Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 5

[p. 3]

De Nederlanden onder Philippus den Schoonen,
in den jare 1505.

De Venetiaen Vincentius Quirini, die in 1505 als boodschapper zyner republiek tot Philippus den Schoonen, hertog van Burgondie en koning van Castilje, gezonden was geworden, en dezen vorst naer Engeland en Spanje vergezelde, maekt, in het berigt, dat hy na zyne terugkomst aen den senaet afleide, het navolgend tafereel van het hof des jongen konings en van den toenmaligen staet der Nederlanden.

De koning van Castilje, zegt hy, was, gezwegen van zyne edele afkomst, een der magtigste heeren der christelyke wereld. Op den 25^sten juny jongstleden (1505), bereikte hy den ouderdom van 28 jaren. Hywas schoon van gestalte, krachtig en bloeyend, geoefend in het tournooyen, goed te peerd gezeten, yverig en oplettend in den kryg, en bekwaem om alle aenstrenging van kracht uit te staen. Van natuer en gemoedsgesteldheid was hy goed, grootmoedig, milddadig, vriendelyk en genadig, en doorgaens zoo gemeenzaem en vertrouwelyk, dat niet zelden zyne koninklyke weerdigheid daerby te kort kwam. In het uitoefenen van geregtigheid was hy streng; tevens was hy opregt, en wanneer hy iets toestond, dan kon men gerust er op rekenen. Zyne verstandelyke begaefdheden waren uitmuntend; de moeyelykste zaken leerde en vatte hy in weinig oogenblikken. Evenwel was hy in het antwoorden iets of wat langzaem,

[p. 4]

en kon niet dan moeyelyk ter uitvoering van een voornemen besluiten, in voege dat hy, voor zoo verre de regeringszaken betrof, zich ten eenen male op zynen raed verliet, en denzelven al zyn vertrouwen schonk, om dat hy van natuer geerne datgene geloofde, wat hem door lieden, die zyne genegenheid bezaten, voorgesteld werd. Dezen zoo grooten, zoo edelen en zoo deugdzamen vorst was eene gemalinne te beurt gevallen, dewelke, hoe zeer schoon en van hoogen rang, en bestemd om groote schatten en vele ryken te erven, hem nogtans door hare jaloersheid zoodanig plaegde, dat de arme ongelukkige hoegenaemd geene vreugde by haer kon smaken. Zy sprak slechts met weinigen; vriendelyk deed zy tegen niemand zich voor. Zy hield zich geduriglyk in hare vertrekken opgesloten en was de prooy van hare eigene jaloersheid. Steeds de eenzaemheid zoekend, vermeed zy alle hoffeesten en openbare vermakelykheden. Het meest van al schuwde en haette zy het gezelschap van vrouwen, onverschillig vlaemsche of spaensche, oude of jonge, van hoogen of nederigen staet. Met dat al ontbrak het haer niet aen vernuft: zy leerde gemakkelyk wat men haer mededeelde, en de weinige woorden die uit haren mond kwamen waren bevallig, gepast en geestig. Daerenboven lettede zy op het behoud van die deftige welvoegelykheid, die aen vorstinnen het meest betaemt. Hieromtrent kon ik het best oordeelen, toen ik by de welkomst-audientie haer myne opwachting maekte.

Het vorstelyke paer had vier dochters. De oudste, Eleonora [later koningin van Portugal, vervolgens gemalinne van Franciscus I van Frankryk], is 10 of 11 jaren oud; de tweede, Isabella [later gemalinne van Christiaen II, van Denemarken], 7 jaer; op deze volgen Maria en Katherina [later koningin van Hongarie en koningin van Portugal]. Van de beide zonen is de oudste Karel, 6 of 7 ja-

[p. t.o. 4]

PHILIPPUS DE SCHOONE.
Volgens een oud vignet.

[p. 5]

ren oud (Carolus V, geboren den 24 february 1500), hebbende een goed voorkomen en toonende ongemeen veel aenleg. In al wat deze jonge prins doet, geeft hy zich zoowel met hevigheid als met moed te kennen: hy heeft veel overeenkomst met den overledenen hertog Karel den Stouten, van Burgondie. De tweede is omtrent 4 jaren oud en kwam in Spanje ter wereld, alwaer hy zich ook meesttyds ophoudt en thans bevindt: zyn naem is Ferdinandus. De woonplaets van hertog Karel is Mechelen in Braband, alwaer hy door het volk zoo zorgvuldig bewaekt wordt, dat men zich eerder in stukken zoude laten houwen, dan hem buitenlands te laten gaen. Thans zal hy, na den dood zyns vaders¹, meester blyven van geheel Vlaenderen, en voorts aen zyne moeder in het koningryk van Castilje, gelyk mede aen zynen grootvader (Maximiliaen I), den roomschen koning, in het aertshertogdom Oostenryk opvolgen.

