antw. 1663. in-8^o.
107	Kaagh (De Leydse), zijnde het 2^e deel van: De Overtoomsche Markt-Schipper. Amst. Erven H. Van der Putte. P.
108	Kat-soe (De Schreeuwende) op zijn wagen. Achtste druk. Amst. Erven van der Putte. 1793. in-8^o.
109	Juffer. (De nieuwe Brabantse). Staet vermeld in het Haerlems Oudt Liedt-Boeck.
110	Kemphaantjes (De drie). Tweede druk. Amst. S. en W. Koene. 1784, in-8^o.
111	Kermis-vreugd (De Amsterdamsche). Vierde druk. Amst. Erven w^e J. Van Egmont. in-8^o.
112	Kers-Gezangen (Oude en nieuwe). - Passi, Paesch en Pinxter-gezangen, nevens de Vyfthien Mysterien van het Roosenkransje, Mitsgaders stigtelyke Wereltsche Liedekens. Byeen vergadert uyt oude ende nieuwe Liefde-boecken. - Oude ende Nieuwe geestelyke Liedekens, op de Heilige Dagen van het geheele jaer. By een vergadert ende te samen gebragt soo wel uyt Oude als Heden-daegse Lied-boeken. H. en C. Beekman. 1757. in-12. (Eene andere uitgave staet vermeld in den Cat. der maets. van Leiden.)
113	Kersnacht (Den). Gent, by Gemblet. 2^e helft der 18^e eeuw. in-8^o.
114	V. Van Oosterwyck. Keur van H. stoffen uyt Gods woord. Delft, 1656. in-8^o. Met muzyk.
115	Kevelaers Trompetteken (Het Nieuw). Antw. Gedrukt voor P. Muller, te Nymegen. z.j. in-8^o.

[p. XLIV]

116	Kevelaer (Het verdubbeld Nieuw Pelgrims of Goudsche Devotie Liede-boek voor de Pelgrims, gaande naar). Rotterd. Jac. Thompson. 1807. in-12.
117	Kinderliedekens of Jeugdsboexken. Hoorn, 1630.
118	Frank Metael. Klagt (Maessluysse Meeuwe -) behelsende verscheyde geestelijcke gesanghen en ged. Delft 1661. - Schotel, Lett. en oudheidk. avondst. bl. 112.
119	Klein Jan (De Nieuwe) of de vermakelyke tydverdryver, vierde druk. Erven w^we J. Van Egmont, in-8^o. P.
120	Kluchtzak (De Dordsche). Scheltema Mengelw., derde deel, derde st.
121	Kniewerken (negentien) ofte antwoortliedekens ende refereynen. Haerlem 1617, in-8^o.
122	Koddenaar (De zingende), derde druk. Amst., Erven Van der Putte en Bast. Boekhout, 1774, in-8^o.
123	Konkelpotje (Kleyn Jans) of het pleijzierige en vermakelijke Vossenburgje, door Pieter de Vos of de zoogenaemde Kleyn Jan. Amst., Jacobus van Egmont, 1714, in-8^o.
124	Koopman (De Amerikaansche). Amst., S. en W. Koene.
125	Koperberg (De) of het Turfschip van Breda. Amst., w^we Jac. Van Egmont.
126	Kordewagen (De Amsterdamsche). 1662, br. form. W.
127	Kramer (De vrolyke) met klyn Jans pleisierig en vermakelyk marsdragent Hondje, tiende druk. Amst., Erven w^we J. Van Egmont, in-8^o. P.
128	Kraam (De Dordsche). Dordrecht, z.j. (omstreeks 1645-1648)
129	Kruydhofken (Geestelijk). Alkmaer 1664. D. Misschien hetzelfde als
130	Kruyd-hofken ('t Geestelijck) inhoudende veel schriftuerlicke Liedekens. - Den negenden druck verbetert, en het Achterhofken met nieuwe soetgevoysde Geestelijcke Liedekens. Saerdam 1693, in-12.
131	G. Van Maters. Kruisgezangen op het Lijden van J.C. Haarlem 1718, 8^o.
132	Kruis Gezangen of Hemelweg. Amst. 1745, br. form. met muzyk.
133	Lammeren - Vreugd (De) of de Herders Bruyloft door Jacob Brouwer. negenste druk. Amst. Erven H. Van der Putte, in-8^o.
134	Landman (De zingende). Rotterd., Joh. Scheffers.
135	Lapmantje ('t Haagsche) met het Amsterdamsche vodde-wijfje. br. form. Cat. J. Koning, tweede deel.
136	G. Bolognino. Leeuwercker (Gheestelijcken) vol godtvruchtige liedekens ende Leyssenen. Antw. 1645, 8^o (meest op fransche zangwyzen). W.
137	Leeuwerkje (Haerlems). Haerl. 1672, br. form. W.
138	Leysen (Dit is een suverlyc boecxken, in welcke staen scone) ende veel scone gheestelycke liedekens. Noch een liedeken van devocien, ghemaect bi broeder Dirc van Munster. Gheprint Tantwerpen bi mi Adriaen van Berghen, A^o 1508. - Misschien hetzelfde als:
139	Leysen (Een suuerlijck boucxken, in denwelcken staen veel schone) in latijn ende in Duytsche, met vele schoone geestelijcke liedekens. Amst., by H. Jansz. Muller. Van 't laetst der XVI^e eeuw, volgens W. en H.
140	Leyssenen ende gheestelijcke liedekens. Omstreeks het jaer 1550. - Deze verzameling staet op het index van Alva. W.

[p. XLV]

141	Leyssem liedekens (De aldernieuwste) die ghesongen worden op den Kersnacht ende de naervolgende daghen tot Ons L. Vrouwe Lichtmisse. Hier naer volgen noch eenighe nieuw liedekens die noyt te voren ghedruckt en sijn geweest, van nieuws vermeerdert en verbetert. Antw. 1684, br. form. Bibl. W. N^r 4903.
142	Lentebloempjes (Haerlems). Haerlem 1649, br. form.
143	Liederen (Oudvlaemsche) en andere gedichten der XIV^e en XV^e eeuwen. Gent, Annoot-Braekman, gr. in-8^o. - Uitgegeven in 1848 voor de Vlaemsche Bibliophilen, door Ph. Blommaert. - De liederen zyn ten getale van honderd vyf-en-veertig, alle vergezeld van melodïën, doch slechts in stippen, zonder aenwyzing van maet.
144	Liedboexken. Antw., by Jan Van Ghele, 1548, in-8^o. Staet op het index van Alva.
145	Liedekens (Diversche), gecomponeerd by Math. De Casteleyn, priester en excellent poet. Ghendt (omstreeks 1550, 1555 en 1571) en Rotterdam 1615, in-12.
146	Liedekens-Boeck (Een schoon) inden welcken ghy in vinden sult Veelderhande liedekens. Oude en nyeuwe. Om droefheid en melancolie te verdryven. (op 't slot:) Gheprent Tantwerpen By mi Jan Roulans, 1544, kl. form. H. Het eenig bekend exemplaer van dezen allerbelangryksten liedederenbundel berust in de boekzael van Wolvenbuttel. Hetzelve bevat 221 liederen.
147	Liedekens en Refereynen gemaeckt by Haerlem Soetendael (aenvang der zeventiende eeuw). W.
148	Johe̅ Lemmens. Liedekens (verzamelde). kl. form. (omstreeks 1600). W.
149	J.C. Liedekens en Zendbrieven. 1630, in-12. W.
150	Liedtboeck (Het tweede) van diversche liedekens. Amst. 1583. D.
151	Liedekensboeck (Een schoon). Antw. 1594, in-12. W.
152	Liedeboeck voor het geheele jaer. Leyden, in-8^o (omstreeks 1600). W.
153	Reinaldus Batavus. Liedboecxken (nieuw). Antw. (?) 1618, in-8^o. W.
154	Liedeboek (boertigh, amoureus ende aendachtich groot) van G.A. Brederode. Amst. 1622, br. in-8^o. Ook te vinden in alle de werken van B. Amst. 1642.
155	Liedtboek (Groote) van L. Clock. Leeuwarden 1625. D. Zeker hetzelfde dat by W. voorkomt onder N^r 60.
156	P.J. Twisck. Liedboek (Klein). Hoorn 1633, ib. 1640, in-12. D. en W.
157	J. Sent. Liedboek. Leeuw. 1679. D.
158	Lieden-Boecxken (Een nieu Geusen), waerinne begrepen is den gantschen handel der Nederlandsche geschiedenissen, Vive Dieu, la santé du Roy, et la prosperité des geus (waerschynlyk van het jaer 1574). Dordrecht 1581. Vervolgens uitgekomen in 1604; Amst. 1616, 2 deelen. 1624; 1653, by Gysbr. De Groote; en 1683. Te Dort 1659 en 1687, en te Utrecht 1683. - Bevat 71 liederen en 4 refereinen, waervan een zestal dichters by name vermeld staen. Het zyn:

