Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 1

[p. 137]

Een woord over de oude Rhetorykkamers in het algemeen, en over die van Antwerpen in het byzonder¹.

Eenen der kragtdaedigste middelen ter beoefening en voortzetting onzer vaderlandsche letteren, is ongetwyfeld het daerstellen van Rhetorykkamers, of letterkundige gezelschappen, waer tael- en dichtlievende vrienden vergaderen om elkander doór aengenaeme en nuttige letteroefeningen te onderrigten, en tot de studie der Nederduytsche tael aen te zetten. Van de vroegste eeuwen af hebben zulke letterkundige gezelschappen in Belgien bestaen, en, gelyk den heer Robaeys zeer wel opmerkt, ‘altyd grooten invloed gehad op het beschaven en opbouwen onzer moedertael².

‘Van over oude tijden, zegt den heer Kops, hebben zich in Nederland verscheidene fraaije geesten opgedaan, die in gezelschap samengevoegd, zich met rijmen en vertooningen van tooneelspelen bezig hielden. Indien men zich op de getuigenis van Lambert Bidlo mag verlaaten, (vervolgt hy,) vond men ten zijnen tijde, in

1 Den schryver heéft verzogt, tot nadere beslissing over de schryfwyze in de nederduytsche tael, zyne spelwyze te behouden.

2 Iets over de Rhetorykkamers van Dixmude; zie Nederduitsche letteroefeningen, Gent, 1834, bladz. 116.

[p. 138]

de rederijkkamer te Leiden, nog stukken, welken blijken gaven dat de rederijkers al voor den jaare 1200 zijn bekend geweest¹.’ Het schynt ook dat in Braband de rhetorykkamer van Diest, die den naem van Christus oogen voerde, in den jaere 1302 bestaen hebbe; ‘doch dit is geenzins op klare bewysstukken gevestigd,’ zegt den heer Robaeys.

Het gewoon bedryf der rhetorykkamers was het vertoonen van tooneelstukken, als ook de beoefening der dichtkunst, en het voornaemste doeleynde hiervan strekte, zoo het schynt, om doór deze spelen de zeden te verbeteren, met nu op eene boertige, dan op eene ernstige wyze, aen ieder zyne pligten te leeren. De eersten bestonden in blyspelen, die men esbattemènten of battementen, en kluchten, die men ook kluiten of zotte kluiten noemde. De tweeden voerden den naem van spelen van zinne, of zinnespelen. Deze oefeningen wierden in het openbaer verrigt, en daertoe noodigde men ook andere kamers of gezelschappen uyt, by middel van kaerten, die zy aen de steden en dorpen toezonden. Op de kaerten stond aengeteekend het voórwerp der vertooning, van het zinnespel of gedicht, dat men uytvoeren moest, als ook den prys of de belooning, voór die het best daerin gelukte. De uytgenoodigde kamers kwamen byeen op gestelden tyd, met veél pragt en luyster. Deze samenkomsten wierden genoemd intreden, welke voórtyds onderscheyden wierden in landjuweelen, en haegspelen, wordende de eersten slechts in de steden gevierd, byzonderlyk ter gelegenheyd der behaeling van eenen eerprys. De tweeden, ook dorpspelen geheeten, geschiedden gemeenelyk in de dorpen en vryheden.

1 Schets eener geschiedenis der Rederijkers, in de Werken van de maetschappij der Nederlandsche letterkunde, te Leiden, 2^de deel, bladz. 216, en volg.

[p. 139]