De inrichting van het hof is op volgende wyze zamengesteld. De eerste kamerheer heeft onder zich twintig kamerheeren van minderen rang, ieder van den hertog 40 gouden dukaten maendelyks trekkende; buiten dien zyn er nog vier kamerdienaren, met 10 dukaten maendgeld. De opperhofmeester heeft onder zich vyf voorsnyders, waervan ieder 50 dukaten ontvangt. De opperstalmeester gebiedt over twintig onderstalmeesters, welke de dienst van schenkers waernemen, zeventig andere die de tafel voorzien, zeventig welke de spyzen aen stukken snyden, en nog zeventig andere, aen wier opzigt de peerden der hertogelyke stallingen toevertrouwd is. Elk hunner geniet 20 dukaten maendelyks. Bovendien staen onder hem vyf-en-twintig jonge lieden, die den hertog altyd

1 Philippus de Schoone was reeds tydens de terugkomst van Quirini te Venetie, op den 25^en september 1506, overleden.

[p. 6]

moeten vergezellen, en daervoor tien dukaten maendelyks ontvangen, mitsgaders nog twintig knapen, voor wier kleeding en onderhoud hy maendelyks 100 dukaten trekt. De oppergarderobemeester wordt door twee ondergarderobemeesters bygestaen, die voor de kleedingstukken des hertogs te zorgen hebben, en daervoor maendelyks 50 dukaten trekken. De hier opgenoemde vier ambtenaren zyn de voornaemste van het hof; de hertog houdt het meest van hen en zy maken een gedeelte van zynen raed. Hunne onderhoorigen zyn gezamenlyk ryke edellieden, meest vlamingen, en maer weinigen van hen uit andere volken genomen. Hun dienst is niet dagelyks maer by afwisseling, al naer de beurt aen dezen of genen komt. Twee, met en benevens eenige gewapenden (arcieri), houden de nachtwacht in de voorkamer. By voorkomende gevallen moeten ook de edellieden zelven gewapend zyn.

Buiten en behalve de opgenoemde hofambtenaren zyn er nog dry opperkwartiermeesters (possentadori maggiori), wier pligt het is aen allen, die tot het hof behooren, derzelver wooningen aen te wyzen. Hun maendgeld beloopt op 40 dukaten. Tien gewoone kwartiermeesters, met 10 dukaten bezolding, zyn hem ondergeschikt. Nog heeft de hertog by zich eenen biechtvader, die dominikaen, monnik en bisschop is, een' opperkappelaen met vier-en-twintig ondergeschikte kappelanen, zangers en orgelspelers, waervan elk 10 dukaten bezolding geniet. Voorts heeft de hertog zes geheimschryvers en twee geneesmeesters met 70 dukaten inkomst, zes herauten als wapendragers, twee stafdragers, twaelf trompet- en acht bazuinblazers en pypers, twee cimbael- en vier vioolspelers, honderd boogschutters als lyfwacht, honderd helbardiers, die altyd naest de peerden des hertogs gaen en gezamenlyk duitschers zyn. Nog telt men twee honderd

[p. 7]

hommes d'armes, 20 dukaten maendelyksche bezolding genietende, en twee duizend duitschers, met zes dukaten bezoldiging, ter bewaking der grenzen van Gelderland. Honderd dukaten worden maendelyks aen de hofdienaren van den benedensten rang uitbetaeld. Alle opgemelde dienaren, te zamen genomen, veroorzaken eene jaerlyksche uitgave van 300,000 dukaten. Bovendien beloopen de tafelgelden, benevens de kosten van onderhoud der peerden, 40,000 dukaten, en de vrouwelyke hofstoet, voor zoo verre die bestaet, kost 20,000 dukaten. De jaerwedden aen heeren binnenlands toegedeeld, bedragen 50,000; de gezantschappen, welke door de privaetkas bestreden worden, en eenige andere soortgelyke uitgaven, beloopen op omtrent 15 à 20,000 dukaten. Alle gewoone uitgaven te zamen gerekend maekten dus, zonder de buitengewoone, een geheel van omtrent 440,000 dukaten uit.

