Logo DBNL
Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 4 (1840)

Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 4

(1840)–J.F. Willems, [tijdschrift] Belgisch Museum–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

Des Roches en zyne aenhangers in de tael.

Sedert de Taelcommissie, ingesteld ten gevolge van het koninklyk besluit van den 6 september 1836, haer gevoelen heeft doen kennen over de voornaemste geschilpunten, welke in ons land nog eenige ingezetenen verdeelen, ten aenzien van het schryven der nederduitsche tael, is men begonnen met ongemeenen ophef te spreken van Des Roches, van zyne spraekkunst, van zyn spellingstelsel. Behaegel zelf, die het tot dus verre beneden zich achtte dien schryver eenig gezag toe te kennen1, maer veelliever de gronden zyner vlaemsche spraekkunst in de werken der hollandsche taelleeraren Siegenbeek, Weiland, Bilderdyk en Ten Kate ging zoeken, Behaegel zelf is nu een voorstaender van Des Roches geworden! Meester Bôn van Brussel heeft hem bekeerd, heeft hem al de noodlottige gevolgen doen zien, welke er voor de vlaemsche nationaliteit gesproten waren uit zyne zoo dikmaels veranderde spelling; en zoo is hy dan terug gekeerd van waer hy was uitgegaen, en heeft nu de spelling van Des Roches weêr aengenomen. Men zegt dat hem eene duchtige penitentie is opgelegd wegens dat hy heeft durven laten drukken ‘dat de Hollanders, in het schryven van AA en UU, naeder zyn aen de overeenkomst of gelykvormigheyd tusschen de gesprokene en de geschrevene tael, dan de Vlaemingen welke AE en UE schryven, en dat het schryven van AE en UE tegenstrydig is aen de wetten eener gezonde

taelkunde1.’ Doch, het is niet genoeg dat Behaegel alléén zich bekeere: hy en de heer Bôn zitten nu op het stadhuis van Brussel, om geheel de Belgische natie tot het orthodoxe taelgeloof terug te brengen, en door een reeks van proclamatien aen te toonen welke verschrikkelyke rampen er voor onze natie zouden kunnen ontstaen uit den triomf der onvaderlandsche poogingen der zoogenoemde koninklyke Taelcommissie en van andere overdreévene voórstaenders van het Hollandsch.

De eerste proclamatie, onlangs van de pers gekomen, is bestemd om tot bewys te verstrekken dat wy, mannen dier Taelcommissie, en al die ons gevoelen aenkleven, de nationaliteyt der Vlaemingen willen vernietigen, waer tegen slechts één middel bestaet, namelyk, dat al de Vlaemingen, die hunne nationaliteyt op prys stellen, zich onverbasterd vasthouden aen het nationael stelsel van Des Roches, of, doen zy dat niet, dat zy dan uyt den rang der volkeren zullen worden geschrabd.

Eene tweede proclamatie zal aentoonen dat er, als het ware, eene zamenzweêring bestaet tegen de nationaliteyt der Waelen!2

En daer nu de leden der stedelyke regeering van Brussel, gelyk ieder weet, regt vaderlyk bezorgd zyn voor de nationaliteit der Walen, en, in de tweede plaets, voor de nationaliteit der Vlamingen (immers, van de nationaliteit der Brabanders, Antwerpenaren en Limburgers wordt nog niet gesproken), zoo hebben de heeren Behaegel en Bôn, onder medewerking van het dagblad, bygenaemd la Petite Bête, zoodanig op het vaderlandsch gevoel dier reegeringsleden weten te werken, dat er aen

het Atheneum en aen de stadsscholen van Brussel stellig verbod is gedaen van eenige vlaemsche boeken te bezigen, die met het stelsel van Des Roches, zoo heerlyk verbeterd door Bôn, niet zouden overeenkomen. Een regt aerdig middeltje voorwaer om geheel onze vlaemsche letterkunde te bepalen tot een half dozyn boekjes, gedrukt by den heer Rampelbergh te Brussel, of by den heer Janssens te Antwerpen. Vondel, Hooft, Cats, Feith en Bilderdyk, ja zelfs alle onze Belgische dichters, zyn onbermhertiglyk uit het Brusselsch onderwys gebannen. Weldra zal men in elke school dier stad, op een plakkaert, in groote letteren lezen:

 
De par la ville de Bruxelle
 
Ici la défense est formelle
 
De reconnaître encor pour bon
 
Ce qui n'est pas conforme à ma grammaire.
 
Bôn.

Een enkele zwarigheid doet zich voor. Men zegt dat Monsieur Baron, opperbestuerder van het Brusselsch Atheneum, sedert ettelyke weken naer een exemplaer der Spraekkonst van Des Roches rondzoekt, ten einde na te gaen of Bôn werkelyk de regels van dien Academist gevolgd zy. By geen éénen Brabandschen boekverkooper heeft men tot dus verre zoodanig exemplaer kunnen aentreffen1.

