Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 1

[p. 3]

Over den oorsprong, den aert, en de natuerlyke vorming der Nederduitsche tael.

I. Oorsprong en aert.

De taelstudie is by ons in haer eerste opkomen. Terwyl vreemde letterkundigen wedieveren om de voortreffelyke eigenschappen der by hen gesprokene talen in het helderste daglicht te plaetsen, misachten of verwaerloozen vele Vlamingen en Brabanders de spraek hunner vaderen. Des niet te min wordt er thans niet weinig over nationaliteit, en over de noodzakelykheid van een meer eendrachtigen volksgeest onder ons, geredenkaveld. Men wil weten wat een Belg zy; men begeert een onafhanglyk volksbestaen; men maekt aenspraek op een byzonderen naem onder de volken van Europa, en men denkt by dat alles niet aen het eerbiedig vasthouden der over-

[p. 4]

leveringen van vroegere Belgen, aen eene meer eigenaerdige levenswyze, een eigene letterkunde, een eigene tael!

Doch het geslacht der echte Vlamingen en Brabanders, eenmael zoo geducht by den franschen nabuer, is niet teenemael uitgestorven, noch hun nationael karakter geheel uitgewischt. Men vindt nog rechtschapen zonen des vaderlands, hunner afstamming waerdig, en die het op zichzelven niet verkrygen kunnen als halve of kwartfranschen door te gaen, of met zoo veel anderen aen den leiband van vreemde belangen te loopen. Zoo lang dezen, met de meerderheid hunner medeburgeren, het Nederduitsch zullen spreken, zal by ons de nationaliteit voortleven. Geen overheersching van drie eeuwen heeft onze vlaemschsprekende broeders in de kasselryen van Bergen-St-Winox, Cassel en Broukburg, tot franschen kunnen vervormen: nog eeuwen lang zullen zy, in zeden en gebruiken, Vlamingen zyn.

Nu de storm der laetste omwenteling wat tot bedaren gekomen is, schynt ook by vele Belgen de lust weêr op te komen om de vaderlandsche letteren te beoefenen, en het Gouvernement toont zich genegen de poogingen van dien aert door eenige maetregelen te ondersteunen. By koninglyk besluit worden alle deskundigen opgeroepen, om, tegen den eersten october 1837, het plan van eene verbeterde en tot eenparigheid leidende schryfwyze onzer moedertael in te leveren, en het laet zich aenzien dat niet weinigen zullen mededingen om den uitgeloofden eerprys te behalen. Intusschen kan men niet ontveinzen, dat de taelstudie in Belgie nog zeer ten achteren blyft. Vry klein is dat getal onzer landgenooten, wier betrachting by aanhoudendheid was den waren aert en den oorsprong van het Vlaemsch na te vorsschen, of gade te slaen. Weinigen zyn bekend met de schriften

[p. 5]

der geleerden, door wier verspreiding de linguistiek in deze laetste jaren tot eene hoogte opgevoerd is, die zy te voren nimmer bereikt had. Wie tegenwoordig de duitsche tael in het algemeen, of de nederduitsche in het byzonder, ten gronde verstaen wil, kan, ten aenzien der eerstgenoemde zonder de leiding van Grimm, en met opzicht tot de laetste zonder de hulp van Bilderdyk, niet gemakkelyk meer te recht komen, maer loopt gevaer om langentyd op dwaelwegen en bypaden te blyven sukkelen, inzonderheid wanneer hy, bestendelyk volgens, latynsche schoolbegrippen voortdrentelende, het hem opgelegde reispak niet wil afleggen, en geenen moed heeft om den nieuwgebaenden weg in te slaen.

Hier by komt ook, dat de fransche opvoeding en fransche levenswys der beschaefde standen in Belgie groote vooroordeelen tegen de moedertael hebben doen opvatten. Men gelooft vry algemeen, dat het Vlaemsch niet veel beter zy dan een patois, hoogstens geschikt om de denkbeelden van een' boer of van een keukenmeid uit te drukken, en buiten twee of drie provincien volstrekt niet gangbaer, ja onverstaenbaer en nutteloos. Men laet dus zyne kinderen van jongs af in het fransch onderwyzen, men neemt by voorkeur fransche dienstboden, fransche leermeesters, leest niet dan fransch, schryft niet dan fransch, en schaemt zich, als het ware, een vlaemschen naem te moeten teekenen. Op die wyze vormde zich eene byzondere kaste, aen vreemde levenswyzen en vreemde begrippen uitsluitelyk gehecht, onbekwaem om de lagere volksklassen tot iet goeds op te leiden, ja thans met dezelven schier in geen verband meer staende. De geestelykheid alleen (en dit moet men tot haren lof zeggen!) nam in die verbastering geen deel, maer is de tael en het volk steeds getrouw geble-