Alle inwooners der gewesten, die onder de heerschappy van den hertog van Burgondie staen, zullen ten naesten by 200,000 huisgezinnen uitmaken. Hieronder zyn menige heeren, bezitters van kasteelen en plaetsen, onder welke de graef van Nassau de aenzienlykste is, hebbende 15,000 dukaten aen inkomen. Zy zyn alle onderdanen des hertogs, zonder evenwel verpligt te wezen hem een gedeelte hunner inkomsten af te staen. De hertog, in tegendeel, geeft aen allen pensioenen, voortspruitende uit de inkomsten van zyn eigen hertogdom. Wanneer hy als beheerscher hen tot den oorlog oproept, dan doen zy gestand aen zyn bevel, en elk voert gewapende lieden met zich, op zyne eigene kosten, en naer mate van zyn vermogen. In hunne kleeding, even als in hun uiterlyk voorkomen, spreiden deze heeren slechts geringe pracht ten toon; in hunne wooningen daerentegen heerscht veel zwier, wordt geen luister gespaerd, en zy verteeren meer dan zy innen. Spys en drank veroorzaken hun voornamelyk veel

[p. 8]

kosten, dewyl zy op overvloed gesteld zyn. Zy houden bestendig open tafel voor 's hertogs edellieden en hovelingen; want deze hebben niets anders te doen, dan by de voorname heeren middag- en avondmael te nemen.

Het volk is van een goedaerdigen inborst; het bemint zynen heer, is godsdienstig gezind, niet hoogmoedig in tael noch houding. De mans houden zich alle met den koophandel bezig. Zy bezoeken vry dikwyls de herbergen, en hun grootst genot bestaet in eten en drinken. Zy zyn geneigd tot muitery, wanneer de vorst tegen hunne belangen en vryheden handelt; maer nog gemakkelyker verzetten zy zich tegen deszelfs stedehouders. Het zou derhalve gansch niet onverwacht zyn, indien zy thans, by den dood van hunnen hertog en koning, tegen de regering aen het muiten sloegen, mits de Franschen hun daertoe den tyd laten. Worden zy echter door dezen aengevallen, dan zouden zy voorzeker zich gezamenlyk verstaen, zich ter algemeene verdediging vereenigen, en van iedereen laten beheerschen, voornamelyk door den roomschen koning, wanneer deze, zoo als te voorzien is, ter bescherming der ervenis zyner kleinzoons, naer Vlaenderen komen zou. Byaldien intusschen de zaken wederom in rust en behoorlyke orde mogten komen, dan moet hy wederom naer Duitschland terug keeren, vermits dit volk zich nu, eens voor al, niet door duitschers wil laten beheerschen. Men kan deze menschen met regt goed noemen; want men vindt onder hen noch zedeloosheid, noch godvergetendheid, noch nyd, noch haet, en zelfs geen jaloersheid, niettegenstaende de vrouwen doorgaens schoon en van zeer vertrouwelyken omgang zyn. De kleeding der vrouwen bestaet in een zwart manteltje [de nog hedendaegs in gebruik zynde falie], hetwelk over het hoofd wordt geworpen, even als by onze (italiaensche) vrome zusters (Pinzochere); en dit kleedingstuk is aen geene verandering

[p. 9]

onderhevig. In haer geheel wezen en gelaet zyn de vrouwen hier zeer levendig, en den tyd, die haer overig blyft na de huishoudelyke bezigheden, besteden zy tot den dans, het gezang, de muzyk en de vermakelykheden. Haer huishouden nemen zy waer zonder tusschenkomst der mans. De dochters worden, tot zy huwbaer zyn, in een soort van kloosters, begynhofjes genoemd, opgevoed, bestaende deze uit eene menigte kleine wooningen van vrouwen, welke tot geen huwelyk willen, of, wegens gedane gelofte, niet durven overgaen. Deze begynen houden zich bezig met vrouwelyke handarbeid, voornamelyk met het weven van linnen [kanten]; elk leeft van haren eigen arbeid, en verscheidene worden daerby ryk. Zy gedragen zich zeer eerbaer, deels om dat een goed opzigt over haer gehouden wordt, deels, en wel voornamelyk, om dat in dit land zoowel vrouwen als mannen van een' koelbloediger aerd zyn dan in ergens een ander my bekend gewest.