Wel hoe (hoor ik iemand uitroepen) is dan de vlaemsche taelconstitutie te zoek geraekt? Ja, myn lieve lezer, ja, dat is zy. By toeval slechts kan men daervan nog een afdruk vinden, en zulks moet u niet verwonderen, want ik durf wedden dat er op honderdduizend vlamingen geen enkele is, die het boekje ooyt in handen kreeg.

Straks zal men zien dat noch Behaegel noch Bôn het gelezen hebben. Toen de laetstgenoemde, als secretaris der Brusselsche Commissie van Taelonderzoek, aen het bestuer der hoofdstad, den zoogenaemden vaderlandschen raed gaf om alléén de spelling van Des Roches voor de echtvlaemsche te erkennen, wist hy genoeg dat hy niet zoozeer die spelling, als wel zyn eigen belang en dat van den heer Rampelbergh, voorstond. De concurrentie der spraekkonst van Des Roches was niet te vreezen.

Doch die spraekkonst nu, waer sommigen zoo magtig veel van schynen te houden, hoe kan die toch in den vergetelhoek geraekt zyn? Waerom wordt het werk van een' zoo grooten meester niet meer in de scholen gebruikt? Waerom wordt het door Behaegel, en al de zynen, geen enkelen keer aengehaeld?

Om op zulke vragen te kunnen antwoorden behoort men eerst te weten wat Des Roches, in zyn leven en in zyne schriften, geweest is.

Jan Des Roches was een hollander, geboren in den Haeg ten jare 17401, en het onechte kind van Louiza Rottevrel, dienstmeid by den spaenschen ambassadeur aldaer. Hy werd van jongs af bestemd om een ambachtsman te worden. Zyne moeder plaetste hem opvolgelyk als leerjongen by eenen schilder, eenen kleermaker, eenen borduerwerker, eenen suikerbakker. Hy had evenwel geen lust voor zulk handwerk, maer bragt zynen tyd door in het lezen van allerlei boeken. Op zyn zeventiende of achtiende jaer ging hy naer Antwerpen een bestaen zoeken. Daer ontmoette hy een' duitschen geestelyke, die hem by zich nam, om hem als ondermeester in zyn school te gebruiken. Onder de leiding van dien heer leerde Des

Roches het latyn, een weinig grieksch, en waerschynlyk ookfransch. Deze bezigheden verhinderden echter den ieverigen jongeling niet, tusschen beiden, hetzy door het onderwys in de school, hetzy door byzondere oefeningen, zich bezig te houden met de Nederduitsche tael. De Rudimenta van de paters Augustynen en van Verepaeus voor het latyn deden hem zien dat onze moedertael ook declinatien en conjugatien bezat, en zoo kwam hy op het denkbeeld om ook een vlaemsche grammatica op te stellen, en daertoe gebruikte hy dat zelfde antwerpsche vlaemsch, hetwelk toen in de school van zynen patroon geleerd werd. Een Nieuwe nederduytsche Spraek-konst, door hem ten jare 1759 of 1760 bewerkt (immers de geestelyke goedkeuring daerop is gedagteekend van den 1 april 1761), verscheen in het openbaer omtrent het einde des jaers 1761. Kort daerna werd de geestelyke schoolhouder naer elders geroepen en liet Des Roches in het bezit van zyn gesticht. Deze schynt reeds ten jare 1765 alléén de school bestuerd te hebben, blykens een boek uit myne verzameling, door hem, volgens eigenhandige verklaring, aen zynen leerling J.F. De Beunie tot prys geschonken. Niet lang na dien werd hy, ik weet niet om welke misdaed of om welke reden, by den scholaster van Antwerpen aengeklaegd, en gedwongen zyne school te sluiten.

Inmiddels had de graef van Cobenzl te Brussel een letterkundig genootschap opgerigt, hetwelk onderscheidene pryzen uitloofde ter beantwoording van vragen, meestal de geschiedenis der Nederlanden betreffende, en vervolgens, op den 16 december 1772, door een' open brief van Maria Theresia, tot eene Academie impériale et royale des Sciences et des Lettres is verheven. De werkzame Des Roches, met vrucht zich op de vaderlandsche geschiedenis en oudheidkunde toegelegd hebbende, behaelde verscheidene pryzen, door sierljk in het fransch