[p. XLVI]

	Cornelis Van Damme, Joris Silvanus, A.V. Bisdom, graef Vander Marck en Jan Vander Voort. Over de Geuzen-liedboeken zie Cat. Koning, bl. 359, zegt W.
159	Liedtboeck (Het oud Amsterdams). br. form. Het volgende is misschien slechts eene nieuwe vermeerderde uitgave dezer verzameling.
160	Liedboeck ('t Dubbelt verbetert Amsterdamse), waerin begrepen zijn veelderley oude Liedekens. Als mede het Nieu Amsterdams Lied-boek, Voor Vryers en Vrysters zeer genoeghliick. T'Amst. Gedruckt by Jan Jacobsz Boun..n, kl. form. Dit nieuw Liedboek bevat vele liedjes van C. Stribe, J. Van Alsten, W. Schellincks, J. Krol, Tengnagel, enz. Hoffmann von Fallersleben heeft voor zyne verzameling veel gebruik van dezen bundel gemaekt. Ondertusschen vond ik onderscheidene er uitgenomene liederen, alsmede éen van Stribe (de zelfde misschien als die in deze lyst voorkomt onder n^r 40. Zie ook onze verzameling, bl. 338) in het volgende:
161	Liedt-boeck (Haerlems Oudt). Zeven-en-twintigsten druk. Amst., w^e G. De Groot, br. form.
162	Liedtboeck (Het Hoorns). Hoorn 1630, in-8^o. W.
163	Liedtboeck (Hoorns klein). Hoorn 1638. D.W.
164	Liedtboeck (Hoorns groot). Hoorn 1647. D.
165	Liede-Boeck ('t Groot Hoorns, Enkhuyzer, Alkmaerder en Purmerender). zeer kl. in-12 (zoogenaemd Mopsje), met een 2^e deel, dat er den Edammer naem nog bydraegt. Le Jeune. 39.
166	Lied-boekje ('t Nieuw groot Hoorns). Hoorn (omtrent 1750). zeer kl. in-12 (zoogenaemd Mopsje). Zie mede Schotel, Lett.- en oudh. Avondst. bl. 111.
167	Lietboeck (Nieu Mendenblicker). Amst. 1631. Schotel, ibid.
168	Liedtboek (Medenblicker Nieu). Wormerveer 1646. D.
169	Liedtboecxken (Rijper). Rijp 1647. D.
170	Liedtboeck (Nieu Rotterdamsch). Utrecht 1644, in-8^o. W.
171	D. en H. Scabaelje. Liedeboek (Walchers). Vlissingen 1611, in-8^o. W.
172	J.H. Pos. Lied-boek (Middelien). Edam 1651, in-12.
173	Lied-Boeck (Het Nieuwe Princesse) of het Haegsche Spelde-Kussentje. Amst. 1682, br. form. Cat. Koning. Tweede deel.
174	Liedtboeck (Pruijs) van H. v. D. D.
175	J.-J. Liedtboecxken (Pruys). Alkmaer 1604. D.
176	S.H. Liedtboecxken (Tweede Pruijs). Alkmaer 1607. D.
177	Liedeboeck (Het tweede) van vele diversche liedekens, gemaekt.
178	C. Gangolfs. Liedtboecxken (Geestelijck). 1593. D.
179	Symon Jansz Fortuyn. Liedtboecxken (Geestelijk), genaemt de Basuyn. Amst. 1626. D.
180	Soetjen Gerrits, van Rotterdam. Liedtboecxken (Gheestelijck). Hoorn 1618. D. Volgens W. verscheen deze bundel der blinde dichteres voor het eerst omstreeks 1570. Later verscheen van haer:

[p. XLVII]

181	Vrou Gerrits. Liedtboecxken (Nieu Geestelijk). Alkmaer 1619. D. Hoorn 1621, ib. 1632. in-12. D.W.
182	Liedboexken (Geestelijck). Loven 1616, in-8^o. W.
183	Liedtboexken (Een nieuw gheestelijck). Haerlem 1592, in-8^o. W.
184	N. Jansens. Liedtboeck (Nieuw groot gheestelijck). Antw. 1594, in-12. Herdrukt te Antw. in 1618 onder den titel van N.J. Devoot geestelijck Liedboeck, in-8^o. W.
185	Liedtboeck inhoudende schriftuerlijcke vermaenliederen, claechliederen enz. der Medeleeden van de Mennoniten gemeenten door Hans De Rijs. Rotterd., by Dirk Mullem, 1582, in-8^o. Van Iperen, Kerkel. hist. van 't psalmgezang I. 133. Deze titel schynt, met weglating van den naem des dichters, eenigzins anders te luiden, volgens het my overgebriefde uit Amsterdam. Zie hier: Lietboeck inhoudende schriftuerlijcke vermaen Liederen, enz. dewelcke geoeffent ende ghesonghen worden, onder de medeleden der ghemeente Christi. Tot Rotterd., by Dierick Mullem, Anno MCLXXXII, in-8^o. Met muzyk. D.
186	Liedeboeck (Het tweede) van vele diversche liedekens, gemaeckt wt den ouden en nieuwen Testamente. Amst. 1583, in-8^o. W.
187	J.C. Van Alkmaer. Liedtboecxken (Nieuw Schriftuerlijk). Hoorn 1615. D. Ibid. 1630. W.
188	Menno Simons. Liedekens (Meditations). 1603, in-12. W.
189	Liedekens (Eenige) en Meditatien uit den 75, 85 en 86^sten Psalm. 1603. D.
190	M. Van Roesbrugge. Liederen ende exempelen des Geloofs. Leyden, 1609, in-8^o. W.
191	Liedekens (Een deuoot e̅n̄ profitelijck boecxken, inhoude̅de veel gheestelijcke) en̅ Leysenen. Ghepre̅t in die triumphelike coopstadt van Antwerpen By mi Symon Cock. 1539, in-8^o. H.
192	Liedtboecxken, tracterende van den offer des heeren, int welcke oude ende nieuwe Liedekens wt verscheyden copyen vergadert zijn, om by het offerboeck ghevoecht te worden, want het van een der materien roert, als van verraeden, vanghen ende dooden, aenghaende de Slachschaepkens Christi, die de stemme haers herders Jesu-Christi ghetrouwelick ghehoorsaem syn gheweest totter doodt toe. In-32. (van achter) Gedruckt int jaer M CCCCC LXVI. Dezen titel vond ik in Willems' eigen HS. zonder vermelding hoe hy er aen geraekt was. Ook de titels der vyf-en-twintig er in opgenomene liederen schreef hy af, welke ik mede hier mededeel, om de groote zeldzaemheid van het boeksken: 1. Vant lyden O.H. Jesu Christi. - 2. Van Frans Van Boolswert. - 3. Van twee joffrouwen van Berkom. - 4. Van V vrienden opgeoffert te Ghent. - 5. Van drie vrienden gedoot tot Antwerpen. - 6. Van vyf vrienden gedoot tot Leyden. - 7. Van David en Leuina opgeoffert te Ghent. - 8. Van Gielis ende Lysbet. - 9. Van Joos Verbeeck tot Antwerpen levende verbrant. - 10. Van Willem Cliermaker. - 11. Van een vrient tot Veurne Deerlijck onthooft. - 12. Van Jan Jansz. Brant. - 13. Van een jonge