[p. 6]

ven. Het staet grootendeels in hare macht, en het is, zegt men, haer stellige wil de nationale letterkunde uit den onverdienden staet van versmading, dien haer te beurt viel, weêr te verheffen, en het openbaer onderwys eene zoodanige richting te geven, als strekken moge om de Belgen op het spoor hunner vaderen terug te brengen. De verbeterde kanselwelsprekenheid heeft, sints vyftig jaren, in Holland een aental dichters en redenaers gevormd, die de tael hebben gezuiverd en luisterlyk hersteld: waerom zou dit niet evenzeer in Belgie kunnen het geval zyn? De godsdienst, zoowel als de nationaliteit, zou er by winnen, en deze beiden dienen toch elkanderen te ondersteunen.

Om tot vaderlandsche letteroefeningen op te wekken hebben wy voor onze medeburgers dit Belgisch Museum opengesteld, in het welk zy op de innerlyke voortreffelykheid hunner moederspraek, gelyk mede op de gedenkstukken hunner geschiedenis en letterkunde, zullen worden opmerkzaem gemaekt.

Voorloopig stel ik my voor hier eene korte schets op te hangen van den oorsprong, den aert, en de natuerlyke vorming der nederduitsche tael, in vertrouwen dat de zelve, schoon slechts de ruwe omtrekken of het geraemte van een grooter gebouw vertoonende, eenig licht zal geven aen de beantwoorders van de bovengemelde koninglyke prysvraeg.

Door Nederduitsch versta ik dien byzonderen hoofdtak der algemeene duitsche tael, welke het Vlaemsch en Hollandsch, of het zoogenaemde Nederlandsch, midsgaders het Platduitsch der Nedersaksische en Rhynlandsche provincien, in zich sluit. Het laetste alleen geldt by de Duitschers voor Nederduitsch; doch ik heb elders, en naer my dunkt op goede gronden, aengetoond, dat er by ons, voor als nog, geene noodzakelykheid bestaet om van de oude

[p. 7]

benaming Nederduitsch af te zien⁽¹⁾. Gewoonlyk zeggen wy: spreek duitsch! wanneer wy verlangen dat iemand zich duidelyk uitdrukke⁽²⁾, en vraegt men aen een' Brabander, in de ommestreken van Diest, of aen een Limburger, wat tael hy spreekt? hy zal antwoorden: ik spreek duitsch (dietsch).

Inderdaed, de beide spraken, het Nederlandsch en het Platduitsch, maken in den grond maer ééne tael uit (wy zullen dit elders door voorbeelden en bewyzen nader ophelderen); en daer men het Geldersch en Limburgsch tot het Nederlandsch betrekt, zoo bevroede ik niet, waerom het Rhynlandsch, het Hanoversch, het Munstersch, het Oostvriesch, het Bremensch, het Brunswyksch, het Holsteinsch, het Pommersch, het Paderbornsch, het Meckelenburgsch, het Maegdenburgsch, het Brandenburgsch, juist eene afzonderlyke tael zouden moeten uitmaken. Een Vlaming reize van Oostende naer Keulen, en klimme van daer het noorden op, door Hanover en Westfalen, langs de kusten der Oostzee, tot by Dantzick, indien hy onder weg zyne tael naer de letter spreekt, en goed articuleert, op zulke wyze als voorheen hier te lande de Jesuieten plachten te prediken, hy zal zich overal doen verstaen, immers even goed als hy met zyn eigen dialect in Braband of Holland te recht komt⁽³⁾. De schippers van Hamburg en Lubeck hebben

(1) Verhandeling over de Nederduitsche tael- en dichtkunde opzichtelyk de zuidelyke provincien der Nederlanden, 1, bl. 14.

(2) Duidelyk zyn is eigenlyk duitsch zyn, dat is, het volk eigen; zynde duud of diet volk; waervan ook bedieden.