geschrevene verhandelingen, en dit maekte hem by het hof en den adel voordeelig bekend, dermate dat men hem weldra tot lid (25 mei 1773) en tot bestendigen secretaris (meert 1776) der Academie verkoos, en hy vervolgens in de hem toegekende bezoldiging van het gouvernement ruime middelen van bestaen vond. Nu verscheen de voormalige onderschoolmeester van Antwerpen te Brussel en aen het hof met den degen op zyde. Die onderscheiding verdiende hy; want hy was een kundig man, die veel beter het fransch schreef dan al de andere academisten van dien tyd te samen. In de laetste jaren van zyn verblyf te Antwerpen gaf hy eene Nieuwe fransche Spraekkonst uit, en een Nederduytsch-fransch Woordenboek. Van dan af hield hy zich uitsluitelyk aen het fransch, ofschoon hy, aen het slot zyner Nederduytsche Spraekkonst, bladz. 87, beloofd had eene vlaemsche Rhetorica te zullen opstellen en uit te geven. Wel is waer, dat hy eens beproefde om ook in het latyn te schryven; doch zyn Epitome historiae Belgicae vond by de latynkenners een vry slecht onthael. In de voorrede daer van verontschuldigde hy zich wegens dat dit werkje niet in het fransch was gemaekt. Van zyne moederspraek geen woord. De hoftael kwam nu alleen in aenmerking. Als lid en secretaris der Commissie van onderwys, aengesteld in het jaer 1777, werd hem de zorg opgedragen gepaste schoolboeken voor de collegien uit te kiezen, en onder zyn toezicht te laten drukken; doch De Wez (een bevoegd regter in deze zaek, dewyl hy zelf, jaren lang, hoofdinspecteur van het onderwys der collegien geweest is) verzekert ons, dat al de door hem uitgegevene schoolboeken vol zyn van de grofste fouten. Geen enkel nederduitsch leerboek maekt deel van de verzameling der klassieke boekjes in usum scholarum Belgicae. Zoo zeer was toen zyn iever voor de moedertael gedaeld. Eindelyk be-

werkte hy eene Histoire des Pays-Bas Autrichiens, waervan slechts het eerste deel vervaerdigd en afgedrukt was toen hy op den 20 mei 1787 overleedt. Zyne boeken zyn openbaer verkocht den 1en december 1788, en volgende dagen. Uit het catalogus derzelve kan men duidelyk afmeten waerin 's mans studie voornamelyk gelegen was. Voor het vak der nederduitsche spraekleer vindt men daerin slechts drie theoretische werkjes: no 419 A. Van der Milii Lingua Belgica, Lug. Bat. 1612, no 420 de Nederduitse ortographie van Pontus de Heuiter, Antwerpen 1581, en no 1441 de Twe-spraek van de Nederduitsche letterkunst, Leyden 1584. Hy bezat noch Ten Kate, noch de Bydragen, noch de Proeven van Huydecoper, noch de Werken van de maetschappy van Letterkunde te Leyden, ja zelfs geen enkele spel-of spraekkunst, in Holland of Belgie uitgekomen, buiten de zoo even vermelde. Byzondere rubrieken treft men er aen voor de grieksche, voor de latynsche, voor de fransche, de italiaensche, de spaensche, de hoogduitsche en de engelsche poëten, maer voor de belgische of hollandsche Geen!

En deze man wil men voor den grondlegger, den opbouwer der zuivere vlaemsche taelleer doen doorgaen!

Hy leefde op eenen tyd waerin de naburige volkeren begonnen prys te stellen op hunne nationale tael. In Duitschland, in Denemarken, in Zweden, in Holland stonden er mannen op, die het geenszins beneden zich achtteden hunne vaderlandsche gedachten door vaderlandsche woorden uit te drukken. Zy waren de stichters van eene nieuwe aen elk land eigene letterkunde, die heden, als een diepgewortelde hooge boom, met de schoonste vruchten prykt. Had Des Roches gewild hy ware de hersteller onzer tael en litteratuer in Belgie geweest. Daer was juist hy de man voor. Immers, alle

letterkunde was toen in ons land uitgedoofd1 en hy was toen, zoo niet de eenigste, toch de grootste geleerde onder de Zuidnederlanders. Het nederduitsch kon destyds even goed als het fransch in het leven worden geroepen. Hy bezat het volle vertrouwen der toenmalige regeering. De Academie, het onderwys in de rykscollegien stonden, om zoo te zeggen, onder zyne persoonlyke leiding en richting. Waerom deed hy, in beiderlei betrekkingen, volstrekt niets om de moedertael op te beuren? Waerom verzaekte hy zoo spoedig de goede gevoelens, welke hy vroeger koesterde en in de voorrede van zyne Spraekkonst aen den dag legde? Dit is ons onverklaerbaer. Hy schreef voor de Academie niet anders dan fransch, alhoewel de landtael niet uitgesloten, en menige verhandeling, by dat genootschap ingezonden, nederduitsch was. Ja, hy vertaelde uit het vlaemsch in het fransch een bekroond opstel van Pluvier, om in de Mémoires gedrukt te worden, als of dat stuk voor de Belgen anders onverstaenbaer ware geweest.