De rhetorykkamers hadden hunne wetten, doór haer zelven voórgeschreéven, en meestal doór hooger gezag bekragtigd. Zy hadden verscheydene voórrechten, en wierden dikwils doór de regeéring dermaete beschermd, dat er, naer sommiger getuygenis (zegt den heer Kops), geene broederschappen met zoo veéle voórrechten en vryheden voórzien waren. De leden der kamers waren onderscheyden in hoofden en kamerbroeders. De eersten voerden den naem van keyzer, prins, factor, deken, vinder. Er was ook eenen fiskael om het orde te onderhouden, en alles nategaen; vervolgens eenen vaendraeger, die by de slaende trommel voórafging aen het hoofd der leden, als zy naer eenige samenkomst gingen. Gemeenelyk wierd tot factor, (maeker of opsteller) gekoózen dien geénen, welken het ervaerendste was in de dichtkunst. Zyne bediening bestond in het voórdraegen der onderscheydene onderwerpen van dichtkunst en van vertooningen, als ook het uytdeelen der verschillige rollen aen de speélders. Zy hadden voór hunnen prins zulken eerbied, dat ‘zy geene spelen sloten (zegt den schryver van de Historie der nederduytsche Rymkonst,) noch geen gedicht, zelfs geen liedeken, eyndigden, of in het leste couplet addresseérde zich den poëét tot dien prince, t'en waere dat er den souvereyn tegenwoórdig was¹.’ Dan, gelyk in die tyden de vorsten veelal gewoon waren (zoo als den heer Kops opmerkt), ‘t'hunner verlustiging eenen hofnar te onderhouden, zoo had men ook, op alle deze kamers, een dergelijk personaadge, die, gemeenelijk in een zotskap gedost, bij openbare vertooningen, rijklijk t'zijne toebragt om het gemeen te vermaaken.’

1 Historie, regels en bemerkingen wegens de Nederduytsche Rymkonst. Antwerpen (1773) bl. 16.

[p. 140]

Het aengenaeme, zoo als men ziet, wierd dus by het nuttige gevoegd, en daerdoór konde het niet missen of zulke gezelschappen moesten veél opgang maeken, en ieders aendagt verwekken. Ook was het niet alleen by de aenzienelykste persoonen van de stad of het dorp dat zy beschermers en deelgenoóten aentroffen, maer zy wierden zelfs doór de vorsten des lands verheerlykt. Deze déeden zich als leden der rhetorykkamers aenneémen. Wy leézen dat hertog Jan van Braband lid was van de Brusselsche kamer, het boeck genaemd; dat koning Filips, aertshertog van Oostenryk, aen de kamer den gentschen balsem, waervan hy deelgenoót was, het blazoen geschonken heéft¹. Hy waerdeérde zoodanig de dichtkunst, dat hy eenen gouden ring met eenen diamantsteen aen den dichter, die het best zyne voórgestelde vraeg in rym zou beantwoórden, ten geschenke gaf. Keyzer Karel den V gaf aen de Amsterdamsche kamer, in liefd bloeijende, het blazoen. Prins Willem den I van Oranje heéft het zich eene groote eer gerekend binnen Antwerpen prins der violieren te zyn. Onder zoodanige bescherming moesten ongetwyfeld deze gezelschappen in hunne letterkundige oefeningen aengemoedigd worden, en van jaer tot jaer luysterlyker bloeyen.

1 ‘Blazoenen wierden genoemd de geschilderde panneelen in vercierde lysten; in den bovenhoek van den lyst stond gemeynelyk het wapen van den souvereyn; in de dry andere hoeken, de wapens van de plaets, daer sy van kwamen, van de rhetorykkamer, en van den prince der zelve. Het middelvak was gevuld met figuren en zaeken, die in plaetse van woorden, op rym moesten gelezen worden.’ Historie der nederduytsche rymkonst, bladz. 28. Men vind eenige dier blazoenen afgebeéld in de Schadtkiste der philosophen en poëten, Mechelen, 1621, in-folio. (De hierby gevoegde platen verbeelden de Wapenblazoenen der Antwerpsche kamers, volgens de Spelen van Sinne, te Antwerpen vertoond en gedrukt ten jare 1561).

[p. t.o. 140]

[p. 141]

Genoeg over de rhetorykkamers in het algemeen. Tot verdere kennis van dezelve gelieve den nieuwsgierigen lezer de schets van den heer Kops na te gaen, die my in het voórgedraegene tot leydraed gediend heéft.

Nu een woórd over de oude rhetorykkamers van Antwerpen. Deze stad heéft vier rhetorykkamers gehad, waervan de eerste tot blazoen hebbende de Violiere, en tot zinspreuk voerende Uyt jonsten versaemt, in 1400 opgerigt is geweést; de tweede, den Olyftak, tot zinspreuk Ecce gratia¹; de derde, de Goudsbloem, tot zinspreuk Groeyende in deugde; de vierde, T'lelieken van Calvarien, tot zinspreuk In liefde groeyende. Den schryver van de Historie der nederduytsche rymkonst gewaegt van deze laetste niet.