(3) ‘Feu M. Vanden Broucke, intendant du prince De Ligne (zegt de heer Raepsaet in het derde deel of supplement zyner Analyse historique et critique des droits civils politiques et religieux des Belges, bl. 288)’ m'a rapporté qu'en revenant en 1786 ou 1787 de la Pologne, et s'arrêtant dans un hameau pour abreuver ses chevaux, il y trouva les habitans dansant et jouant, qui parlaient assez correctement le flamand suivant l'accent de Courtrai; leur ayant adressé la parole en flamand, ils le comprirent de même; quand il leur dit qu'ils parlaient flamand, ils répondirent qu'ils ne connaissaient point ce pays, mais qu'ils parlaient la langue de leur village. Il leur demanda, s'ils ne savaient point par oui-dire de quel pays leurs ancêtres étaient venus? Nous n'avons jamais entendu dire, répondirentils, qu'ils fussent venus d'ailleurs.
‘M. le chevalier De Coninck, belge, présentement ministre de l'intérieur, à qui je racontais l'anecdote de M. Vanden Broecke, m'a dit, qu'étant préfet à Hambourg, et parcourant sa préfecture pour opérer la conscription, plus il avançait dans le nord, mieux il comprenait les habitans, et moins ses commis allemands les comprenaient.
‘En 1813 je logeais le colonel des chasseurs Poméraniens De Zastro, dont une compagnie était en garnison à Audenarde: il n'y avait entre son idiome et celui de ses troupes guère d'autre différence avec la nôtre qu'un peu de rudesse dans leur prononciation, et parçi parlà un mot allemand.’

[p. 8]

ten allen tyde in Antwerpen hunne zaken, zonder tusschenkomst van eenen vertaler, kunnen dryven, en daerom betuigt Kiliaen, in de voorrede van zyn nederduitsch woordenboek, dat hy niet enkel voor de Nederlanden heeft gearbeid, maer ook voor een groot deel van Duitschland (ut non Brabantiae solùm sed et aliis germaniae, praecipuè inferioris regionibus, noster hic labor usui esse posset). Men zegge dan niet, dat men nergens met onze tael voort kan! Het grondgebied, waer Nederduitsch gesproken wordt, is ten, minste van zoo grooten omvang als dat waer Fransch, of Engelsch de moedertael zyn.

Wel is waer, sedert Luther is het Hoog-of Opperduitsch by Nedersaksers en Rhynlanders de schryftael, gelyk tot in de zestiende eeuw toe het Vlaemsch in de noordnederlandsche gewesten den toon gaf, en thans de langue

[p. 9]

d'oil in het zuiden van Frankryk oppermachtig gebiedt, en het provinciaelsch allengskens verdringt. Het is er echter verre af dat de platduitsche bevolking, schoon van alle kanten daer toe gedrongen, het Hoogduitsch (eene tael die nogthans zoo veel overeenkomst met de hare heeft!) algemeen zou hebben aengenomen.

Doctor Ludolf Wienbarg klaegde nog onlangs over de halstarrigheid der Nedersaksers, in dit opzicht. De waerheid dwong hem tot de volgende bekentenis. ‘De hoogduitsche tael, zegt hy⁽¹⁾, wordt allerwege in Nedersaksen als werktuig der volksbeschaving aengewend. Er zyn weinig dorpen, waer de jeugd geen gelegenheid vindt het hoogduitsch te leeren verstaen, spreken, lezen en schryven. Zy is er zelfs toe verplicht: amman, dorpspredikant, bybel, gezangboek, catechismus, almanak, het spreekt al hoogduitsch; doch, men weet hoe het gaet, het platduitsch is en blyft het levenselement der ingezetenen. Dat spreken zy onder elkanderen, in huis, op het veld, voor en na de preek; dat alleen komt hun uit het hart; daer gevoelen zy zich wel by; daer door weten zy, als het ware, dat zy nog in hun eigen vel steken, iets wat hun zeer twyfelachtig voorkomt, zoodra zy willen hoogduitsch wezen. Wat is by hen de vrucht van het hoogduitsche schoolonderwys? De jongen leert rekenen, lezen en schryven; hy kan weldra ook lezen en schryven; doch hy leest en hy schryft niet. Als hy man en huisvader is, wordt het by hem niet beter. Hy gaet te kerk: de hoogduitsche preek en het gezang vallen hem als een stortregen op zyn zondagspak; hy keert naer huis, schiet zyn rok uit, en hangt dien, met al de woorden en hemelsche druppelen,

(1) In zyn boekjen: Soll die plattdeutsche Sprache gepflegt oder ausgerottet werden? Gegen ersteres und für letzteres. Hamburg, 1834, in-8^o, bl. 16-18.