Misschien was de geringe opgang van zyne nederduitsche Spraekkunst in het publiek de oorzaek van zyne verontmoediging en afgekeerdheid. Daer kan wel iets van geweest zyn; want de heer Grangé, boekdrukker te Antwerpen en eigenaer van het kopyregt derzelve, heeft meer dan eens verklaerd dat dit boekje slechts driemael by hem herdrukt is. Het was, zeide hy, voor de scholen onbruikbaer; want de kinderen waren volstrekt niet te gewennen aen de latynsche benamingen van gradus comparationis, positivus, ablativus, praeteritum, participium, en wat dies meer zy. Ook de schoolmeesters

vonden dit verre boven hun verstand. Inderdaed, ik herrinner my, dat er op myne jonge jaren, in al de my bekende scholen, nooyt anders het vlaemsch geleerd werd, dan door middel van de Fondamenten ofte grond-regelen der nederduytsche spel-konst van P.B., de Tydrekenkundige geschiedenissen, den Catechismus, Reynaert den Vos, de Oude Volksromans, den Zielentroost, de Reyze van broeder Jan Van Der Linden, de Gazetten en de Brieven. Als men het tot in de brieven (het lezen van oud schrift) brengen kon, dan was men volleerd. Nog heden worden in de meeste scholen de spraekkunstige regels van het fransch alleen onderwezen.

Toen Des Roches beloofde eene Rhetorica voor de moedertael te zullen in het licht geven, deed hy die belofte op eene voorwaerdelyke wyze: ‘Indien den lezer (zegt hy aen het slot zyner Spraekkonst) onzen geringen arbeyd niet versmaed, beloóven wy de pen daer eens voór op te neémen, en onze aenmerkingen deswegens onder zyne keurige oogen te brengen.’ De Rhetorica is nooyt verschenen, ergo...? doch wy kunnen dit punt onverlet laten. Des Roches heeft naderhand genoeg doen zien dat hy zich het vlaemsch niet meer aentrok.

Zie daer wat my van hem bekend is. Wy weten nu zoo omtrent wat hy geweest is, en wat hy had kunnen wezen. Laten wy nu eens nagaen wat Behaegel en zyne aenhangers van hem en van zyne werken maken willen. Dit zal ons in de gelegenheid brengen om op te merken met wat kwade trouw zy te werk gaen, in hetgeen zy op zyn rekening stellen.

‘De leer van Des Roches, zeggen zy, is een nationael-vlaemsch stelsel. Dat stelsel steunt op den aerd, de zeden en de gebruyken der Vlaemingen (Belgen). Het is gevestigd op de ligtst moógelyke verstaenbaerheyd, de woórdoorsprongelykheyd en de regelmaet. Daerom heéft

het zoo veél byval in België gevonden. Aen Des Roches moet men de eer toekennen dat hy in de spelling eene regelmaetige eenheyd gebragt heéft welke by de Vlaemingen, tot aen de heersching der Hollanders in België, algemeen stand hield1. Het is maer sedert dit tydstip dat men, tot groot naedeel der taele, over en weder getwist heéft. Vroeger bestond er eene beredende en ongedwongene eenheyd2. Dit stelsel eyndelyk bezit nog daerenboven een officieel karakter, als zynde goedgekeurd en bekrachtigd doór de Academie van Brussel en het staetsbestuer van Maria Theresia3.

Wy zullen met korte woorden de valschheid van al deze propositien aentoonen. Maer vooraf moeten wy het met elkanderen eens zyn omtrent het punt wat men door een taelnationaliteit te verstaen hebbe.

Elke tael is voorzeker de afspiegeling der zeden en de eigenaerdige uitdrukking eener natie. Wie dus zyne tael verloochent verloochent zyne natie; doch het is geenszins zyn tael verloochenen wanneer men uit één of uit verschillende dialecten dier tael eene zekere schryftael vormt, geschikt om aen de algemeene behoefte der ingezetenen te voldoen. Er bestaet eene hoogduitsche natie die het hoogduitsch voor algemeene schryftael bezigt. Er bestaet ook eene nederduitsche natie, die nederduitsch spreekt en schryft; doch, sedert dat het Rhynlandsche gedeelte van deze laetste natie zich aen de hoogduitsche heeft onderworpen, noemt men het overige gedeelte by uitstek de

Nederlandsche natie. De Vlamingen, de Brabanders, de Limburgers zyn nederduitschers of nederlanders, eveneens als de Oostenrykers, de Pruissen, en de Wurtenburgers hoogduitschers zyn. Elk van deze volkeren heeft geene byzondere taelnationaliteit, maer wel een byzonder staetsbestuer of eene Politieke Nationaliteit. Toen de Hollanders het geschreven vlaemsch zich eigen maekten, en in hunne schriften grootendeels navolgden, gingen zy daerom hunne nationaliteit niet af, zoo min als wy Belgen ons eigen bestaen zouden te kort doen indien wy iets, wat goed is, van hen zouden overnemen. Blyven wy beiden aen onzen gemeenschappelyken oorsprong, aen ons stamgenootschap, getrouw, dan is er niets te vreezen. Al de woorden, welke zy gebruiken, staen of stonden eertyds in onze woordenboeken. Al hunne spreekwoorden (en deze drukken het best den geest en de zeden eener natie uit) zyn de onze. Hebben zy, door het onmatig vertalen van hoogduitsche schriften, hunnen styl voor vele Belgen onduidelyk en schier onverstaenbaer gemaekt, wy hebben, van onzen kant, onze tael maer al te veel laten beheerschen door de regels van het fransch. Dit alles doet niets tot de hoofdzaek. Elk verkiest den styl die hem lust. Niettegenstaende ik dit elders en herhaeldemael bewezen heb zoo blyft toch de heer Behaegel nog altyd onze tael- of stamnationaliteit met de politieke nationaliteit van ons land verwarren, en doet hy my wederom, van den eersten regel af, welke voorkomt in zyn verklaeringsschrift, dingen zeggen, waer aen ik nooyt gedacht had. Nimmer heb ik aen de Belgen, met betrekking tot onze tael en litteratuer, eene andere nationaliteit toegekend dan de Nederlandsche of Nederduitsche. Belgica was altyd geheel Nederland, en lingua Belgica de algemeene nederlandsche tael. Zoo verstonden het Sweertius, Valerius Andreas en Foppens, die zoowel