[p. XLVIII]

	maecht genaemt Janneken. - 14. Van twaelf vrienden gedoot te Ghendt. - 15. Van Goris en Joachim. - 16. Van LXXII vrienden t'Antwerpen gedoot tusschen tjaer LV en LX (allen opgenoemd). - 17. Van vier vrienden gebrant te Lier. - 18. Van vier vrienden te Leyden opgeoffert. - 19. Van zes vroupersonen tAntwerpen gedoot. - 20. Van Joriaen en Clement. - 21. Van Calleken Strinx. - 22. Van vrage ende antwoort. - 23. Van sommige geuangene tot Yper. - 24. Van Jacques, hoe hy verraden wert. - 25. Van Jan Schut. Het boekdeeltje loopt tot fol. LXXI verso. Het tiende lied is opgenomen in dezen bundel onder N^r XXX.
193	D. Coornhert. Liedekens (Gheestelijke). Amst. 1575. - Verbetert ende verrykt. Amst. 1580, 1613, 1616, in-8^o. W.
194	Liedekens (Gheestelijcke). 1563, in-12. Herdrukt 1612, in-8^o. Waerschynlyk dezelfde, zegt W, welke op het index van Alva voorkomen, onder den titel van: ‘Veelderhande gheestelijcke Liedekens, oude en nieuwe, om alle droefheit ende melancolije te verdrijven.’
195	Liedekens (Een Suyverlick Boecxken, begrypende alle die gheestelicke), ghemaeckt eertijds by de salighe Tonis Harmansz van Warvershoef, enz. Ghedr. tot Amstelredam ten huyze van Herman Jansz Muller. z.j. (laetste helft der XVI^e eeuw). Ph. VD. Bergh, in de Gids voor 1848, bl. 807.
196	Liedekens (Leerachtige gheestelijke). Amst. 1609. D.
197	J. Jacobs Harlinghen. Liedekens (Eenige Gheestelijke). Amst. 1612. D.
198	Liedekens (S.J. Fortuyns Geestelyke). 1626, in-12, W. Waerschynlyk het zelfde als n^r 179.
199	Liedekens (Sommige leerachtige geestelijcke), gemaect uijt den Ouden ende Nieuwen Testamente. Haerlem, 1628, in-12. Door P.G. volgens een herdruk te Hoorn, van 1629. W.
200	J.J. Deutel. Liederen (Eenige Psalmen Davids en Geestelijke). Hoorn, 1634. D.
201	Liedekens (Geestelijcke). Haerlem, 1638, in-8^o. W.
202	Liedekens (Geestelijke) en Psalmen. Haerlem, 1684. D.
203	Liedekens (Nieuwe geestelijke), tot godvruchtig gebruyk der Jongheyd in den Catechismus. Vyfden druk. Brugge, C. De Moor. De kerkelyke goedkeuring is uit Loven 28 july 1740.
204	Liedekens (Sommige Stichtelijcke). Hoorn, 1632, in-12. W.
205	P.A. Dreyer. Liedekens (Stichtelijke). Leeuwaerden, 1684, in-12. Cat. Bibl. inst. Regii Belgici.
206	Liedekens (Veelderhande), ghemaeckt uyt den Ouden ende Nieuwen Testamente, 1577, in-12. Staet reeds op het index van Alva (1569) met deze byvoeging: ‘nu anderwerf ghecorrigeert ende meer andere daer by ghesedt ende op den A B C by den anderen gheuoecht.’ Vervolgens herdrukt te Amst. 1578, 1579, 1582. Biestkens. 3 deelen. ibid. 1599, by C. Claesz. ib. 1599, 1608 en 1611. Haerlem, by G. Rooman, 1589, volgens Cat. Koning, dezelfde misschien als van 1598 by D. Zie W. en Cat. W.

[p. XLIX]

	N^r 4882bis. De volgende dichters staen in deze verzameling opgenomen: Clement en Joriaen Mary, Hansken Mertens, Joos Vander Haven, Jan Schut en Frans Van Bolsweert. Zie Mone's Übersicht, bl. 164 en 165.
207	Liedekens (Veelderhande schriftuerlijke nieuwe). Utrecht, 1593.
208	Lieuwrick (Leeuwarders frolijcke). br. form. W.
209	Lier (Jan Luykens Duitsche), draayende veel van de nieuwste, deftige en dertelende toonen. Tweede dr. 's Grav. H.H. van Drecht, 1783, in-12.
210	G.J. Quintijn. Lijs (De Hollandsche), met de Brabandsche Belie. 1629, in-12.
211	Lysterken (Het Aengenaem). Gent, Gemblet, in-8^o.
212	A.A. Plater. Lijstertje (Dordrechts). Dort. 1614. Met pl. 1624. W. Derde druk. By Damas Van Rybeek.
213	J. Krul. Linde (Amstelsche) ofte 't Hof der Nimphen. Amst. 1627, br. form.
214.	J. De Harduyn. Lof-sanghen (Goddelicke) tot vermaeckinghe van alle gheestighe liefhehbers. Gendt, 1620, br. in-4^o, met de muzyk voor twee en meer stemmen. W.
215	P.L.J.B. Lofsanghen (Geestelijcke). Amst. 1635, in-12. W.
216	C.v.M. Lofzangen (Schat der geestelijke). Antw. 1650, in-8^o. W.
217	Lof-sangen (Heilige) ter eeren Gods, uit het Frans vertaalt door Anna Maria van Schurman. Amst. 1675, in-8^o. Eene vermeerderde uitgave heeft voor titel: Heylige Gesangen uyt het Frans vertaelt. Zijn achter bygevoegt de Bedenkingen van A.M. van Schurman over de Toekomst van Christi Koninckrijk. Amst. 1683, in-8^o.
218	B. Busschof. Lof-sangen (Nieuwe). Amst. 1694. br. form.
219	Lusthof (Den nieuwen), beplant met voluytgelesene eerlijcke amoreuse ende vrolijcke gesangen. Amst. br. form. pl. Deze door Willems, onder N^r 27, opgegevene bundel zal wel dezelfde zyn als degene gedrukt in 1602, en die hy heeft aengeteekend onder N^r 35.
220	Luchtbol (De nieuwe). Vierde druk. B. Koene.
221	J. Jz. Starter. Lusthof (Friesche). Amst. 1621, 1627, 1634, br. form. Met muzyk.
222	W.J. Stam. Lusthof (Cupidos), en der amoureusen Bogaert. Amst. 1631, br. form. In de Cat. Viron, N^r 2429, komt deze bundel voor als gedrukt zynde in 1613.
223	Lusthof der jonckheydt (Eenen nieuwen Antwerpschen Liedekensboeck, ghenaemt den). Met vele schoone figuren, ende amoreuse Liedekens verciert. 't Hantw. 1654, in-12.
224	J.J. Colevelt. Lusthofjen ofte de vermaeckelykheyd der maechden. Amst. 1619. Lejeune, 37.