Het eerste landjuweel, of de eerste intrede, die binnen Antwerpen plaets gehad heéft, is geweést in 1496. Er kwamen op dien dag binnen die stad twee-en-twintig kamers van de omliggende plaetsen, met veél pragt en toestel. Onder dezen waren de Barbaristen, en die van de Boomlooze mande van Gent; de Groeyende boom en Jenette bloem van Lier; de rhetorykers van Audenaerde, Aelst, Dendermonde, Hulst, Iperen, en Sevecote, by Gistelen². Twee dagen laeter voegden zich hierby de Fonteinisten van Gent, de kamer van Sluis, Oostende, Bergen-op-den-Zoom, Reimerswael en Amsterdam. Er wierd in die vergadering tot beantwoórding opgegeéven: Welke de grootste genade was, die God tot het meeste heil der menschen verleend had? De Jenette bloem van Lier heéft het best deze vraeg beantwoórd, en dry zilvere kannen tot eerprys behaeld³.

1 Zoo als het schynt, had dit gezelschap zyne vergadering op de schilderskamer boven de borze.

2 [Niet Sevecote, maer Sevenberge. J.F.W.]

3 Historie der Nederlandsche Vorsten, doór Van Mieris, 1^e deel, bladzyde 279.

[p. 142]

In het jaer 1515 wierd er eene intrede binnen Mechelen gevierd, waer twee rhetorykkamers van Antwerpen henen kwamen, en waer die der violieren den hoogsten prys van het pragtigst inkomen behaelde. Deze intrede bestond uyt zes honderd persoonen, trotschelyk gedost, zoo te peêrd, te wagen, als te voet.

In het jaer 1532, wierd er binnen Brussel, na den omgang van het H. Sacrament van mirakel, een landjuweel gehouden, op het verzoek van t' Marien Cransken. Onder de dertien kamers, welke het zelven bywoonden, waren die van Antwerpen, Mechelen, Diest en Bergen de uytsteékendste, en behaelden er de pryzen.

In het jaer 1539 heéft de kamer der Violieren uytgescheénen, en den hoogsten prys behaeld. Er was voórgesteld geweést: Wat den stervenden mensche den meesten troost aenbragt. De kamer van Antwerpen had betoogd, volgens deze vraeg, dat den meesten troost des stervenden mensch gelegen was in de verryzenis des vleesch.

In het jaer 1561 wierden binnen Antwerpen eene zoo merkweêrdige intrede gevierd, dat de uytgeévers doór zinnespelen, afbeéldingen en tafereelen, die alsdan vertoond zyn geworden, beweézen hebben ‘dat de kunst der poësye in de voorgaande landjuweelen nimmer zo zeer gebloeid had als thans, nu de verstanden kloeker, alle kunsten in meerder kennisse, der poëten veelen, en de liefhebbers zonder getal waren¹.’ Ten dien tyde had de kamer der Violieren tot prins den heer Melchior Schets, heere van Rumst, en tot haeren hoofdman den heer Antonis van Stralen, ridder en heere van Merxem; den eersten was schepen, en den tweeden burgermeester van Antwerpen².

1 Nieuwe Chronyk van Braband, bladz. 398. Kops, bladz. 254.

2 Historie der Nederduytsche Rymkonst, bladz. 18, 19.

[p. 143]

Zoo bloeyde de rymkonst, zegt den schryver van de Historie der Nederduytsche rymkonst, ‘dat men byna niet anders en hoorde spreken, als van cartellen en brieven, die het een of het ander konstgenoótschap zond in verscheyde steden, dorpen of vlekken, of daervan ontfing, elkander noodigende om op haere spelen te komen, de pryzen te winnen, de vriendschap te vermeerderen, de konsten te verbeteren, en alle herten op te wekken tot zoo eerlyke tydkortingen. Maer de nederlandsche beroertens en de inlandsche oórlogen, de beéldstormerye en andere helsche pesten, die vernielt hebben al wat aen een eerlyk herte kon behaegelyk wezen, hebben ook sedert het jaer 1565 de rymkonst verdrukt. Met deze gelegentheyd mogen wy dit antwerpsch landjuweel van het jaer 1561 aenzien als den alderlesten geeuw van de nederlandsche weélde.’ En inderdaed, sedert 1565, het laetste jaer dat de antwerpsche kamer, de Goudsbloem, den hoogsten prys van t'haegspel in de stad Brussel behaeld heéft, treft men byna niets meer aen over de rhetorykkamers van Braband en Vlaenderen. Veéle van de inwooners dezer gewesten, onder welke verscheydene minnaeren der dichtkunst waren, begaven zich, na het overgaen van Antwerpen in 1585, naer Holland, en hebben in Amsterdam twee kamers opgerigt: de witte lavenderbloem, tot zinspreuk voerende wt levender jonst, en het Vygeboomken, tot byschrift hebbende het soet vergaeren.

Toen de beroertens in de Nederlanden opgehouden hebben, by het twaelfjaerig verdrag van stilstand van wapenen, dat binnen Antwerpen in 1609 besloten wierd, tusschen Albertus en Isabella en de staeten van Holland, zoo is doór den raed van Braband aen de leden der rhetorykkamers het houden hunner vergaderingen

[p. 144]

wederom vergund, en het speélen van openbaere tooneelstukken toegestaen geworden. De rhetorykkamer, den Olyftak van Antwerpen, heéft in 1616 aen die van den groeyenden boom te Lier de kaert eener maendelyke referynfeest, met dit opschrift, Ecce gratia, toegezonden. Zulks bleéf wederom een weynig voortdueren tot in 1620, wanneer de rhetorykkamer van Mechelen, genaemd de Peoen, eene blazoenfeest gevierd heeft, waer 24 konstgenoótschappen en eenige byzondere Poëéten hunne blazoenen, vergezeld van referynen en liedekens, gebragt hebben. Doch dit is voór de laetste reyze geweést. Het volgende jaer stierf Z.H. Albertus; het twaelfjaerig verdrag was te niet, en het oórlogsvuer begon te blaeken tot in 1648, wanneer, by het tractaet van Munster, de vereenigde Provinciën voór eenen vryen staet zyn er1kend geworden. Sedert dien tyd hebben de kunstgenoótschappen, elk op zyne kamer, hunne byzondere feesten gevierd.

Men mag uyt dit alles besluyten, dat de rhetorykkamers veél aen de Nederduytsche tael en dichtkunst toegebragt bebben. Ook heéft men van dan af in byna al de steden van Braband en Vlaenderen, waer zy bestonden, eenen aenhoudenden lust voór de dichtkunst ontdekt. Men heéft ze naderhand vervangen doór andere letterkundige gezelschappen. Ieverige en letterminnende lieden hebben het zich eenen pligt gemaekt voort te zetten hetgeén hunne voórvaders met zoo veél vlyt begonnen hadden. Zoo heéft men in Antwerpen een tael- en dichtlievend genoótschap in 1803, alleen doór dry leden, de heeren J.A. Terbruggen, Arn. Klincko en A.J. Stips, in het huys des eerstgenoemden, zien beginnen, en sedert meer dan veertien jaeren zoodanig zien aengroeyen, dat het genoótschap in 1818 verpligt geweést is zich een grooter lokael te

[p. 145]

bezorgen. In 1821 is hetzelve met den eertitel van koninglyk genoótschap vereerd geworden, en heéft een aenzienelyk deel der geleerdsten van Holland aengewonnen, onder welke Bilderdyk, Wiselius, Tollens, Van Oosterwyk-Bruyn, Siegenbeek, en meer anderen¹. Naderhand heeft dit genoótschap een weynig begonnen te kwynen, en men heéft niet meer die lettervrugten zien aen den dag komen, welke de werkzaeme leden te voóren in het licht gaven.

Een ander genoótschap onder den titel van Schoól-onderwyzers gezelschap is er alsdan opgekomen, dat nog tot heden bestaet en bloeyt, en zich met onvermoeyden iever tot schoólweézens algemeen welzyn bezig houd. Dit gezelschap heéft, van in 1824 tot in 1834, zyne tael- en dichtkundige lettervrugten, onder den titel van Nederlandsche bydraegen, in het licht gegeéven.

Tot dus verre heéft men den lust tot de Nederduytsche tael en dichtkunst tragten op te kweeken. Heden zal dien nog aengevoed worden doór de letterkundige genoótschappen, welke reeds in Brussel, Leuven, Antwerpen, Gent, en Brugge, luysterlyk bloeyen². Nog meer: er is reeds eene letterkundige Maetschappy, waervan de bovengemelde slechts afdeelingen zyn, tot bevordering der Nederduytsche tael en letterkunde, opgerigt in Brussel, wier doel zal zyn den bloey der vaderlandsche letteren kragtdadig te bewerken. Ook heéft ons Belgisch gouvernement, overtuygd van de noodzakelykheyd van onze moedertael te handhaven, zich ten hoogsten genegen getoond om de edele poogingen dezer

1 Zie den naemlyst der leden in de Mengelwerken in rym en onrym van het koninglyk genootschap te Antwerpen.

2 Zie wetten van de Antwerpsche Rederykkamer, den Olyftak, onder de zinspreuk: labore et constantia.

[p. 146]

Maetschappy doór wyze maetregelen te ondersteunen. Z.M. den koning heéft, by besluyt van 6 september 1836, eenen eerprys uytgeloófd voór de oplossing eens vraegstuks, strekkende om meer eenpaerigheyd in de schryfwyze te brengen. Mogte deze Maetschappy bloeyen, mogten in ons oud Belgien de letterkundige gezelschappen den luyster herkrygen, dien onze voorvaderen hieraen gegeéven hebben; mogte voórtaen onze schoone Moedertael trotschelyk optreéden, en de laege voóroórdeelen doen vallen, die maer al te veél, sedert eenen geruymen tyd, in Belgien tegen haer zyn ingedrongen, dan waren de poogingen en den iever dier geénen luysterlyk bekroond, welke met herte de Nederduytsche tael aenkleéven.

P. VISSCHERS, priester.

Toevoegsel.

Men vergelyke met deze kleine verhandeling hetgene Siegenbeek in zyne Beknopte geschiedenis der Nederlandsche letterkunde, bl. 42 en volgende, over de Rederykers heeft geboekt. Met genoegen zien wy dat de eerw. opsteller een voorstander der kamers van Rhetorica is. Het heroprichten dier kamers kan oneindig veel goed stichten, en den landzaet meer algemeen tot het beoefenen der moedertael terug brengen. Zonder dat is het te vreezen dat de alles verdervende fransche letterkunde al meer en meer zal veld winnen, zelfs ten platten lande, tot groot nadeel van godsdienst en nationaliteit. Het ware te wenschen dat vele geestelyken in Vlaenderen dit punt in ernstige overweging namen. Tooneeloefeningen, onder de leiding en het toezicht van kundige en godsdienstlievende persoonen staende, verdienen veeleer aengemoedigd dan tegengewerkt te worden. Zoo begreep men de zaek in vorige tyden, toen men blyspelen en kluchten ten bywezen zelfs van geestelyke persoonen uitvoerde. Ten jare 1657 vertoonde men te Brugge, voor den bisschop dier stad, een herderspel van J. Lambrecht, waervan de personnagien waren Jacob, een herder, twee enghelen, Prosalytus, Lamech en Hebreus herders, Architob, Rachel een herderinne, Lia een herderinne, Laban vader van Rachel ende Lia. De uytwerckers van 't ballet waren den veldtgodt Pan, met vier herders uyt het spel. Dit stuk bezit ik: het draegt voor titel: J. Lambrechts Rachel, ofte thooneel van oprechte liefde, verthoonende door

[p. 147]

een herders-spel den arbeyt ende getrouwe liefde van den aerdts-vader Jacob, ghetrocken uyt het H. boeck Genesis, cap. 21, etc. Ghespeelt binnen Brugghe op den derden mey 1659 voor sijn hooghweerdigheyt Carolus van den Bosch, als dan bisschop vau Brugghe ende nu van Gent, ten bywezen van veel ander eerweerdighe hooghe ende treffelicke persoonen. Tot Brugghe, ghedruckt by de weduwe van Joannes Clouwet, in de Breydelstraete, 1662, in-4^o.

Veel, zeer veel bouwstoffen heb ik sedert ettelyke jaren verzameld, tot het opmaken eener geschiedenis der Rederykkamers in Belgie. Voorloopig, en ter aenvulling van het historisch overzicht, door den heer Visschers, en vroeger door den heer baron Van Ertborn¹, gegeven, zal ik hier een Chronologische Lyst van oorkonden, betrekkelyk de kamers van Antwerpen, laten volgen.

J.F. WILLEMS.

1 Geschiedkundige aenteekeningen aengaende de St-Lucas gilde, tweede druk, Antwerpen by Ancelle, in-8^o.