de namen der Hollanders als die der Brabanders in hunne Bibliotheca belgica of Atheneum belgicum opnamen. Zoo dacht ook Paquot, en in dien geest handelde almede de Academie van Brussel, veel van hare prysvragen uitstrekkende tot les dix sept provinces des Pays-Bas et le pays de Liége. Ik had eertyds de eer met Behaegel daerover eenstemmig te denken: ‘Geletterde hebben getwist (schreef hy in 1817) of het vlaemsch en het hollandsch eene en de zelfde spraek of wel verscheydene taelen zyn. De eéne, om dat de Hollanders en de Belgen uytdrukkingen hebben, welke hun elk in het byzonder toebehooren, willen dat het hollandsch en het vlaemsch verschillige spraeken zyn, daerentegen achten de andere deze redens niet voldoende, om deze daerom als twee verscheydene taelen te aenzien, en zy begrypen het hollandsch en het vlaemsch onder de gemeene benaeming van nederduytsche tael. Schoon men in Griekenland overal de zelfde tael sprak, waren er nogtans verscheydene streéken, waer eéne verscheydenheyd van uytspraek heerschte. De Atheniers en de bewoóners der omliggende stréeken spraken niet even eens gelyk de Lacedemoniers, niettemin hadden zy alle de zelfde tael voór grondvest. De attische en de dorische dialekt zyn altyd aenzien geweést als behoorende tot de zelfde spraek, en te regt niet als zoo veéle taelen, maer als streékspraeken aengemerkt. Het ware ongerymd het hollandsch en het vlaemsch als twee verschillige taelen te beschouwen, om de verscheydene uytspraek en schryfwys eéniger woórden, om dat de Hollanders schryven en zeggen paard, staart, vaardig, enz. en de Vlamingen peird, steirt, veirdig, enz. Al hetgeén men redenlyker wys ten gevolge kan trekken is dat het hollandsch en het vlaemsch, in sommige gevallen, verschillig zyn in de streékspraek.’ Het scheen hem echter dat het hollandsch en vlaemsch Toen nog

niet konden versmolten worden. Hy behield het voor zich de algemeene eenparigheid door zyne schriften aen te brengen1. ‘Men mag hoópen (vervolgt hy) zoo er onder de nederduytschers volmaekte vreéd en broedermin heerscht, dat men eéns zal moógen zeggen, dat de nederduytsche tael, zoowel als de fransche, geene streékspraeken heéft.’2

Nu verzekert hy dat het stelsel van Des Roches steunt op den aerd, de zeden en de gebruyken der Vlaemingen en zyn werk eene oprechte Vlaemsche Spraekkonst is. Dit stond hem te bewyzen, en dit bewyst hy niet. Ik zou hem wel eens willen zien aentoonen hoe de latynsche letters, waermede wy onze tael verbeelden, ja dikwyls maer zeer slecht kunnen verbeelden, en hoe de fransche accentteekens in een nauwe betrekking staen tot onzen aerd en onze zeden. Zal de é, met een streep, of met een kap, beter ons karakter afmalen dan de bloote e? Des Roches zegt nergens dat hy zyne leer op de vlaemsche eigenaerdigheid grondde. Trouwens, dat kon hy ook niet. Hy was een Hollander, had in Holland zyne opvoeding genoten, en sprak geen vlaemsch, maer hollandsch, toen hy zyne Spraekkunst in 1759 of 1760 opstelde, pas achttien of negentien jaren oud zynde. In zulken jeugdigen ouderdom, op zulk een klein getal maenden, als hy te Antwerpen nog maer had doorgebragt, kan men