[p. L]

225	Lusthof (Den) der christelijcke leeringhe, beplant met geestelijcke liedekens ter verklaringhe van den Catechismus des Aertsbisdoms van Mechelen; door Van Haeften, proost van Affligem. Antw. 1622. in-4^o. Met muzyk. W. en Cat. Will. N^r 4886.
226	Lusthof (Het amoureuse) of 't vervolg van Thirsis Minnewit. Tiende druk. Amst. Erven w^e G. De Groot, 1726, in-8^o.
227	J.P. Schabalje. Lusthof des gemoeds. Rijp. 1638. D.
228	Lusthof des gemoeds. Hoorn, 1663. D.
229	A. Derks. Lusthof des gemoeds met een achterhofken. Gron., 1732. D.
230	Anneken Hoogerands. Lusthof (Den) der Zielen. Amst. 1653. in-12.
231	H. Stapel. Lusthof der Zielen. Alkmaer, 1681. D.
232	Lusthoofken (Een geestelyck). Emmerick (1685), in-8^o.
233	D. Willinck. Lusthof van Christelyke Dank- en Beedezangen. Derde druk. Amst. 1726, 2 deelen in-8^o.
234	Lust-Priëel (Het) der Zeeden. Leeuwarden, 1685, in-12.
235	Lustprieeltjen (Amsterdamsch). 1644, br. form. W.
236	Maegden (Gesang der). Gent, Gimblet.
237	Maegdenboek (Sanerdams). 1641. W.
238	Eliz. van Wauwe. Maeghden-Tuyltjen (Het geestelyck), toegeeygent aen alle godt soeckende maeghden. Den laetsten druck. Antw. w^e van Hendrick Thieullier, 1743, br. form. [De kerk. goedk. is van 1708.]
239	Makrolletje (Het nieuw gevonden). Amst. 1678, br. form.
240	Mars-drager (De). Amst. Joannes Kannewet.
241	Markt-schipper (De Overtoomsche). Eerste deel. [Zie het tweede deel op N^r 107.] Amst. Erven Van den Putte.
242	Markt Schipper (De nieuwe Overtoomsche), of Durkendammer Kramer. Vierde uitg. Rotterd. F.C. Hoffers, z.j., omstreeks 1820-30, in-8^o.
243	Matroozen-vreught. Utrecht, 1696, br. form.
244	Meibloempje (Haerlems). 1668.
245	Meywagen (De bloeyende). z.j., br. form. Scheltema, Mengelw. Vierde deel, derde stuk.
246	Melk-meisje (Het zingende) of de vermakelyke Turf-trapster. Amsterd. B. Koene, 1816, in-8^o.
247	Mengelmoes (Amsterdamsch), bestaande uit velerhande boertigh en geestigh Rijmtuigh. Amst. 1658, br. form.
248	Mercurius (De nieuwe Amsterdamsche). Amst. G. De Groote Keur.
249	Minnaar (De vrolyke openhartige). Amst. S. en W. Koene, 1795, in-8^o.
250	Minnebeekje (Amsterdamsch). Amst. 1660.
251	Minnebroers-sak (De Smakelyke, Vermakelyke). 1799.
252	Minneduifje (Haerlems). 1671, br. form.
253	Minnepyl (Den Goddelycken). Antw. 1678, in-12.
254	Minne-Sangen (Apolloos). Bestaande in veelderhande nieuwe Voisen, Bruilofts-Sangen, Knip-vaarsjes, Verjaars-dichten, Minne-klachten, Rondeelen, Boertige Vryagien, Lijk-sangen, enz. Noit in druk geweest, soo Frans, Duyts, als mede Latijn. Amst. 1663, br. form.

[p. LI]

255	J. Rousseau. Minnespel (Het vermakelijke). Amst. in-12. Cat. Inst. belg.
256	D. Verschueren. Minne-vonckskens (Antwerpsche). 1659, 2 deelen in-12.
257	Minnezuchtjes (Amsterdamsche). 1643, br. form.
258	Molenaar (De Schiedamse). Amst. Jacob. Brouwer, 1730, in-8^o.
259	Muyder-Poort (De nieuwe). Amst. S. en W. Koene.
260	Musikant (De vrolyke). Amst. S. en W. Koene, 1810, in-8^o.
261	Musijck-boeck (Een duytsch), daer inne begrepen sijn vele schoone liedekens met IIII, met V ende met VI partyen. Nu nieuwelijck met groote neersticheyt ghecolligeert ende vergaert. Gecomponeert bij diversche excellente meesters. Zeer lustich om singhen ende spelen op alle instrumenten. Tot Loven, by Peeter Phalesius, ende Tantw., by Jan Bellerus, 1572, br. form. De meesters, van welke in dit boek zangwyzen zyn opgenomen, zyn: Servaes Vander Meulen, Joan Wintelroy, Clemens non Papa, Joan de Latre, Gerardus Turnhout, Adrianus Stockaert, Lu. Episcopius, Jan Belle, Lupus Hellinck, Noë Faignient en Theo. Evertz. De meesten hunner zyn by de geschiedschryvers onbekend.
262	Nachtegael (De Amsterdamse). Amst., erven H. Van den Putte.
263	Nachtegael (Den Gheestelijcken). Inhoudende geestelijcke Lof-sangen op alle de Feest-dagen van den gheheelen Jare. Midtsgaders de lofsangen van de notable HH. Maechden, met meer andere Gheestelijcke Liedekens, gestelt op twee partyen Superius ende Bassus, om bequamelijcken gesongen ende gespeelt te werden. Antw. 1634, in-8^o.
264	Nachtegael (De Goese). Tweede druk. Rotterd., F.C. Hoffers, z.j. (1829-30), in-8^o.
265	Nachtegael (De dubbelden ende vermeerderde Goese). Laetste druk. 2 deelen. Amst., S. en W. Koene, in-8^o.
266	Nachtegael (De Hollandse). Amst., erven H. Van den Putte.
267	Nachtegaeltjen (Het Brabantsch), of nieuwe liederen, enz. 1656, in-12. Zeker hetzelfde als het volgende:
268	Nachtegaelken (Het Brabandts), met syn dryderley Gesangh, te weten: Minneliedekens, Herders-sangen ende Boertigheden. Uyt ter muyten in 't licht gebrocht, tot lust der joffrouwen, en in desen vyfthienden druck vermeert door G.V.H. t' Antw., Franc. van Soest, br. form. Volgens de opdragt tot de Brabantsche Jonckvrouwen is de oorspronkelyke schryver Ian Mommaert, dezelfde waerschynlyk die, in 't midden der zeventiende eeuw, te Brussel het ambt van boekdrukker uitoefende. Deze bundel moet onderscheiden worden van:
269	Nachtegaclken (Een nieuw Lied-Boek genaemd het Brabands). Gent, L. Van Paemel. in-12.
270	Nachtegaaltje (Het Haarlemmer). Amst., S. Van Esveldt, 1759, in-8^o.
271	Nachtegaaltje (Het Hernhutsche), in eene vrolijke luim, zingende honderd