[p. 10]

die er op gevallen zyn, weêr aen den nagel, tot voor den volgenden zondag.’ Zoo moeilyk is het eene vreemde tael in te voeren!

Van waer die voortdurende strydigheid tusschen hoogen neder-duitschers? - Van waer anders dan van een wezenlyk en oorspronglyk onderscheid tusschen beide natien? Het zy my vergund op dit punt myne gedachten beknoptelyk kenbaer te maken.

Onze voorouders noemden Overlanders de volken aen gene zyde den Rhyn⁽¹⁾, en Nederlanders, al wie aen dezen kant van den stroom tot den duitschen stam behoorde. Het land der laetsten hiet alzoo in het latyn Avalterra, en zyzelven in het fransch les Avalois (hommes des pays en aval du Rhin), weshalve ook de Keulenaers onze landgenooten waren:

Li Avalois crient Coulogne⁽²⁾!

Te recht dan voert de held van het Niebelungenlied den naem van Siegfried von Niederlant. Het nakroost der eerste Saksers werd by ons Oostlanders of Oosterlingen (waervan het woord esterling of sterling), gelyk doorgaens de Baltische zee de Oostzee, geheeten. Daer wy van ouds met hen maer ééne natie uitmaekten, zoo verwarde men al vroeg den eenen volkstak met den anderen. De vlaemsche zeekust werd littus saxonicum genoemd⁽³⁾; Beda gewaegt van Saksers, in de nabyheid

(1) Van Heelu V^s 1252, 3225.

(2) Phil. Mouskes, aengehaeld in het Glossarium van Ducange, verbo Avalterrae.

(3) ‘Les colonies des Saxons s'étaient établies sur nos côtes maritimes avant la conquête des Romains.’ Raepsaet, Analyse historique et critique des droits civils, politiques et religieux des belges, I, p. 91.

[p. 11]

van den Rhyn woonende⁽¹⁾; Melis Stoke vond in oude handschriften

Dat al tlant, beneden Nimaghen (Nymwege)
Wilen Nedersassen hiet⁽²⁾;

En ofschoon Huydecoper met dit Nedersaksen den spot dryft, men vindt het ook by Jacob van Maerlant:

Dat hi Niemagen maken dede....
Want daer beneden berch ende dal
Hiet doe Nedersassen al⁽³⁾.

Ja, wat meer is, de kronyk van Saint-Denis maekt de Brabanders en Vlamingen tot geboren Saksers. De celle gent, zegt zy, sont né et estrait, si comme l'on dit, li Brabançon et li Flamenc, et ont encore celle meismes langue⁽⁴⁾; verklaring, welke voorvast een veel ruimere beteekenis heeft dan Des Roches, en sommige andere geleerden, er willen aen toekennen. Dat men toch daerby niet enkel de door Karel den Groote in onze gewesten overgebrachte Saksers bedoeld hebbe, maer geheel dien volksstam, valt, naer my dunkt, by de woorden de celle gent, genoegzaem in het oog. Ik wil echter hieruit niet besluiten, dat wy eigenlyk Saksers, of nakomelingen dier Belcae zouden wezen, uit Scandinavie herwaerts afgezakt, gelyk Des Roches dacht⁽⁵⁾; maer ik meen er althans

(1) Historia ecclesiastica gentis Anglorum, lib. V. cap. II. Edit. Cantabrigae 1644, fol. 406, 607.

(2) Melis Stoke Rymkronyk, eerste boek, V^s 41-65, te vergelyken met Bilderdyk Geschiedenis des vaderlands, I, bl. 59.

(3) Spiegel historiael, I, bl. 7.

(4) Dom Bouquet, Recueil des historiens de la France, V. p. 252.

(5) Histoire ancienne des Pays-Bas,, in-4^o, p. 30 et 599. - Professor Moeller doet ook de Saksers, kort voor de geboorte des Zaligmakers, uit Scandinavie in Duitschland aenkomen (Saxones, Commentatio historica, Berolini 1830, p. 26).

[p. 12]

te mogen uit afleiden, dat wy met die noordelyker natien al zeer naeuw verbroederd waren, zoo zelfs, dat de Anglosaksische geloofsapostelen weinig moeite hadden om by ons den christengodsdienst verstaenbaer te prediken. Wy vereerden, even als de Saksers, den zelfden afgod en stamvader Woden, den zelfden Hercules Saxanus, of Saxnote, blykens een oudbelgisch of ripuarisch verzakings-formulier⁽¹⁾, ja (hetgeen alles afdoet), wy spraken en spreken nog heden dezelfde tael, dat onloochenbaer kenmerk eener gemeenschappelyke afkomst: wy hebben nog celle meismes langue.

Wat is nu de oorzaek van die zelfstandige en eigenaerdige stamverwantschap der volken, aen de noord-en oostzee, en in de Nederlanden, sints zoo vele eeuwen gevestigd? De oplossing van dit vraegstuk moet doen zien van waer het Nederduitsch ons is toegekomen.

Naer het gevoelen van Arndt zou waerschynlyk de nederduitsche tael veel vroeger dan de hoogduitsche in Europa verspreid zyn geweest. ‘Men kan vermoeden, zegt die geleerde schryver, dat de zachte tongval reeds lang in het oude Germanie inheemsch was, en reeds lang van de eene zyde het germaensche noorden, van de andere de beide Rhynoevers bezet had, toen de harde tongval (het opperduitsch) van het oosten heendrong,

(1) Zie hetzelve in myne Verhandeling over de Nederduitsche tael- en dichtkunde, I, bl. 107, 108. Toen ik deze verhandeling schreef was ik nog weinig met de vorderingen der historische en taelkundige studien der duitschers bekend. Ik verstond derhalve, gelyk Des Roches, door Saxonote of Saxnôt den Saksischen Oten (Odin); doch het blykt nu dat men er den noordschen Freyer door verstond, zynde Saxnôt zooveel als Steengenoot; waerover men kan nazien J. Grimm's Rechtsalterthümer, bl. 895 en zyne Deutsche Mythologie, bl. 203. De Sax of Seax, waer de volksnaem van daen kwam, was een steenen wapen.

[p. 13]

en zich met de oude germaensche spraekstammen vermengde⁽¹⁾.’ Wellicht is het daeraen toe te schryven dat de alleroudste overblyfsels der duitsche tael, in dit deel van Europa gevonden, meestal vry zuiver nederduitsch, of, zoo men wil, saksisch zyn, gelyk by voorbeeld het Hildebrandslied der achtste eeuw, door Grimm uitgegeven⁽²⁾, et laetstelyk in het fransch medegedeeld door Chateaubriant⁽³⁾, beginnende met de woorden: Ik gehoorta dhat seggen, of gelyk de oudsaksische Evangelien harmonie uit de negende eeuw, waervan de aenvang is: Manega waron the sia iro mod gespon, that si begunnun word gode, enz.⁽⁴⁾. Daerentegen zyn de oudste hoogduitsche stukken, zelfs die welke in één en denzelfden oord vervaerdigd werden, zeer vermengd, en van elkander afwykend door de vocaelklanken⁽⁵⁾.

Nademael het nu overbekend en zeker is, dat onze Europische talen uit het Oosten herkomen, als zynde de oudgermaensche volkshorden, reeds lang voor Christus geboorte, van daer uitgegaen, om aenvanglyk de noordoostelyke landen onzes werelddeels te betrekken, zoo valt te vermoeden dat de eerste stamvaders der Saksers en Nederlanders, het Hercynische woud omzwervende, langs de oostzee allengskens herwaerts zyn afgedaeld, vóór dat nog eene tweede inzwerming van aziatische uitwyke-

(1) Von Arndt, über den Ursprung und die Verwantschaft der Sprachen von Europa, bl. 106, en Lulofs, Schets van een overzigt der duitsche taal, Groningen 1819, bl. 49.

(2) Die beyden altesten deutsche Gedichte, Cassel 1812, in-4^o. Later verbeterd in de altdeutsche Wälder. Er bestaet ook eene nieuwe uitgave van dat lied door Lachmann.

(3) Études historiques, tom IV, p. 104, édition de Bruxelles.

(4) Heliand, poëma saxonicum seculi noni, nunc primum edidit J.A. Schmeller, Monachii, 1830, in-4^o.

(5) Grimm, Deutsche Grammatik, I, bl. 75.