Vier voorwerpen zyn by de gewoone inwooners dezer gewesten het meest noodzakelyk tot derzelver levens onderhoud, te weten: bier, gezouten boter, haring en turf, eene soort van aerde uit verrotte wortels en ander bestanddeelen te zamen gesteld en in blokjes gesneden, even als de steenkolen, ter vuring dienende. Deze vier voorwerpen zyn zoodanig onmisbaer, dat in ider goede huishouding jaerlyks een voorraed er van opgedaen wordt, en men dezelve de vier elementen of hoofdstoffen van Vlaenderen noemt.

Het land is uitgebreid en wordt begrenst door Frankryk, de Duitsche Keurvorstendommen, Vriesland en de zee. Het is in tien provincien verdeeld: Vlaenderen, Braband, Artois, Henegouwen, Zeeland, Holland, Namen, Luxemburg, Gelder en een gedeelte van Picardie. Deze gewesten, gedeeltelyk bergachtig, gedeeltelyk vlak,

[p. 10]

zyn alle by uitstek schoon, ryk, digt bevolkt, met vele steden, kasteelen en dorpen, waeronder 143 bemuerde plaetsen. De middelmatigsten derzelve tellen 3 à 5000 huisgezinnen, de grootere 6 à 20,000, Brugge 25,000, Antwerpen, door haren koophandel de rykste stad, telt insgelyks 25,000, Gent 20,000, Brussel 12,000, Hertogenbosch en Mechelen 8,000, Leuven 10,000, Arras en Amsterdam 6 à 7,000. Alle deze steden zyn fraey gebouwd en sterkt bevestigd, en meestal in de laegte gebouwd, in voege dat ze ligtelyk met water kunnen omzet worden. Ook zyn zy alle met kloosters en kerken versierd. Plaetsen, straten, huizen zyn met menschen aengevuld; overal heerscht welstand, want de burgers zyn kooplieden en het gemeen handwerkers en ambachtlieden. Voornamelyk houden zy zich bezig met het weven van lynwaet, en het maken van tapyten, mitsgaders met alle andere tot de dagelyksche behoefte behoorende takken van werkzaemheid en nyverheid. Behalve de steden en grootere plaetsen telt het land meer dan 1500 dorpen, onder welke sommige van een muer omringd zyn. Ook in deze houden zich mannen zoowel als vrouwen met het lynwaetweven bezig, minder met den landbouw, om dat de menigte der inwooners niet in verhouding staet met den omvang der landeryen. Intusschen bestaet er een genoegzame voorraed van land, om eene toereikende hoeveelheid van graen op te leveren; maer geen wyn genoeg, om dat de druiven niet overal naer wensch rypen.

De grootste steden en plaetsen, welke aen geene andere stad onderworpen zyn, hebben ieder eenen burgemeester met twaelf schepenen, die de burgerlyke en lyfstraffelyke justitie waernemen: zy worden jaerlyks door den hertog benoemd, die ieder jaer twee zyner geheimschryvers als commissarissen zendt, om burgemeester en

[p. 11]

schepenen te kiezen, wordende deze, het zy van jaer tot jaer in hun amt op nieuw bevestigd, of wel door andere vervangen, maer nooyt kunnen andere dan inwooners der plaetse zelve tot die weerdigheid verheven worden. In lyfstraffelyke regtsgevallen oordeelen deze burgemeester en schepenen gezamenlyk, en de geregtigheid wordt met spoed en gestrengheid gehandhaefd. In burgerlyke regtsgedragen daerentegen zyn zy niets minder dan spoedig, waerdoor zy de beide partyen even zeer vermoeyen. Buitendien bestaet er in elke plaets een hoofdofficier, die door den hertog voor al zyn leven benoemd wordt en twaelf schryvers heeft. Zyn pligt is de misdadigen te vatten en de vonnissen ten uitvoer te doen brengen. Er zyn, behalve de opgenoemde posten, nog onderscheidene andere, die naer gelang der byzondere plaetselyke behoeften gewyzigd zyn. Deze plaetsen doen de onder haer geschikte dorpen en gehuchten op dezelfde wyze besturen als zy zelve bestuerd worden. Zy benoemen de land- en dorpregters, wier vonnissen ter bekrachtiging naer de hoofdplaetsen gezonden worden, van welke zy afhankelyk zyn. De geregtskosten worden uit de inkomsten der gemeente bestreden. Behalve deze verschillende plaetselyke besturen telt men nog vier opperraedsvergaderingen of hoofdconseils, te weten: een' raed voor Vlaenderen, een' voor Braband, een' voor Holland en een' voor Burgondie in het algemeen. Ieder der zelve bestaet uit een opperhoofd met twaelf raedsheeren, die alle van het land, waertoe zy behooren betaeld, en voor het leven benoemd worden. Zy vormen het hooggeregtshof van beroeping van alle in de steden gewezen vonnissen, en gewoonlyk moet men langen tyd op hunne beslissing wachten.