[p. LII]

	nieuwe en nooit gedrukte airtjes. Amst., David Weege, eerste deel 1757, tweede deel 1761, in-8^o.
272	Nachtegaeltjen (Hollands en Zeeuws), of verzameling van Minneliedekens. Tweede druk. Amst., 1633, in-12.
273	Nachtegacltje (Het Soestdyksche). Amst., w^e Lootsman, in-12.
274	Nachtegaeltje (Het zingende). Lejeune, 229.
275	Nederlander (De vrolyke) met zijn increabel Meisje. Amst., S. en W. Koene. in-8^o.
276	Nieuwejaerliedekens by de kamer in liefd' bloeyende. Amst., in-8^o. De beide kamers aldaer gaven jaerlyks, van 1581 tot omtrent 1620, zoodanige liederenboekjes uit, zegt Willems.
277	Jan Krul. Offerande (Christelijke), bestaende in gheestelijcke rijmen. Amst., 1640, in-12.
278	Olipodrigo of Dordsche Vermakelykheid. Dordr., 1646.
279	Olipodrigo (De), bestaande in vrolijke Gezangen, Kusjes, Rondeeltjes, Levertjes, Bruilofts- en Mengelrijmpjes; uit het brein van verscheide aardige Poëten in een schotel cierlyk opgedischt. Muzyk. Amst., 1654, kl. form.
280	Oost-Indies-Vaerder (De vroolyke), of klinkende en drinkende Matroos. Amst., erven w^e Jan Van Egmont, in-8^o.
281	Opdisser (Den koddigen). Amst., 1672, in-12.
282	Oranje-Boom (De van den Hemel afgebeeden). 's Gravenh., G.F. Jacobs de Agé (1787), br. form.
283	Oranje-Hof (Het Princelyke). Drie stukjes. 's Grav., Pieter Servaes, 1748, in-8^o. Met muzyk.
284	Oranje Liedeboek. Amst. Erven H. Van den Putte.
285	Oranje Minnevlam. Amst. Erven H. Van den Putte.
286	F. Van Bracht. Orgel (Gouden), geluytmakende van Gods en Christi eer, gezangen, geestelycke mengelingen en geboorteliederen. Dordrecht, 1653.
287	Marijn Brauwer. Otterken (Liedtboecxken genaemd het). Haerlem, 1616. D.
288	Overtoompje (Het wydberoemde). Amst., Jacob Brouwer, 1712.
289	Papegay (Den). Gent, J. Gimblet.
290	S. Theodotus. Paradijs der geestelijcke gezangen. 1627, in-12. W.
291	Paradiisken (Het kleyn) van 't Boomken des leuens. - Het tweede deel van 't klein Paradiisken verciert met 't groen Prieelken der gheestelijcke Leys-liedekens. - Het derde deel van 't Paradiisken inhoudende t' levende Fonteynken. - Het Lelieveldeken vol lieffelijcke Liedekens. - 't Blomhoofken vol schoone blommekens. T' Hantw. by Hendrick Aertssens, 1619, in-12. Vyf afdeelingen eener zelfde verzameling. By de meeste liederen is de toon aengeven.
292	Daniel Bellemans. Paradys-vogel (Den lieffelijcken). Brussel, 1681. Achtste druk. Antw., by Rymers, beide br. form.
293	Paradys-vogel (Den vermaekelyken). Gent, J. Gimblet.

[p. LIII]

294	Parnassus, dat is Blijenbergh der gheestelijcker vreught, met zangnoten. Antw., 1623. 1629, 1646, in-8^o. De uitgave van 1629 is de derde.
295	Parnassus (De nieuwe Haagse) Maagdenberg. Amst., by J. Van den Putte, in-8^o.
296	Parnassus-Bergh (Hemelschen). Leyden, 1676, br. form.
297	Paranssus Berg. Gent, J. Gimblet.
298	Pegasus (Amsterdamsche), waer in (uyt lust) by een vergadert zijn veel minnelijcke Liedekens, (noyt voor dezen gedruckt) gestelt op verscheyden nieuwe Stemmen; by een gebracht door vier liefhebbers, als M. C[ampanus] Veld-deuntjens. I.I. C[olevelts] Cupidoos Dartelheydt. I[an] R[obbertsens] Herders-zanghen. A. P[ieterz] Craen] Pastorel-les ofte Bosch-Gezanghen.... En by meest al d'onbekende Voysen de Noten of Musycke gevoeght. Amst., 1627, in-4^o.
299	Pellekaen (De jonge), tweede druk, B. Koene, in-8^o.
300	Phenix (Den vogel). Gent, J. Gimblet.
301	Plantagie (De Amsterdamse). Amst. Erven Van de Putte.
302	Plantagie (De Utrechtsche). Amst. Erven Van de Putte.
303	C. De Leeuw. Plichtrymen (Christelyke). Amst. 1649, in-8^o, met muzyk.
304	Ploeg (De nieuwe Walchersche). Amst. 1822. B. Koene, in-8^o.
305	Ploegje (Een nieuw Lied-boek genaamt het dubbeld papiere), door Reynier Verton. Amst. 1801, S. en W. Koene, in-8^o.
306	Pluck-Voghel (Den eerlycken) gepluckt in diversche Pluymkens van Minne-liedekens ende andere Vrolijcheden. Uyt-ghebroeyt door Joncker Livinus Vander Minnen. Brussel 1684, in-8^o. - Den tweeden druck, naer dat het vermeerdert ende verbetert is van veele, ende groote druck-fauten: door I.H.F.V.B. Antw., by Joannes Van Soest, 1728, br. form.
307	Pluk-Vogel (Den vermaekelyken). Gent, J. Gimblet.
308	Emmanuelis Hadriani. Pratum musicum. Antv. 1584, in-fol. In dezen bundel vindt men zes nederlandsche liederen met melodiën. Zie Mone's Übersicht der niederländische Volks-Literatur älterer zeit, p. 204.
309	Prieel (Het) der gheestelicker Melodiie, inhoudende veel schoone Leysenen, ende gheestelijcke Liedekens van diveersche devote materien, ende op de principale Hoochtijden des jaers dienende, etc. Van nieuws ouersien, vermeerdert ende verbetert in veel plaetsen. t'Antw., by Hieronymus Verdussen, 1620, in-12^o, met musyk. Vóor zyn exempl. scheef W. het volgende: Vierde uitgave van dit liederenboeksken, volgens de voorrede. De meeste melodiën zyn naer andere volksliederen in muziek gebragt. De verzamelaer schynt een Bruggenaer geweest te zyn en Jesuit. Het Prieel etc. is ook gedrukt te Amsterdam [Antwerpen?] in de jaren 1614, 1620, 1630. Waerschynlyk komen ook vele dezer liede-