[p. 14]

lingen den opperduitschen stam aen den rechteroever des Rhyns bracht, en onze voorouders van daer wegdrong. Dit vermoeden steunt op verschillende historische gronden, en wordt a posteriori door de nog tegenwoordig voortlevende eenheid van spraek alzins bekrachtigd. By het opvolgelyk verdringen der natien was natuerlyk de eerstaengekomene zy, die door de zee belet werd verder te trekken. Immers, zy was daerdoor genoodzaekt zich neêr te zetten, of moest de Galliers nog meer naer het zuiden verdryven. De geschiedenis leert ons, dat de germaensche bezitnemingen in deze landen zich niet verder hebben uitgestrekt dan tot aen het Ardennenwoud, het Sonienbosch, en de andere natuerlyke beschuttingen der gallische natie, die nog heden de grenslyn tusschen de vlaemsche en waelsche bevolkingen uitmaken. Wy Nederlanders waren derhalve de eerst neêrgezetene Duitschers, en gaven, in lateren tyd, dus met recht den naem van Zweven, Almannen en Wenden (dat is Zwervers, Vreemdelingen, Nomaden) aen hen, die boven den Rhyn, of hooger op, nog geene vaste verblyfplaets gekozen hadden. De evengemelde stroom verdedigde ons tegen hunne inrukkingen en vyandlyke aenvallen, gelyk hy ook aen de Romeinen gediend heeft tot het afweeren der barbaren.

Dit weinige zal voldoende wezen om aen te toonen, dat de Nederlanders met de Oudsaksers, en de ingezetenen tusschen Maes en Rhyn, door alle tyden heen maer één en hetzelfde volk waren, met hen dezelfde tael sprekende, en zich merkelyk onderscheidende van de Opper- of Hoogduitschers, welke laetsten vry later uit het Oosten kwamen, en maer zelden met ons in gemeenschap traden. Ik vind het overbodig dit nader uiteen te zetten, met hier nog by te halen hoe wy, sints onheugelyke tyden, met het noorden in handels- en vorstelyke famielie-betrek-

[p. 15]

kingen stonden; hoe zich nederlandsche colonien in het noorden van Duitschland vestigden, waer men de Vlamingen riep⁽¹⁾ om er den landbouw te doen bloeien; hoe onze vlaemsche gedichten, onze Reinaert de Vos, onze liederen, onze spreekwoorden, aldaer gekend en gebruikt werden, terwyl wederkeerig onze voorouders niet weinig Oostersch- of Hamburgsch bier dronken, gelyk de stadsrekeningen in Belgie getuigen kunnen, enz., enz. Wy zullen elders gelegenheid hebben op dit alles terug te komen.

Uit het aengevoerde vloeit dan ook voort, dat wy onze moedertael, zoo als wy die (vooral in de Nederlanden) uit het Oosten hebben medegebracht, vry zuiver hebben kunnen bewaren, al moest zy, even als andere talen, de veranderingen en vervormingen ondergaen, welke de tyd er aen toebracht, en immer zal blyven aen toebrengen.

Multa..... jam cecidere; cadentque
Quae nunc sunt in honore vocabula, si volet usus.

Het ligt in myn bestek niet den oosterschen oorsprong onzer tael, door het aenwyzen van hare verwantschap met het Persisch of het Sanskrit, hier opzettelyk te betoogen. Wie lust hebbe deze wonderlyke overeenkomst te bestudeeren kan in de spraekkunstige werken van Rask, Bopp, Vater, Becker, Schmitthenner, of in de Akademische voorlezingen van professor Hamaker⁽²⁾ zynen weetlust ruimschootsch voldoen. Bilderdyk heeft reeds opgemerkt, in een opstel aen het fransch Gouvernement ingediend, dat zy haren oorsprong uit zichzelven, dat is, uit de natuer, verklaert, en dus het onwaerdeerbaer voordeel

(1) Strenuos viros ex Flandria, zegt een Diploom, aengehaeld by Wersebe, Ueber die niederländischen Colonien im nordlichen Teutschlande, Hanover, 1826, II, bl. 984, note 132.

(2) Leyden, by C.C. Vander Hoek, 1835, in-8^o.

[p. 16]

bezit ‘de former un système complet, dans lequel tout s'explique philosophiquement, sans le secours d'aucune autre langue, tant pour la partie étymologique, que pour la logique syntactique. Ce qui rend encore (voegt hy er by) cette langue extrèmement et universellement intéressante, c'est qu'elle sert comme de liaison entre les langues orientales et celles du nord. On n'alléguera pas à ce sujet son étonnante conformité avec le Persan et la langue [ancienne] des Indiens, ni la lumière qu'elle en reçoit, et qu'elle y repand réciproquement (observation qui a frappé tant de savans!); mais on parle ici d'une conformité de principes, qui en la rapprochant des langues orientales, donne en même temps raison des déviations des autres langues boréales, dont la forme plus compliquée annonce une origine moins pure⁽¹⁾.’

Alvorens ik overga tot het ontwikkelen der natuerlyke gronden, waerdoor het Nederduitsch, ook naer myne byzondere wyze van zien, zich, boven alle andere duitsche taeltakken aenbeveelt en verheft, zoo vind ik niet ongepast, by hetgeen hierboven over de oorzaken van het verschil tusschen de twee hoofdspraken der duitschers aengevoerd is, ook nog, te dezer plaetse, het gevoelen van Adelung den lezer mede te deelen (ik bedien my van Lulofs vertaling). ‘De eigenaerdigheden van het Opperduitsch (zegt hy) bestaen in eene, aen hetzelve geheel eigendommelyke, volte of volheid des monds, welke by ieder woord met honderd woorden zwanger schynt te gaen; - in eene, in het oogloopende, overhelling tot diepe, holklinkende vocalen en breede, zware tweeklanken (diphtongen), in stede van bloote klinkers. Een van deszelfs lievelingsgeluiden is het Ai, hetwelk door alle

(1) Mémoire (adressé au Gouvernement Français, en 1811), in Bilderdyk's Mengelingen en Fragmenten, uitgeg. in 1834, bl. 97, 98.

[p. 17]

schakeringen der uitspraek zich staende houdt, en alleen in Oostenryk op vyfderlei verschillende wyzen wordt uitgesproken. Alle spraekwerktuigen des opperduitschers hebben eene onmiskenbare hardheid, weshalve hy onder meer dan eenen medeklinker altyd den hardsten en den krachtigsten kiest, denzelven vaek op allerlei wyze nog krachtiger maekt, en dan met geweld uit den mond stoot. Altyd genegen tot hol ademen (hauchen) blazen en sissen, maekt hy byzonder veel werk van het onaengename ch, gelyk er ook niet ligt een ander volk zyn zal, hetwelk de s, vóór eenen medeklinker geplaetst, zoo gaerne en dikwerf in den sisklank doet overgaen, als hy. Dit een en andere maekt zyne tael in den mond van het onbeschaefde gemeen tot eene der hardste en schorste van Europa, en hoe ook de beschaefdere verkeeringspraek der fatsoenlyke lieden dit ruwe en harde geslepen en gepolyst moge hebben, zoo veel is er echter van overgebleven, datzelfs het tegenwoordige Hoogduitsch, hetwelk uit het Opperduitsch geteeld is, stroef en onaengenaem klinkt in de ooren der westelyke en zuidelyke bewooners van Europa.’

‘Het Nederduitsch is juist het tegenovergestelde van het Opperduitsch. Viel aen de laestgenoemde tael schorheid van spraekwerktuigen, opgevuldheid des monds, en een eeuwigdurend holademen, sissen, en blazen ten deel, de eerste vloeit over van weekheid, glibberigheid (schlüpfrigkeit) en trage kortheid. Het ch, voor hetwelk zy zoo gaerne eene k laet hooren, kent zy ter naeuwernood, uitgenomen in eenige meestal uit het Hoogduitsch ontleende woorden. De s en z verruilt zy gaerne voor de t. Den volklinkenden opperduitschen sisklant laet zy voor medeklinkers geheel en al weg, en doet voor denzelven eene bloote s hooren; en zelfs vóór klinkers luidt dezelve in veel woorden by haer als sg, even gelyk by de Grie-

[p. 18]

ken. Dus ontwykt zy ook (eenige ruwe tongvallen uitgezonderd) de opperduitsche tweeklanken en zware lage klinkers, en trekt de hoogerklinkende en eenvoudigere gaerne aen dezelve voor. - By voorbeelden pipen, piper, voor pfeifen, pfeifer. Als eene verklaerde vriendin van alle zoetvloeiende en gemakkelyke klanken, vindt zy dikwerf zelfs de zachte medeklinkers, inzonderheid de d, nog te hard, weshalve zy deze in de uitspraek menigmael overspringt, leêr, weêr, (leder, weder). Deze weekelykheid lokt haer tevens uit tot eene veelzeggende, maer soms ook onperiodische kortheid⁽¹⁾.’

By deze getuigenis van een' vreemden schryver zal het niet onaerdig zyn de volgende uitspraek van eenen nederlandschen geleerden te voegen.

‘De nederduitsche tael⁽²⁾ stapelt hare medeklinkers niet opeen, of zy moet zich daertoe door den aert der [algemeen] germaensche tale genoodzaekt vinden, als zy naemlyk moet afleiden, declineren en conjugeren. Van dezen dwang ontslagen, vermydt zy al wat hard van uitspraek is, en verkiest, zoo menigmael als zy haer eigen meestersse is, het lichte, zachte en vloeiende.’

‘In het vormen van den uitgang harer woorden, is zy ten aenzien van het byeenvoegen der medeklinkers lk (kalk, walg) rk (mark, zorg) ls (hals) rs (bors) rf (korf) zoo spaerzaem, dat zy naeuwlyks toereikende woorden heeft om het algemeen karakter der germaensche tael, in dezen opzichte, ook ten haren aenzien, aen den dag te leggen. Die medeklinkers zelve, welke men reeds zeld-

(1) Mithridates, II, bl. 180, 226. Lulofs, l.c. bl. 45-48.

(2) De Schryver zegt de Teutoonsche tael, doch verstaet er het Nederduitsch onder, terwyl hy aen het Hoogduitsch den naem van Theotisch geeft. Ik heb goedgevonden de algemeener aengenomene benamingen te volgen.

[p. 19]

zaem samen gevoegd vindt, als rl en rn (kerl, hirn) spreekt zy niet anders dan in twee lettergrepen [of daeromtrent] uit. Zelfs vindt men de ng (vang) waer door de enkelvoudige keelletter, op het einde, gemeenlyk verzacht wordt, zeldzamer by haer, dan de wortel en oorspronglyke keelletter zelve (vak). In plaets der harde b op het einde gebruikt het nederduitsch v of f (lof, staf, voor lob, stab; zilver voor silber; sterven voor sterben); vooral achter de r en l (kerf voor kerb, erve of erf voor erb; kalf voor kalb). En by nog meer verharding verkiest zy de min harde p voor de f (op in plaets van auf; diep, in plaets van tief; hopen, in plaets van hoffen; werpen, in plaets van werffen). Ja zelfs de kieschere Nederlanders schuwen de germaensche woorden kraft, luft, saft, en veranderen dezelven in kracht, locht, zacht, herft of herfst, een woord, hetwelk Tacitus, van de zeden der germanen cap. 26, wil, dat de Germanen zoo in deszelfs beteekenis als in deszelfs voordeelen, onbekend is, wat nader by den oorsprong is dan herbst. De nederduitscher spreekt niet zelden zyn ch uit; doch houdt meer van de eenvoudige k (wak voor wach; koker voor kocher; koken voor kochen). Een zachter klank verkiezende neemt hy de vryheid van de ch weg te werpen, op plaetsen, waer zy tot den wortel behoort, en hem komen ch of chst al te hard voor (as voor achs; was voor wachs; vlas voor flachs; wisselen voor wechselen). In zyn mond hoort men duidelyk het onderscheid en de opklimming tusschen de halfsissende d en t; ook heeft die zelfde mond, reeds vol genoeg door het samenloopen der medeklinkers mp, een afkeer zoowel van het oude kamf van sommigen, als van het nieuwe kampf. De p blyft by hem aen het begin en aen het einde, en hy meent dat het volstaen kan deze letter scherper te maken door ze te verdubbelen (huppen voor hupfen; dapper voor

[p. 20]

tapfer;) en willende liever tegen den regel der tale, dan tegen dien der uitspraek zondigen, zegt hy vernuft voor vernunft, vyf voor fünf. Onder de medeklinkers op het einde eens wortelwoords verkiest hy, waer hy kan, den lichtsten (smaed voor smach) en hy zoekt altyd, waer hy kan of mag, met verwerping van het harde, naer hetgeen het gemaklykst van uitspraek is..’

‘Indien men deze zeer weinige zaken, welke men der al te groote zachtheid wyten moet, uitzondert, houdt zich de Nederduitscher in alles het allernaest aen den aert, den oorsprong en de oudheid der germaensche moedertael; en het blykt uit hetgeen tot hiertoe gezegd is, dat de nederduitsche spraekvorm, als 't ware, een spruit is, welke in eene rechte lyn uit den eersten tronk voortgesproten, recht opwaerds gaet; daer alle de andere germaensche spraekvormen en talen, aenwassen, bywassen en uitwassen zyn.’ Men leze de geheele fraeie Verhandeling in het zevende deel der oude Werken van de Maetschappy der Nederlandsche letterkunde te Leyden.

(Het slot zal volgen.)

J.F. WILLEMS.