bezwaerlyk den aerd en de zeden van een volk kennen, vooral niet wanneer men, gelyk hy, gansche dagen in de school moet zitten, en dan ook nog het latyn, het grieksch, het fransch en de vaderlandsche geschiedenis bestudeeren moet. Wat deed hy? hy nam eenvoudelyk de antwerpsche bouwstoffen, welke hy voor zich had, tot grondslag van zyne leer. Hy wist zoo half en half hoe men te Antwerpen de tael uitspreekt, en vond in de handen der kinderen de Fondamenten ofte grondregelen der nederduytsche spel-konst door P.B., eenige jaren te voren van de pers gekomen. Daer ging hy niet buiten. Waerschynlyk waren hem de Spraekkunsten onbekend, te Brussel in 1701 en te Gent in 1712 van de pers gekomen. Naer ik zien kan, heeft hy dus geen enkelen nieuwen stelregel uitgevonden. Hy noemde zyn boekje eene Nederduytsche Spraekkonst, geen Vlaemsche, en wanneer hy daerin eenigen schryver aenvoerde, dan was het nooyt een vlaemsche maer steeds een hollandsche, even als Behaegel plag te doen. Ik zou van dezen laetsten wel eens gaerne vernemen of en in hoeverre hy voor vlaemsch houdt wat Des Roches in de volgende woorden aenpryst: ‘De zuyverste schryvers der nederduytsche tael hebben altyd tusschen den nominativus en accusativus van de declinatie voór het masculinum verschil gemaekt, schryvende in nominativo de man, de vyand, de vader, en in accusativo den man, den vyand, den ader.1’ Zal Behaegel wel willen erkennen dat dit nominative de in het gesprokene vlaemsch nog doorgaens gehoord wordt, en dus deel maekt van onze zeden en gebruiken? Gy ziet, datgene wat onze taelprotestanten voor hollandsch willen uitkryten, breekt by Des Roches ook al door, en natuer lyk; want van den eersten regel zyner Spraekkunst af ver-

klaert hy de Nederlanders en niet bepaeldelyk de Vlamingen voor oogen te houden. Neen, het is onmogelyk dat Behaegel die Spraekkunst gelezen hebbe; of wel de man bedriegt ons wetens en willens.

Maer het Woordenboek van Des Roches dan? dat zal ten minsten oprecht vlaemsch mogen heeten. Eilieve! Daer hebben wy het nu! Dat woordenboek is louter eene kopy van het hollandsch-fransche woordenboek van Pieter Marin! Men vergelyke de twee teksten (te weten, dien van Des Roches' eersten druk en den hollandschen) en men zal ontwaren dat, op weinige uitzonderingen na, in beide werken overal de zelfde verklaringen en voorbeelden aengetroffen worden.

Wat nu de meerdere verstaenbaerheid, de betere regelmaet, en de grootere woordoorspronkelykheid van het stelsel van Des Roches betreft, hierover zou veel te zeggen vallen. Dat stelsel is voorzeker niet van verdiensten ontbloot, indien men het op zichzelven of uit een Antwerpsch opzicht beschouwt; doch zulks is voor eene nederduitsche spraekleer niet voldoende. Deze moet van eene algemeene toepassing op het nederduitsch kunnen zyn, niet zoo als sommigen het nederduitsch willekeurig maken, maer zoo als het by onze zuiverste schryvers en in onze beschaefdste uitspraek bestaen heeft, en nog bestaet. Men wyze my drie keurige schryvers aen, die volstandig naer Des Roches geschreven hebben! Behalven drie of vier grammairisten zal er thans wel niemand meer zyn, van al onze levende en loffelyk bekende schryvers, die nog dien taelmonarch aenkleeft. Wie ter goeder trouw de letterkunde van ons land bestudeert kan dit ook niet doen.

Vergeefs wil men beweeren dat Des Roches een verbetert stelsel hebbe ingevoerd. Hy heeft niets ingevoerd. Hy heeft het antwerpsch gebruik, zoo als het daer in

geheel zyne verbastering zich voordeed, gelaten wat het was, en slechts grammatisch afgedeeld. De accentteekens plaetste hy volgens de antwerpsche uitspraek, de eenigste welke hy kende. In Vlaenderen en elders waren ze onbruikbaer en zyn daer weinig gebezigd: zulks bewyst ons Behaegel in het eerste deel zyner Spraekkunst, waer hy die, naer de byzondere wyze van spreken der Westvlamingen, plaetst op woorden als eéne, eénige, voórderen, voórdgaen, oórsprong, oórzaek, enz.