[p. LIV]

	ren uit eene andere verzameling, voor titel voerende: Het hofken der gheestelicke liedekens. Gedrukt te Leuven 1577, in-8^o.
310	Prins (De kroon-). Amst. Erven Van de Putte.
311	Princes (De kroon-). Amst. Erven Van de Putte.
312	Prulle-Kraam (Apollo's), door Jac. Rousseau, derde deel. Amst. Erven w^e J. Van Egmont.
313	Quacksalver (Den Italiaenschen) ofte den nieuwen Amsterdamschen Jan Potazij. Amst., w^e G. De Groot, 1708.
314	Rarekiekkas-kyker (De vermakelyke). Amst., S. en W. Koene.
315	Refereyn-boeck ofte nieuwe wandel-dreve voor de Jonckheyt. Beplant met vele diversche jonge spruyten van geestelycke Referynen ende Liedekens. Nieuwelyck gemaekt door Francois Foret. Tot Ghendt by Cornelis Meyer, op d'Hoogh-poort in 't gekroont Sweert. - Met kerkl. goedk. Ipris 6 martii 1667, in-12.
316	Refereynen ende Liedekens van diuersche Rhetoricienen uut Brabant, Vlaenderen, Holland ende Zeeland, ghelesen ende gesongen op de Camer der Corenbloeme te Bruesele. Bruesele 1563, in-8^o.
317	Refereynen (Diverse) ende Liedekens, seer playsant om lesen. (Antw.) 1574, in-12. Zie myne bekroonde Verhandeling, bl. 153, en Bibliotheca Willemsiana, II, N^r 4851.
318	Requiem aeternam, dat is het nederlandsche claechliedt, ghemaeckt op dese teghenwoordighe bedructe ende benaude tijden in de Nederlanden, onder dat jock ende last der Spaensche moordadiger tyrannie. Ghedruckt buyten Colen 1568, twee deelen in-8^o. W.
319	Requiem (Den Boeck der gheesteliicke sanghen, oft blyden) ende gheluckighe uyt-vaert van een salighe Siele etc. door eenen Religieus van d'Oorder van Sente Francois, ghenaemt Minder-broederen Capucynen. Antw., Hendrick Aertssens, 1631, in-8^o. Met oudere zangwyzen in noten gebragt.
320	Rymen (D.R. Camphuysens stichtelijke). Amst. 1624, ibid. 1647, in-4^o obl. - 1652, gr. in-4^o. - 1677, 1690, 1759 in-8^o. De uitgave van 1647 is de beste, en verschilt van de andere in de muziek, zegt W.
321	Rommelzootje, met verscheide Minnedeuntjes.
322	Rommelzootje, (Nieuwe). Amst. 1670. in-12.
323	Roosje (Een geheel nieuw Liedeboek van het). Zesde druk. Amst. 1824. B. Koene, in-8^o.
324	Roozen-blaeders (De). Gent, J. Gimblet.
325	Roozeboom (De nieuwe Oost-Indische). Elfde druk. Amst. 1802. S. en W. Koene. in-8^o.
326	Rooselaere (Den aengenaemen). Gent, J. Gimblet.
327	Sacrament (Van het H.) van Mirakel. Gent, J. Gimblet.
328	Sanck-boexken inhoudende veele suverlicke loversangen ende leysen. In latyn en duytsch gheprent tot Campen. in-8^o.

[p. LV]

329	Sangboek (Een Nieuw). Dockum, 1650. D.
330	W. Sluiter. Eybergsche Sanglust. Delft, 1680. in-12.
331	Marijn Brauwer. Schalmije (De), inhoudende vele geestelijcke liederen. Haerlem, 1611. D. 1614. in-12. W.
332	Samuel Van Hoogstraten, Schalmey (Goude), klinkende van heilige gezangen, op de toonen Salomons en de stemmen der Heiligen. Dordr. 1652. in-12.
333	Scharre-zoodtje (Medenblicker). Tweede druk. Enchuyzen, 1676, br. form.
334	A.B. Schighie (Delfs Cupidoos), vol geestige Minneliedjes. Delft, 1652, in-12.
335	Schip (Het volmaakte ende toegeruste), door Willem Schellingen. Amst. Erven Van de Putte en Bastiaan Boekhout, 1791, in-8^o.
336	Schouwburg (Het tweede deel van de Amsterdamsche) of de Nieuwe Bey-Korf. Amst. W^e H. Rijnders, z.j., in-8^o.
337	Slaa-tuintjes (De vermakelyke). Derde druk. Erven Van den Putte, in-8^o.
338	Snaaren (Apolloos), op de nieuwste en aerdigste voysen. Amst. 1664, in-12.
339	Somerbloempjes (Haerlems). 1646, br. form.
340	Souter Liedekens. Ghemaect ter eeren Gods op alle die Psalmen van David: tot stichtinghe, e̅n̄ een gheestelijcke vermakinghe van allen christ̅e mensche̅. Antw. by Symon Cock, 1540 (zes onderscheidene drukken in dit jaer). Campen, 1550 en 1562; Leyden, 1558; Antw. 1559, 1564, 1584; Utrecht, 1596, 1613, in-12. Deze door jonker Willem Van Zuylen van Nyevelt bezorgde verzameling, is met melodien op oude volksliederen. Zie hiervoren bl. xxvii in de noot.
341	Speel-schuitje (Het), met vrolyke Naay-meisjes. Zevende druk. 1780. B. Koene, in-8^o.
342	Speel-wagen (De nieuwe Dirklandse), door Reinier Cornelisz. Verton. Amst. B. Koene, 1767, in-8^o.
343	Speel-wagen (De opregte Santvoorder), verciert met rare minneliedjes, geneugelyke vryagien, herders en bruiloftzangen. Dordr. 1770, in-12.
344	Speelwagen (De nieuwe Domburgsche). Amst. B. Koene, in-8^o.
345	Speel-wagen (Nieuw Lied-Boek, genaemt den Vroylyken), oft de ledige uren van Jacobus De Ruyter. Op een nieuw overzien en op vele plaetsen verbetert. En vermeerdert met verscheyde Nieuwe Liedekens, meest op nieuwe en welbekende voysen. Gend, by Kimpe, in-12. Reeds bekend in den boekwinkel van J. Gimblet, die in 't midden der achttiende eeuw te Gent drukte.
346	Spreeuwtje (Het). Haarlem, A. Loosjes, 1808, in-8^o.
347	Staf (Gheestelijcken waeckenden) der jodsche schaep-herders, wt stemmende (met superius en bassus) soo veel nieuwe Leys-liedekens als de ghebenedyde altydt maghet ende moeder godts Maria daghen geweest is in het stalleken van Bethleem, ghemaekt door H. Philippus Jennyn, priester ende Canoniek regulier in d'abdye van Brugghe, ghe-

[p. LVI]

	seyt Ten Eechoute. Brugghe, by Lucas Vanden Kerchove, 1651, in-12. De voortitel is: Hemelsch Stalleken van dat onnoozel ende onbevleckt lammeken God Christus-Jesus. Ghedeelt in vier deelen.
348	D. Montanus. Stal-licht (Bethlehems). Utrecht, 1688, in-12. D.
349	Steekertje ('t Korswijlige). Amst. 1654, in-12.
350	Stoomboot (De Zaandammer). Amst. B. Koene, in-8^o.
351	Taptoe (De Vermakelyke Haagsche). Amst. Erven wed^e J. Van Egmont.
352	Taruw-schoof (Hemelsche) of geestelyke liedekens en lofsangen, in 't licht gegeven door A.M.S. Alcmaer, by Ysbrant Van Houten. br. form.
353	Thee-boom (De Oost-Indische). Amst. B. Koene, in-8^o.
354	Theeboom (De nieuwe Oost-Indische). Erven H. Van den Putte.
355	Thirsis Minnewit. Bestaande in een verzameling der moyste Minne-Zangen en Voysen. 3 deelen. Amst. by de Erve van de w^e Gysbert de Groot, 1735 en 1736, in-12. Waer achter: De Vrolyke Zang-Godin. Reeds in 1730 bestond er eene uitgave van heide verzamelingen; van de eerste by w^e J. Van Heekeren, van de tweede by w^e Jan Graal.
356	Tijdkorter (De nieuwe Vlissingsche) of verbeterd snaekje. Negende druk. Amst., S. en W. Koene, z.j., in-12.
357	Ton (De) vol vrolijkheid. Amst., B. Koene, z.j., in-8^o.
358	Toorenwachter (De vrolijke). Vierde druk. Amst., B. Koene, z.j., in-8^o.
359	Toverlantaarn (De). Amst. Erven H. Van den Putte.
360	Trekschuyt (De Amsterdamsche). Amst. Erven H. Van den Putte.
361	Trekschuytje ('t Hoorns vermaeck'lijck) bestaende in verscheyden aerdighe nieuwe Bruylofts, Stichtelijcke en Vermaeckelijcke Zangen, etc. 2 deelen. Hoorn, 1663, br. form. in-12.
362	Triumphus Cupidinis. In-houdende veel schoon stichtighe, e̅n̄ seer vermaeckelijcke Liedekens, e̅n̄ andere ghedichten, enz., door Joan Ysermans. Antw., W^e Jacob Mesens, 1628, br. form. Met muzyk.
363	Jacob Kosant. Triumph-wagen (De Euangelische). Antw. 1654, in-8^o.
364	Trompetje (Het nieuwe Nassause). Amst. J. Kannewet, 1762, br. form.
365	Tuin (De Dordsche). Scheltema, Mengelwerk, derde d., derde st.
366	Tulpje (Het nieuwe). Amst. S. en W. Koene, 1804, in-8^o.
367	J. Lodenstein. Uitspanningen. Twaelfde druk. Utrecht, 1743, in-8^o.
368	J. Kloek. Verlustigingen (Eedische), of Geestelijke Gesangen en Lofsangen. Utrecht, 1712, in-12.
369	Reijn. Vermaek (Christelijk). Haerlem, 1672. D.
370	Anthony Janssens. Vermaeck (Christelyck), bestaende in versch. stichtelycke Rymen en Gesangen. Haerlem, 1645, in-12. Janssens was de vader van Antonides Vander Goes.
371	Boudewyn Janssen Wellens. Vermaeck ('t) der Jeught- veel Schoone Eerlycke Amoureuse Ghesanghen enz. Leeuwarden, 1616, in-4^o.
372	Vermakelykheden (Hoorns). 1679, br. form.

[p. LVII]

373	Vino Caser (De) of de Amsterdamse Pakhuis Vreugt. Eerste druk. Amst. Erven Van den Putte, in-8^o.
374	Visboer (De Overtoomsche), twee deelen. Amst. Erven Van den Putte.
375	Visnet bevangende eenige Geestelycke Liedekens. Tweede druk. Amst. 1684, in-12. Misschien de zelfde verzameling als de volgende.
376	L. Visschers Visnet van geestelyke Liederen. Amst. 1684. Cat. Viron, N^r 3417.
377	Visser (De gelukkige) of de Amsterdamsche Losbol. Amst. B. Koene, in-8^o.
378	Vloot in zee (De Hollandsche) of het vrolyke Scheepsvolk. Tweede druk. Amst. Erven W^e J. Van Egmont, in-8^o.
379	Vrede (De Gekroonde Utrechtse). Amst. 1718, in-8^o.
380	Vreucht ('s Herten), inhoudende eenige nieuwe Liedekens, uyt den Ouden ende Nieuwen Testamente enz., door P.G. Hoorn. 1629, in-12.
381	V.D. Wael. Vreugtbasuijn (Geluijtmakende). Amst. 1734. D.
382	Vreugde-bazuin (De Nassause). Haarlem, Mores Van Hulkenroij, 1747, 8^o.
383	Vreugdebeekje (Amsterdamsch). 1645.
384	C. Rhijnenburghs Vreughde-bergh, bestaende in Sielsuchten, Bruyloftsgesangen en stichtelijcke vermakelijkheden. Hoorn 1655. Laetste druck Hoorn, voor Hendrick Jansz. Marius 1669, twee deelen, br. form. Eene andere zoogenaemde laetste uitgave, z.j., verscheen te Amst. by Joannes Kannewet. Eene uitgave van 1688 staet vermeld in de de Catalogus der Maetschappy van Leiden, deel I, bl. 241.
385	Vreugde bron (Sparens), twee deelen, 1643 en 1646. W.
386	Vreugdestroom (Amsterdamsche), twee deelen. Amst. 1634.
387	Vreucht triumphe (Amsterdamsche). Amst. 1667.
388	Vrolykheit (Amsterdamsche). Amst. 1647.
389	Vrolykheit (Ton vol), Lejeune, bl. 9.
390	Vrouwe-tuintje (Het vermakelyke). Amst., B. Koene.
391	Walvisch-Vangst (De nieuwe vermeerderde Groenlantse). Amst. Erven w^e G. De Groot en Ant. Van Dam, 1719.
392	Winterbloempjes (Haerlems). 1651, twee deelen, br. form.
393	M.v. Speijbroek. Wijnbergh (Sions). Middelb. 1670. D.
394	- - Wijnberg (De groote vermeerderde). Amst. D.
395	Ybocken (d'Enchuyser), door Femme Gerbrantsz. Drieduim, bestaande in vermakelyke Gezangen. Enchuysen, by Lelyvelt, z.j., in-12.
396	Zalet-Gezangen d'Amsterdamse, of Parnassus Bruylofts-Feest. Amst. W^e G. de Groot, 1710, in-12.
397	Zangburg (De Amsterdamsche), of Zomer- en Wintervreugd. Amst. 1761, in-8^o.
398	A. Van Gerven. Zangfontein (Gulde). Gouda, 1620, in-8^o. W.
399	F. Verloo. Zanggodin (Amsterdamsche). Amst. 1660, in-12. Schotel, Lett. en oudh. Avondst., bl. 110.
400	Zanggodin (De) aen 't Y. Twee deelen, met muzyk. Lejeune, 221.
401	Zang-Godin (De nieuwe Overysselsche), in-8^o, zonder titel.

[p. LVIII]

402	Zangprieeltjen ('t Utrechts), twee deelen, br. form., 1649.
403	Zangschool (De Hollandse). Amst., Erven H. Van de Putte.
404	A. (Janszens). Zederymen, bestaende in zangen en gedichten verciert met nieuwe muziek. Amst. 1656, in-8^o Zou deze Janszens de zelfde schryver zyn als die onder N^r 370 voorkomt?
405	Zee-held (De vrolyke). Amst., S. en W. Koene, in-8^o, z.j.
406	Zeeman (De vrolyke). Amst., S. en W. Koene.
407	Zeevaert (De nieuwe katwyker christelyke). in-12.
408	H. Zweerts. Ziel-tochten (Innerlyke) nevens eenige stichtelyke zede-zangen. Vierde druk. Amst. 1722.
409	Van Leeuwaarden. Zielsverlustiging (Des Godsdienstige Christens). Amst. 1779, in-8^o.
410	Ph. Van Sorgen. Ziele-zangen (Dichtkundige). Twee deelen. Utrecht, z.j., (1720) in-8^o.
411	Zoutmans Victorie (A la). Amst., S. en W. Koene.
412	Zwaan (De zingende) of vervolg op de Overtoomsche Markt-Schipper. Amst., Joannes Kannewet, 1759, in-8^o. Dat er eene vroegere uitgave van dezen bundel bestaet, bewyst het verslag over de twee HSS. van de maetschappy van Leiden, hierboven bl. xxxvi.
413	Zydeworm (De nieuwe gekroonde). Amst. Erven H. Van den Putte.
414	Gentsche (losse) verzameling by Van Paemel. Vroeger by Kimpe.
415	Antwerpsche (losse) verzam. by Thys. Vroeger by De Corte, G. Verhulst.

Behalve de hier opgenoemde veelvuldige liederendichters, is de naem van menig anderen tot ons gekomen, wiens geschriften of verloren of in een ander dialekt zyn opgesteld, of van wien wy slechts een enkel lied kennen. De Friezen beroemen zich op den blinden Bernleff, die in overoude tyden in hunnen tongval zou gezongen hebben. De Zwabische minnezanger Van Veldek zou een Limburger zyn. Mone haelt de liederen aen van eene zuster Bertha. Zekere Joriaen Reetel, waerschynlyk een Overysselaer, schreef in 1544 ‘in zijn laetste,’ een klaeglied, dat te vinden is achter 's mans: ‘Heilsame Leere e̅n̄ nutte onderwysinge van enen Godvruchtigen man sijn kynder int einde sijns leues̅ in schrift to^e een Testame̅t na^e gela^eten.’ In-12. Achteraen: ‘Geschreuen den 26 junii Anno 1544.’ Zonder aenwyzing van drukker. Ook bezit ik eenige blaedjes uit een' bundel ‘Schriftuerlicke Liedekens,’ waertusschen ik vind: ‘Hier zijn toeghedaen drie Liedekens va̅

[p. LIX]

Henric Verstralen, met noch sommighe Liedekens die in dese Lietboecken noyt ghedruct en zijn geweest.’ Deze dichter ‘die quam te Rijpelmonde in 't verdriet,’ behoort gewis tot het midden der zestiende eeuw, wanneer hy om zyne godsdienstige gevoelens gevangen en waerschynlyk geregt werd. Tot welken bundel gemelde liederen behooren weet ik niet: ik heb ze te vergeefs gezocht in Van Mander's Schriftuerlyke Liedekens, 1627. Het formaet is het zelfde, doch de bladzyden zyn niet genummerd. In dien tyd geraekte menig vlaemsche liedekensdichter in 't nauw. De Gentsche poëet Willem Poelgier boette in 1536 met eene ‘amende honorable ome een liedeken dat hi ghemaect hadde up de gheestelicke.’ Hem werd al verder verboden nyet meer te stellene in rhetoryke quaet noch goet¹. In 1568 werd in dezelfde stad Jan Ongena opgehangen, beschuldigd van de beeldstormers aengevoerd en een aerdig spotdicht, waerschynlyk een lied, geschreven te hebben tegen al de priesters en nonnen der stad². Te Antwerpen, in 1547, zag men Pieter Schuttemate ter dood brengen, omdat hy een ballade ghemaekt hadde van eenighe stucken door minderbroeders bedreven³.

Deze liederen zullen zeker op zoogenaemde vliegende blaedjes gedrukt zyn geweest, dergelyke weinige of geene uit die tyden tot ons zyn gekomen. Wat er aen den vernielenden tand des tyds ontsnapt is verdient nogtans bewaerd gebleven; want tusschen al het gebrekkige, sedert eene eeuw vooral door het volkslied opgeleverd, blyft het van groot nut voor de kennis van den openbaren geest, van de zeden, de klederdragt, enz., des volks, en is zelfs niet zonder nut voor de geschiedenis des lands. Ik heb er in deze dagen wel eens een lied tusschen gevonden, dat by vroegere kennismaking eene plaets in dezen bundel verdiend had, gelyk onder anderen hetgene ‘Van den kloekmoedigen Capityn Jan Jacobsen, die alleen vogt tegen zeven Hollandsche Schepen.’

Het schynt dat vóor het midden der achttiende eeuw de

1 J.B. Cannaert, Bydragen tot de kennis van het oude Strafrecht in Vlaenderen, 3^e uitgave. Gent, 1835, bl. 500.

2 J.P. Van Male, Geschiedenis van Vlaenderen, van het jaer 1566, tot de vrede van Munster, uitgegeven door Van de Putte. Brugge, 1843, bl. 25.

3 Belgisch Museum, I, bl. 158.

[p. LX]

rondzwervende dichters (Componisten heeten zy zich zelven) en zangers op de vliegende blaedjes hunne namen niet stelden. Sedert omtrent den patriottentyd vindt men die blaedjes gewoonlyk door Componist of Zanger erkend, het gevolg misschien van politie-maetregelen. Van de eersten teekende ik aen: Angelus Adelof, Arens, Joh. Hendr. Bindels, Joannes De Busschere, J. Compernolle, blind geboren te Thielt, den nog levenden blinde Eggericx, Jan Garwig, D. Van Han, van Brugge, Joseph De Mat, Lud. Van Neste, Sadones, B. Triempont en Deweirdt. Van alle deze was Sadones, geboren te Opbrakel, omstreeks 1820 overleden, en wiens liefde voor tael en kunst in zyn geslacht schynt voort te leven, wel zeker de beroemdste en de verdienstelykste.

Behalve de hierboven opgenoemde liederenverzamelingen, vindt men eene menigte wereldsche en geestelyke gezangen in dichten prozabundels opgenomen. Men denke slechts aen de fraeije minneliederen van Hooft, die zeker menigen vrouwlyken gorgel tot zang verlokt hebben. Doch ook deze bundels op te noemen kon in myn bestek niet komen. Ik zal alleen ten slotte nog het volgende zeldzaem geworden bundeltje opgeven, grootendeels uit een tiental liederen bestaende, waervan eenige welligt de stille woningen der begyntjes nog weêrgalmen doen. De titel er van luidt: ‘Staeltien van het Leven van de H. Begga, Hertoghinne van Brabandt, Fondatersse van de Beggijn-hoven, Voorghesteldt op den Jubile van Duysent Jaren van haeren sterfdagh (1698), door M.H. Begghijntjen. t'Antw. W^e van Joris Willemsens.’

Gent, 25 december 1848.

F.A. SNELLAERT.