De inkomsten, welke de steden trekken, en die voor de openbare dienst en behoeften besteed worden, zyn zoo

[p. 12]

menigvuldig, dat het my moeyelyk zou vallen al de zelve op te tellen. Antwerpen alleen, hetwelk thans meer handel dryft dan Brugge en andere plaetsen, en twee vryejaermarkten offoires heeft, ieder van welke niet minder dan dry geheele maenden duert, trekt aen tollen en in- en uitgaende regten jaerlyks 150,000 dukaten. Brugge omtrent 100,000. Gent eene gelyke som. Brussel 30,000. Mechelen 40,000. De hollandsche steden en plaetsen meer dan 300,000. Zeeland omtrent 100,000 en het overige gedeelte des lands omtrent 150,000 dukaten. Alle deze inkomsten beloopen diensvolgens te zamen op omtrent een milioen dukaten, en van deze, zoowel als van de onkosten der gemeentebesturen moet het land aen den hertog jaerlyks rekenschap geven. Dit werd van ouds door de heeren aldus ingesteld, met toestemming van het volk en van de voornaemste inwooners der steden, ten einde alle hun aendeel kunnen hebben aen de genoemde inkomsten, waervan oorspronkelyk de hertogen van Burgondie niets mogten eischen. Dit werd aldus bepaeld op een tydstip, toen de Vlamingen en Brabanders voor hun eigen geld hunnen hertog en hun land van de fransche opperheerschappy, waerin dezelve vervallen waren, loskochten. Op deze wyze bleven zy van elke onderdrukking bevryd, nevens alle andere gewesten, die onder dezelfde voorwaerden onder het beheer van het huis van Burgondie geraekt waren. Uit dien hoofde zyn ook de inkomsten van dit anders zoo ryk land van zoo weinig belang voor zulk een' vorst; gaende dezelve, ten gevolge der gemaekte bepalingen, geen 100,000 dukaten te boven. Het is te vermoeden dat deze som aenvankelyk ter bestryding der uitgaven toereikend was. Toen de opperheerschers echter zagen dat die uitgaven zoo hoog liepen, verzochten zy het volk, dat zeer ryk was, om een' bystand of subsidie voor hunne hofhou-

[p. 13]

ding; vervolgens verlangden zy bydragen tot de oorlogen, die zy voeren moesten; eindelyk gewenden zy het volk er aen, elke zes jaren eene som te betalen, die op 300,000 dukaten beloopen mogt.

Toen voorts het bewind op den hertog Philippus (den Goeden), vader van hertog Karel (den Stouten), gekomen was, verhoogde die vorst langs hoe meer zyne vordering of beden, uit hoofde van den oorlog tegen Frankryk, en ontving met ieder zes jaren nagenoeg 150,000 dukaten daerenboven; op zyne oude dagen eindelyk eischte hy met elke vier jaren eene bydrage, die op 250,000 dukaten 's jaers beliep. Hertog Karel, de Stoute, die met dit al door zyn volk zeer bemind en alom hoog vereerd was, bragt het zoo ver, dat zyne onderdanen hem van vier tot vier jaren de niet geringe som van 1,400,000 dukaten als subsidie of bystand toekenden. Van toen af is als een vast gebruik ingesteld, dat de som van 350,000 dukaten voor ieder jaer regelmatig verlangd wordt, en zoodanig is het volk er aen gewend die som te betalen, als of van den beginne af zulks ingesteld ware geweest. Evenwel is daerby als voorwaerde bepaeld, dat de hertog, om de vier jaren, de hoofdplaetsen van het land in persoon moet bezoeken. In geval van oorlog, niet tegen den zin des lands ondernomen, kan de hertog bovendien nog op eene buitengewoone bydrage staet maken.

Aldus schilderde een italiaen voor meer dan drie eeuwen het hof, land en volk der Nederlanden. Menige trek van dit tafereel is nog op den huidigen dag aenwezig, en dit is een bewys te meer voor de opregtheid en onpartydigheid van den geschiedschryver.

Naer het hoogduitsch van Alfred Reumont.
H. SOMERHAUSEN.
Brussel.