Elk stelsel heeft zyn zwarigheden. Dat van Des Roches heeft er ten minsten zooveel als dat van de Belgische taelcommissie; in het een en in het ander kan men dubbelzinnigheden aenwyzen; doch goede schryvers weten die te vermyden, en de opstelders van den Waeren Belg zyn er niet vry van. Wanneer zy op den omslag van hun tydschrift eerste deel, in plaets van eerst deel, en in den tekst, bl. 13 en 21, elk regtschapen Vlaeming, in stede van elken regtschapenen Vlaeming schryven, dan is het dubbelzinnig van wat geslacht Deel en Vlaeming zyn. Wanneer zy stellen, bl. 75, ‘dat de tael als een eygendom der natie niet aen de beschikking van eenige taelgeleerde kan staen,’ dan weet men niet volkomen of zy van ééne vrouw, die taelgeleerd is, of van eenige vrouwen, of van eenige mannen, of van eenige mannen en vrouwen te samen, spreken. Zy willen ons de vryheid niet toekennen om naer verkiezing paerd, peerd, vaerdig of veerdig te spellen, het eerste als hollandsch verbannende; doch hoe zullen zy dan de Brabanders met de Vlamingen overeenbrengen? De eersten zeggen de maend meert, de anderen zeggen de maend maerte. Beiden noemen den grond, waer zy op leven, eerde, en zy schryven aerde; zy veeren te water, en zy varen op het papier. Vaerdig stamt zeer zeker van varen af en men schryft welvaert, geenszins welveert. - De zucht om alles te onderscheiden

heeft hen zoo verre gebragt, dat zy aen onze schoone tael eene massa van woorden en zegswyzen willen ontnemen, en haer in een stiklyf steken, waerin zy alle vrye beweging mist. Indien men hunne grammaticas nauwkeurig wil opvolgen dan mag men niet schryven of zeggen ik spreke, ik bidde, ik leve, want het achteraenvoegen der e, of der tweede sylbe, is by hen, in het enkelvoud, het teeken van den conjunctivus. Om te verhinderen dat men geen kolen voor koolen verkoope of ete, om te beletten dat men de edele graven aen het hof van koning Leopold voor geen grafsteden aenzie, en om eenige weinige andere homographien meer, bezayen zy onze geheele tael met e-en en met accentteekens. Dit maekt dat hunne schryfwyze alles behalven économisch is, en dat zy de tael aenmerkelyk verharden. Zy noemen dit de ligst moógelyke verstaenbaerheyd en woórdoorsprongelykheyd, hoewel zy buiten staet zyn om op te geven wat de oorsprong of de wortel van een woord zy. Is het een verbum, een participium, een substantivum? Zy weten het niet, en nemen maer het een of het ander wat in hunnen winkel te pas komt. Gewoonlyk echter beschouwen zy een enkelvoud voor het grondwoord, en willen dat enkelvoud onveranderlyk in het meervoud terugvinden. Dat heeten zy dan den oorsprong herkennen, en daerom zyn zy zoo boos tegen de enkele vokaelspelling. Behaegel durft geheel de wereld uytdaegen1 om te bewyzen, dat die enkele vokaelspelling, welke hy met den naem van nieuw hollandsch bestempelt,

schoon zy in alle oude stukken van beide landen voorheerscht, en ‘waerdoor men (volgens hem) de dubbele klinkers der oorspronglyke woórden, in de afgeleyde en de zamengestelde, tegen enkele klinkers verwisselt,’ eenigzins te regtwaerdigen zy. Ik neem hem by het woord, en hoezeer ik hem daerover reeds elders in 't ongelyk heb gesteld, zoo wil ik hem gaerne op nieuw eens te regt wyzen; want hy houdt zich of hy er niet van wist.

Gelyk in alles zoo ook in de tael is het eene onbetwistbare waerheid: hoe hooger men opklimt hoe digter is men by den oorsprong. Onze voorvaders schreven in 't enkelvoud tale, sprake, name, mane, zonne, zone, bedde, ik spreke, ik neme, ik hope, ik bidde, ik wete, enz. Op die wyze schryven ook nog de van ouds met ons zoo innigverwantschapte engelschen: name, hope, mate, plate, I name, I hope, I make, I wake, I wade, enz. Dit is dan voorzeker de oudste, de oorspronkelykste vorm, welke thans nog, voor een overgroot getal van woorden, by ons geldig blyft. Wanneer ik dus in pluralis schryve: de talen, de spraken, de namen, de zonen, zy spreken, zy nemen, zy hopen, dan ben ik nader by den oorsprong der woorden dan Behaegel, en dan heb ik nog een ander voordeel op hem, namelyk van byna nooyt de letteren te moeten veranderen. Ik zeg dan: ik leve, zy leven, ik grave, zy graven; terwyl hy moet schryven: ik leef, ik graef, met een f, en zy leéven, zy graeven, met een v. Omtrent de klankverlenging der eerstgeschrevene vokael in leven, graven, hopen, en al zulke woorden, kan er geen twyfel ontstaen; dewyl de klemtoon in onze tweesylbige grondwoorden noodzakelyk op de eerste sylbe valt, en de tweede sylbe bestendig met een consonant begint. Men leere derhalve aen de kinderen dat al deze woorden, schoon men ze nu dikwyls eensylbig of verkort en verscherpt gebruikt, oorspronklyk dubbelsylbig waren, en zy zullen zeer gemakkelyk

begrypen dat de enkele vokaelspelling even goed den oorsprong eerbiedigt als de dubbele.

Ten slotte moeten wy nog onderzoeken of het waer zy dat de spraekleer van Des Roches zulken ongemeenen byval in Belgie gevonden hebbe, of zy door Maria Theresia en de Academie van Brussel officieel goedgekeurd zy, of de regelmatige en ongedwongene eenheid van spelling tot by de komst der Hollanders in ons land algemeen stand gehouden, en of het maer sedert dien tyd is dat men er over twist.

De weinige herdrukken en de tegenwoordige schaerschheid der exemplaren van de Spraekkunst des heeren Des Roches, getuigen volstrekt niet van grooten byval by het publiek. Vier jaren na derzelver verschyning werd er te Brussel een groot vlaemsch-fransch woordenboek in twee deelen, in-folio, gedrukt, volgens het Dictionnaire de Richelet. De spelling van Des Roches is daer niet in gevolgd. Ik lees daer, (au hazard het boek openslaende) deze voorbeelden op het woord Roi: ‘een koning, de koning, Roi des romains, de opvolger van het keyzerryk, de leeuw is de koning der dieren’ enz. Geen der vlaemsche verhandelingen in de werken der Academie, door Des Roches zelf in druk gegeven, draegt het kenmerk van zyne spelling. In het Journal des Séances van dit genootschap vindt men nergens een woord over het vlaemsch, veelmin over de goedkeuring van een stelsel. Men zoekt zyne officiele tael te vergeefs in al de plakkaerten van Maria Theresia, of van haren zoon (ik bezit er een zeer groot getal), of in de publicatien der hoven of stedelyke regeeringen, of in de menigvuldige protestatien gedurende de omwenteling, of in al de kerkboeken van dien tyd. Men bleef, gelyk voorheen, in alle uitkomende schriften, de grootste taelverwarring aen den dag leggen; en zie daer de reden waerom zoo vele lieden nog heden

ick en thien spellen; dit doen vooral de notarissen en praktizyns; want de lange spelling vergroot het kopyregt.

Het is dus een fabel dat Maria Theresia en de Academie van Brussel de spelling van Des Roches zouden hebben bekrachtigd, en deze fabel is door de kwaedaerdigheid uitgevonden, om de taelcommissie van 1838, by gebrek van goede en gezonde redenen, per fas et nefas te verguizen.

Dat het, overigens, de Hollanders zouden zyn geweest die hier eerst den twist in 't land brachtten, en de vlaemsche eenheid van tael verbraken (gelyk men het noemt), is almede een leugen. Doctor Van Daele, van Ipre, heeft reeds in de jaren 1805 en 1806 over de toen betwiste schryf- en spellingstelsels niet minder dan eenen-veertig nummers van zyn Tydverdryf laten drukken. In no 40 verklaert hy openhartig dat er ten aenzien van het schryven onzer moedertael eene volslagene anarchie bestond. ‘Van over 50 en meer jaeren wenschte ik, zegt hy, dat iemand sich de moeyt soud géven de néderlandsche tael op haere voeten en vaste gronden te stellen, de seg-wysen ofte sinnen naer spraekkundige wetten te schikken, de spelling tot gelykvormigheyd te brengen, den oirsprong der woorden, den eygendom der strékspraeken op te klaeren, alle de strék-spraeken ten naesten mógelyk tot malkanderen te doen óverhellen, middels aen te dienen om tot de allerminste verwerring uyt het midden te ruymen, de eenvoudige klaerheyd bóven hoogdraevende duysterheyd te verheffen, ens.: het is my niet gelukt een dusdaenig voldoende werk t'ontmoeten, schoon ik 'er in dien loop van tyd aen véle af gespróken heb: eyndelyk heb ik selve de hand aen den ploeg geslégen,’ enz. enz. Ik heb reeds elders doen opmerken dat er in de dichtbundels der vlaemsche poëten, welke in 1809 by de Catharinisten te Aelst, en in 1811 by de

Fonteinisten te Gent naer prys dongen, almede geene eenheid van spelling wordt aengetroffen, en zelfs dat toen de meesten dier dichters de dubbele aa gebruikten. Het zoogenoemde hollandsche bestuer dagteekent eerst van 1815. Onder het fransche was de fransche spraekkunst en het woordenboek van Des Roches zeer gezocht en gebruikt, vermits wy toen noodig hadden en gedwongen waren de tael onzer overheerschers te leeren. Zie daer hoe Des Roches in alle scholen bekend geraekte, en hoe hy een grooten naem verkreeg; maer geenszins door zyne vlaemsches praekkonst. Zyne spelling heeft door het bezigen van zyne fransche spraekkunst en fransch woordenboek, stilletjes aen, en ter sluip, zich opgedrongen. Zy is ons, gelyk alle ander kwaed, door het fransch aengekomen.

Het spreekt van zelfs dat ik, die voorheen van Des Roches zeer veel goeds gedacht heb, nu ook den lof terugneme, welke ik hem in myne verhandeling over onze tael- en dichtkunde voor zynen iever omtrent de moedertael vermeend had te moeten geven.

 

J.F. WILLEMS.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs