Een zoet akkoord

Middeleeuwse lyriek in de Lage Landen

[p. 255]

Een vreughdich liedt moet ick vermanen
Positie en gebruikswijzen van het rederijkerslied
Dirk Coigneau

Rederijkers zijn geen Meistersinger. In de zogenaamde Singschulen die in de vijftiende en zestiende eeuw in verschillende Zuidduitse en Bovenrijnse plaatsen floreerden en als stedelijke literaire verenigingen in menig opzicht met de gelijktijdige rederijkerskamers in de Nederlanden vergeleken kunnen worden, stonden zang-, lied- en toonkunst centraal. Op hun competitievergaderingen was de belangrijkste prijs voor de beste zanger bestemd: vaak een afbeelding in zilver van het bijbelse prototype van de Meistersinger, de harpspelende, dus psalmzingende, Koning David. De meestertitel werd verworven op grond van een zelfgemaakte en volgens de regels der kunst voorgedragen metrisch-muzikale strofevorm, de Ton, en als een heel bijzondere prestatie werd de Hort beschouwd, een lied met in iedere strofe een verschillende Ton.^1.

Een andere verhouding tussen Retorica en Musica wordt in onze cameren vander retorike gevonden. Ook in de kamers werden liederen geschreven en gezongen, op sommige wedstrijden waren prijzen voor lied en zang voorzien en er waren ook kamers die vander retorike ende musike heetten.^2. Vooraan in de lyrische praktijk en waardering van de rederijkers stond echter het refrein, een dichtsoort die niet werd gezongen, maar ‘gezegd’, ‘gelezen’, ‘gesproken’ of ‘gepronuncieert’.^3. Hoe wezenlijk rederijkers deze dichtvorm met het bestaan en de activiteit van hun kamer verbonden zagen, blijkt onder meer uit de stichtingsakte van de Gentse Fonteine van 1448 waarin uitvoerig wordt gestipuleerd hoe om de drie weken op zondag refreinoefeningen georganiseerd moesten worden. Voor het beste refrein was op deze samenkomsten telkens een prijs voorzien.^4. Ook tussen kamers onderling werden zeer geregeld refreinwedstrijden georganiseerd; op vele ‘refreinfeesten’ stond het refrein alleen centraal, in tegenstelling tot liederenwedstrijden die (met uitzondering van de Brugse leijs feesten?) altijd een onderdeel van een groter geheel blijken te zijn. Waar naast refreinen ook liederen om prijs werden gevraagd, gaat het altijd om één lied tegenover vaak meer dan één refreincategorie. De hoogste prijzen waren altijd voor een refrein bestemd; alleen voor het zingen konden de prijzen wel eens aan die voor het pronuncieren gelijkwaardig zijn.^5.

1. Taylor 1937, 19, 28, 61; Nagel 1962, 13-14, 47, 58, 60-61, 65, 84.

2. Met name de Haagse kamer Mer Ghenuchten: Vandecasteele 1985-1986, 128. Zie voor Mechelen en Brussel: Van Autenboer 1962, 99 en De Keyser 1986, 65; de Brusselse kamer Den Boeck had eigen pijpers (Duverger 1935, 83) en in de ledenlijst van de Mechelse Peoene wordt Frans van Cocxye als componist van reth. ende musiecke vermeld (Van Autenboer 1962, 160, 193); Franchoys van Ballaer, factor en stadsdichter in Brussel, broer van Hans, stadspijper in dezelfde stad, was voor 1550 zeventien jaar lang stadspijper in Lier geweest (Van Eeghem 1937, 80, 84); ook De Dene noemt zangers en musici als kamerleden: Waterschoot en Coigneau 1975, 43-44; 1976-1977, 9 (vs. 12), 14 (vs. 1), 17 (vs. 18).

3. Van Elslander 1953, 8 (n. 18). Ook op de jaarlijkse refrein-feesten die vanaf 1480 o.l.v. Alianus de Groote, princeps rhetorum Flamingorum, door de scholieren van St. Donaas in Brugge werden gehouden, zullen de refreinen wel als oefeningen in de welsprekendheid bedoeld zijn geweest: vgl. Strohm 1985, 35-36.

4. Van Elslander 1948-1949, 21; Van Elslander 1953, 13, 192. Zie ook de statuten van andere kamers: Vandermeersch 1843, 259-260; Van der Straelen 1863 (De Violieren, 3, 6, 12; De Olijftack, 13, 20, 22); Hermans 1867, 145; De Potter 1887-1889, dl. 5, 630; Muller en Scharpé 1920, X; Haeserijn 1960, 37; Vandecasteele 1985-1986, 132-134, 144.

5. Een overzicht van 48 lokaliseer- en dateerbare refreinfeesten tot 1600 geeft Van Elslander 1953, 188-230; aan te vullen met twaalf andere in Hermans 1867, 216; Muller en Scharpé 1920, XIII-XIV en Van Autenboer 1962, 135-136, 139, 221, 238-239. Het aantal rederijkerswedstrijden (tot 1600) waarvan we weten dat er ook met liederen een prijs te winnen was, is veel kleiner, een twaalftal: Brugge 1517, Gent 1539, Rotterdam en Noordwijk 1561, Brussel 1562, Oudenaarde en Gouda 1564, Heenvliet 1580, Delft 1581, Leiden 1596 (+ narrenfeest), Rotterdam 1598. Voor meer gegevens zie hierna en de noten 17, 28, 49, 54 en 56. Voor leijs feesten, zie Muller en Scharpé 1920, XVI. Voor aantal en waarde der prijzen, zie de caerten of prijslijsten in Spelen van sinne 1564, f.5r-5v; Refereynen ende liedekens 1563, f.A 8r-A 8v; Vandermeersch 1843, 62-63; Diversche refereynen 1582, f.A4r-A4v; Refereynen ghepronunchieert 1581, f.B 2v; Den lust-hof 1596, 10 en 13-14; Der redenrijke [...] recreatie 1599, f.3r-3v. Voorde zeventiende eeuw (tot 1620): Der reden-rijckers [...] tsamenkomste 1603, f.A4v; Const-thoonende juweel 1607, f.5r-5v; Antwoort op de vraghe 1613, f.3r-3v; Der reden-rijcken springh-ader 1614, f.4v; Const-riick beroep 1614, f.3r-3v; Der reden-rijckers [...] aenwijsinghe 1616, f.4v; Der reden-rijcke [...] Helicon 1617, f.A 3v-A 4r; Vlaerdings redenrijck-bergh 1617, f.b 3r-b 3v; De schadt-kiste 1621, 2. Tegenover één lied slechts één refrein in Brussel 1562, Leiden 1596, Schiedam 1603, Haarlem 1606, Vlaardingen 1616, Mechelen 1620. Bij de waardebepaling van de prijzen dient men een stoopsfles of wijnstoop meer waarde toe te kennen dan een kan en deze laatste meer dan een pint (vgl. de prijzen voor het refrein op de regel in Der redenrijke [...] recreatie). Een hogere prijs voor het pronuncieren in Leiden 1596, Rotterdam 1598, Haarlem 1606, Ketel 1615, Leiderdorp 1616 en Vlaardingen 1617. Gelijke prijzen voor pronuncieren en zang in Schiedam 1603, Amsterdam 1613, Haarlem 1613 (?) en Mechelen 1620. Geen prijs voor het pronuncieren, wel voor zang in Brussel 1562, het omgekeerde in Delft 1581.

[p. 256]

Van de bijzondere band van de ‘Const van retoriken’ met het refrein getuigt ook Eduard de Denes Testament rhetoricael (1561), een werk waarin de uitvoerigste en meest gediversifieerde verzameling liederen die we van een rederijker kennen, bewaard is gebleven. Naast andere, minder talrijk vertegenwoordigde genres, telt het 170 refreinen en 79 liederen (ter vergelijking: van Anthonis de Roovere en Anna Bijns zijn géén liederen bekend; Matthijs de Casteleins Diversche liedekins telt 31, Laurens Reaels bundel [hs. Gent, UB, 993], 32 liederen). Vele refreinen én liederen worden in het Testament aan verschillende instellingen en categorieën van mensen gelegateerd. Zeer gul worden bijvoorbeeld begijntjes en kloosterzusters van geestelijke liedjes voorzien en ook de kinderen van de Brugse Bogardenschool krijgen liederen toebedacht om, zoals dat hun gewoonte was, in de jaarlijkse processie van het Heilig Bloed te zingen. De schutters van Sint-Sebastiaan wordt een grappig refrein aangeboden en een liedje dat De Dene in 1549 voor een Diksmuidse schietwedstrijd geschreven had. Verder zijn er meiliedjes voor verliefden, ‘bankliedjes’ en zotte refreinen voor drinkebroers of gewoon een boerdelick dansliedje voor zijn zoontje, een liedje dat De Dene ook heel geschikt vindt voor wie in de winter nog even voor boodschappen de vrieskou in moet, want als dan duer de wolcken de mane schijnt, klinkt een liedeken [...] zoo wel achter straeten.^6. Wanneer De Denes aandacht zich echter op de eigen kamer en zijn retoricale gildebroeders richt, wijkt het lied en klinkt van beide genres alleen nog het refrein. Onder meer een reeks refreinen die op stichtingsfeesten van de Kamer van de Heilige Geest voorgelezen zijn. Ook de geestelijke en wereldlijke overheid treedt De Dene trouwens alleen met refreinen tegemoet.^7. Wanneer iemand zich als rederijker waar wil maken, kiest hij kennelijk voor een refrein. Met succes is het beproefd door Mariken van Nieumeghen in een scène waar men, los van de ‘Const’, op grond van vigerende toneelconventies, een lied zou verwachten.^8. Met minder succes door Faes de Cuyper in een factie op het Antwerpse haagspel van 1561. Trots en blij komt Faes, die zich voorstelt ook wat van de ‘Const’ af te weten, met een refrein aandraven, maar het gedicht is volgens twee échte ‘retrosijnen’ zo wanstaltig dat er alleen nog een lied van te maken is. Dat doen ze dan ook ter plekke, want, al is trefereyn gheworden een liet, ook dit laatste genre behoort tot de ‘Const van retoriken’ en is de aandacht van ware liefhebbers waard.^9.

In De Casteleins Const van rhetoriken (1555) zijn geen liederen als voorbeeld opgenomen. Wel verwijst hij zijn leerlingen naar zijn eigen liedekin boucskin: bij aandachtige lezing zullen ze wel merken hoe musike en woerden er accorderen. Al voor de voltooiing van de Const

6. Resp. Waterschoot & Coigneau 1975, 126-216; 1978-1979, 145-161; 1975, 117-120, 225-230; 1976-1977, 260-269; 1978-1979, 65-100; 1975, 19, 264.

7. Waterschoot & Coigneau 1976-1977, 7-48, 59-76.

8. Coigneau 1982, 94-98; voor zang en muziek in herbergtonelen: Hummelen 1958, 84, 142-147.

9. Factie van Brusselse Corenbloem in Spelen van sinne 1562b, f.01 -03; het lied ook in Van Duyse 1905, 1042-1045.

[p. 257]

in 1548 was er dus van De Castelein een liedboek in omloop. Wij kennen zo'n boek pas in de editie van zijn Diversche liedekins uit 1574, met notaties van melodieën die de Gentse drukker G. Manilius naar zijn eigen zeggen pas na lang speurwerk van zomighe liefhebbers binnen ende buyten Audenaerde te pakken heeft gekregen.^10. In deze bundel dus geen verwijzingen naar voysen oft wijsen van andere liederen dan die van De Castelein zelf. In de Const leerde De Castelein de aankomende dichters inderdaad ook eerst een strofe te schrijven, vervolgens een melodie daarop te maken en op die melodie ten slotte de andere strofen te dichten.^11. Vele rederijkers voor en na De Castelein deden het anders en schreven hun teksten direct op reeds bestaande melodieën. Ook kwam het voor dat afgewerkte rederijkersteksten achteraf op muziek werden gezet: zo meen ik althans een post in de Gentse stadsrekeningen te mogen interpreteren waarin meester [...] Doykin, cantere, naar aanleiding van de Blijde Inkomst van Filips de Schone in 1497 vergoed wordt van diversschen veersen van rethoriicken ghestelt thebbene in musijcke ende zanghe.^12. De Castelein, voor wie de kunst van het zuivere rijm trouwens onder de Musica ressorteerde, is ook de auteur van een merkwaardige tekst waarin tal van mythologische figuren die iets met muziek of zang te maken hebben, worden opgeroepen om samen te komen zingen, ‘springen’ en musiceren. Het is opmerkelijk, maar niet verwonderlijk, dat deze retoricaal-meeslepende invitatie tot een zang-, dans- en muziekfestijn met mythische allures niet zelf een lied is, maar een refrein.^13.

Van het formele overwicht van het refrein getuigt in vele rederijkersliederen de prince-titulatuur van of in de laatste strofe. Voor het refrein was dit gebruik primair, voor het lied secundair en facultatief: vandaar de stelling dat het refrein hier voor het lied model heeft gestaan. Naar inhoud en functie liggen de verhoudingen tussen refrein en lied minder eenvoudig. Wat volgt is een poging om de positie van het lied ten opzichte van het refrein enigszins te markeren.

Het refrein heeft zich, vooral in het zotte en in het amoureuze, een aantal traditionele thema's en situaties van het middeleeuwse lied eigen gemaakt. In 't zot bijvoorbeeld samenspraken tussen ‘ongelijke liefde’-partners, ‘gesprekken’ over seks in termen van een beroep of spel, moeder-dochter-dialogen, burleske lofzangen op een lelijke geliefde en getuigenissen van geldeloze, maar daarom nog lang niet altijd treurende ‘gilden’.^14. In 't amoureus ernstige lofzangen op geliefde en liefdesgeluk, maar vooral toch liefdesklachten en smeekbeden om troost.^15. Hoewel in refreinen een en ander wat breder verteld of retorisch met exempelen uiteengezet kon worden, heeft het refrein het lied hier niet verdrongen.

10. Ook elders hebben verzamelaars wel eens moeite met het vinden van de melodie: de wijse is mij oock onbekendt, want hijse self ghemaeckt heeft noteert Willem de Gortter bij het tweede lied van Joris vanden Wal (hs. Brussel, KB, 15.662, f. 110v). Vgl. Van Caudenberg 1968, 212, n. 2.

11. De Castelein 1555, 174; De Castelein 1574, 2; Goossens 1943, 2.

12. Jacop Doykin: Blommaert 1847, 31, n. 2; De Potter 1885-1886, dl. 3, 281, n. 1; en Vander Straeten 1872, dl. 2, 109. In Blommaert 1861, 248 Joseph Doykin.

13. De Castelein 1555, 43 en 121-123; zie ook Iansen 1971, 116, 234-235, 388-403.

14. Zie Coigneau 1980-1983, dl. 2, 251-258, 275-292, 362-365, 486-488; dl. 3, 566-567. Vgl. Vellekoop 1972, dl. 2, XIX-XXI en Kalff 1884, 456-479.

15. Zie Van Elslander 1953, 121-145. Vgl. Vellekoop 1972, dl. 2, XVIII-XIX.

[p. 258]

Rederijkers zijn traditiegetrouw de vermelde onderwerpen ook in liedvorm blijven bespelen, al dient gezegd dat in het amoureuze soms duidelijk aan het refrein de voorkeur werd gegeven. Dat is met name het geval in prozaromans en als artes amandi gepresenteerde bloemlezingen van amoureuze literatuur.^16. Het geldt natuurlijk ook voor refreinfeesten met een opdracht in 't amoureus, voor zover er daarnaast niet ook met een amoureus liedje een prijs kon worden gewonnen. Dit laatste was namelijk (voor één keer?) het geval in Oudenaarde (Pamele) in 1564. Onder het voorzitterschap van David van Joigny, een man die als dichter plaatselijk bekend was om zijn verering en navolging van Ovidius, organiseerde de kamer De Kersouwe een wedstrijd waarop naast een refrein in 't wijs, een op de knie en een in 't amoureus, ook nog een amoureus liedeken werd gevraagd.^17.

Een fraai evenwicht tussen refrein en lied wordt bereikt in de bundel van Hendrick Aerts van Boxtel die 36 Lustighe amoreuse refereynen/elck met een liedeken daer op accorderende (1576) bevat. Door telkens een refreinstrofe te laten afwisselen met de strofe van een gelijkaardig lied worden beide genres met elkaar verweven. Hier trekken refrein en lied dus écht samen op: de refreinstrofen lopen voorop, terwijl aan het lied het laatste woord wordt gelaten. Slechts in één geval waar de liedstrofen in het refrein verwerkt zijn, is het anders. Het gaat om een verhalend gedicht waarin de verteller beschrijft hoe hij van de zangkunst van vier alderlieffelicxste jonckvrouwen heeft genoten en waarbij in elk van de vier strofen een liedje, steeds van een ander meisje, wordt aangehaald.^18.

Een merkwaardige nieuwe impuls ontvangt het rederijkerslied als liefdesklacht ten slotte vanuit Cornelis van Ghisteles vertaling in balladestrofen van Ovidius' Heroides als Der Griecxser princerssen [...] clachtige sendtbrieven (voltooid in 1570): in het Nieu Amstelredams lied-boeck (1591) zijn twee liederen in dialoogvorm op Van Ghisteles vertaling geïnspireerd en alle 38 heldinnebrieven werden door de Haarlemse Pellicanist Ick hoop een beter (devies van W.R. de Lange?) tot evenveel liedjes bewerkt en, samen met acht andere naar Florianus' vertaling van de Metamorphosen, in 1605 in een fraai Princesse liet-boec uitgegeven.^19.

Aan amoureuze klacht- en lofliederen dus geen gebrek bij de rederijkers. Met klassieke motieven geïnjecteerd, wordt de traditie flink levend gehouden. Het zijn ook liedjes die goed op een lyrisch-retorische attitude passen. Dit laatste kan van de meer verhalende ‘balladen’ niet worden gezegd. Deze zullen als oude liedjes - dou liedekens zijn de beste luidde immers het spreekwoord - nog wel vaak met plezier zijn gezongen, maar enige creatieve, vormvernieuwende interesse

16. Vgl. Debaene 1951, 347-348; Resoort 1988, 152; Vinck 1976-1977, 36-44. Het zgn. lied in Buevijn van Austoen is een verhalend gedicht. Kossmann 1940-1942, 331-341: een liedje alleen in de Sleutel der liefden van 1594.

17. Vander Meersch 1843, 60-63; Vander Straeten 1867, 128-129.

18. Van Boxtel 1597, 29-30; Kossmann 1930.

19. Vinck-Van Caekenberghe 1982, dl. 2, 307 en dl. 3, 36-39; Arens 1960; Nieu Amstelredams lied-boeck 1591, 87-89, 145-148; Princesse Liet-boec 1605. Zie ook nog Arens 1963.

[p. 259]

hebben ze bij de rederijkers niet kunnen wekken, al zal Samuel Coster later met de nodige ironie een rederijker ten tonele voeren die er prat op gaat in een handomdraai zo'n liedje te kunnen fabriceren.^20.

Anders was het ten slotte met het ‘dagelied’ gesteld, een genre dat de rederijkers in de eerste plaats om zijn ‘dramatische’ situatie heeft geïnteresseerd. De meer-wetende en waarschuwende wachter uit het dagelied is bij de rederijkers een vast toneelpersonage geworden. Vanuit zijn hoger perspectief - de toneelaanwijzing luidt vaak van boven (uyt) - kan hij het gebeuren overzien, commentaar leveren en informerend vermanen. Formeel is de wachter op het toneel nog met het dagelied verbonden door het lied dat hem steevast in de mond wordt gelegd. Het is een lied dat, anders dan in het traditionele dagelied waarin ook de geliefden nog wat te vertellen hebben, geheel aan de retorische behoeften van de wachter ondergeschikt is gemaakt en dat soms nog amoureuzen, maar vaak ook, in geestelijk-moraliserende zin, de mens in het algemeen tot waarschuwing dient.^21.

Werd in bepaalde gevallen in het amoureuze aan het refrein de voorkeur gegeven, voor het refrein in het zotte geldt in zekere zin het omgekeerde. Zoals steeds verwachtten refreinfeesten natuurlijk refreinen in 't zot - van refreinfeesten waar ook zotte liederen werden gevraagd, is ons niets bekend - maar op het toneel ontbreekt het zotte refrein, in tegenstelling tot het lied, geheel. In komisch toneel, waar ook vroede en amoureuze refreinen afwezig zijn, zouden bepaalde monoloogrefreinen in 't zot, zoals bijvoorbeeld klachten van getrouwde jansullen over hun kwaad wijf, groteske liefdesverklaringen aan het adres van een lelijk lief of belijdenissen van gilden of dronkaards, nochtans niet misstaan.^22. Waar auteurs bij hun typering van komische figuren op het toneel een strofische vorm gebruiken, kiezen ze echter een rondeel of een lied en bij een lied dan nog vaak maar één enkele strofe.^23. De neiging om zich tot één strofe te beperken of verschillende strofen over het spel te verspreiden, geeft wellicht een verklaring voor de afwezigheid van het refrein. Voor het komisch toneel dat vooral spannend en dynamisch wil zijn, werd het refrein met zijn traditionele drie strofen (plus een prince-strofe die korter kon zijn) van ongeveer dertien verzen van meestal dertien tot vijftien lettergrepen, waarschijnlijk te massief gevonden. Het zou maar stagnerend werken en met zijn terugkerend ‘refrain’ de aandacht te lang op één enkele statische situatie richten. Voor de meeste liederen, door De Castelein vanwege hun middelbaer reghels niet voor niets als weerck van curten paden beschouwd, geldt dit niet.^24. De tekst van een lied wordt bij het zingen bovendien een onderdeel van een bijzondere, steeds bewust ondernomen activiteit die met haar aparte ritmisch-muzikale creatie, veel meer

20. Voor dou liedekens...: vgl. Bogaers en Van Helten 1875, 52; ook Ellerbroek-Fortuin 1937, 142. De Leidse ‘rederijker’ Anthonis Buytevest verzamelde zowel oude als nieuwe liedjes (Vlam 1956) en Bertelmeus Boecx nam in zijn bundel een niu out liedeken vanden ouden Hillebrant op (Van de Wijnpersse 1940, 62). S. Costers Teeuwis de Boer: Kollewijn 1883, 67-70.

21. Vgl. Vellekoop 1972, dl. 2, XXV-XXVI; Mak 1957, 91-102; Wackers 1977, 43-67.

22. Vgl. Coigneau 1980-1983, dl. 2, 344-366.

23. Eén strofe: Puts 1990, dl. 2, 70 (Hummelen 1968, 1 N 5); Van Eeghem 1937, 10; Meijling 1946, 123-124; Van der Laan 1930, 154 en in verschillende tafelspelen: Pikhaus 1988-1989, dl. 2, 414-436 en 551-588. Verspreid over het spel of afwisselend gezongen: Puts 1990, dl. 2, 125, 129, 131 (Hummelen 1968, 1 N 8); Meijling 1946, 1-2; Kruyskamp 1971-1972, 32-33, 37.

24. Vgl. Coigneau 1980-1983, dl. 1, 11 en 202-204, 209 en De Castelein 1555, 55.

[p. 260]

dan het ‘gewone’, transparante spreken van een refrein als monoloog, tot de opbouw van een gevarieerd en dynamisch gebeuren bij kan dragen.

Tot een bijzondere activiteit wordt zingen zeker wanneer het zich paart aan de dans. Dit is op het rederijkerstoneel vooral het geval in zotten- of narrenliedjes, dansliedjes waarin de eerder vertoonde situaties en typen expliciet als ongewenst of laakbaar worden voorgesteld. De dans verleent aan het zingend hekelen een enigszins triomfalistisch karakter.^25. Het was ook meestal met dit soort belachelijcke dansliedekens dat op het Antwerps landjuweel en haagspel van 1561 de ghenoechlijcke factin oft cluchtspelen (korte, revue-achtige stukjes met veelal allegorische personages die bepaalde standen of gedragswijzen voorstellen) werden besloten. Factie en factielied speelden een belangrijke rol in het opwekken van een algemene, vrolijke stadsfeeststemming. Volgens het programma (de charte) dienden de facties met hun nieu dansliedeken om springhen immers niet op het officiële toneelpodium, maar achter straten te worden gespeeld. De zestien facties zijn met hun liedjes opgenomen in de in 1562 verschenen uitgaven van de spelen van zinne en andere teksten die op de twee Antwerpse wedstrijden opgevoerd of voorgedragen zijn. De teksten van de liederen waren echter ook reeds, elk apart op een los blad gedrukt, op het landjuweel en het haagspel zelf beschikbaar: voor de aanwezigen een fraaie herinnering aan het satirisch-komisch-muzikale gedeelte van het feest, maar wellicht ook een middel om hen nog tijdens de wedstrijd directer, eventueel zingend en dansend, bij de opvoering te betrekken.^26. Hoewel de factieliederen dus ook apart werden uitgegeven, kwamen ze toch niet voor een afzonderlijke prijs in aanmerking: ze werden samen met de factie als één geheel geëvalueerd. Dat was kennelijk ook het geval op een haagspel te Vilvoorde in 1560, waar, volgens een aantekening in een Algemeyne chronologische aenwijser met betrekking tot de geschiedenis van Mechelen, de Mechelse Peoene-kamer de eerste prijzen haelden als van het schoonste kerckgank, het meeste vieren en het beste battament oft beste liedeken dat sy songen ende dansteden. De memoriaalschrijver zal hier met battament wel een factie bedoeld hebben en bleef dan ook begrijpelijkerwijze onzeker over het onderdeel, het spel of het liedje, waar de prijs betrekking op had. Het liedje is hem wel bijgebleven, want hij vervolgt: het liedeken begind aldus Laet ons allen vreugt hanteren/vr(o)ylijk zijn en triompheren/om tsints verfraeyen, waaruit we mijns inziens mogen afleiden dat factie en lied op de een of andere spotheilige betrekking hebben gehad.^27.

25. Vgl. Lyna en Van Eeghem 1932, 45-47; Nieu Tafelspel 1623, f.A 6v-A 7r (Pikhaus 1988-1989, dl. 2, 574-575); Cluijt van Reijn geneucht en Menich vileijn (Hummelen 1968, 1 OG 19), f.l33v: De Vooys 1926, 281. Vgl. ook het liedje bij het sollen in Van der Laan 1938, 75-77. Vgl. nog bij De Dene: Waterschoot en Coigneau 1975, 264-265 en 1978-1979, 99-101.

26. Spelen van sinne 1562a, f.A 2r, B 1v; Spelen van sinne 1562b, f.a 2v, a 4r; Cockx-Indestege 1968, 139-140 en Goovaerts 1892, 117-132. Voor facties als straattoneel, Willems 1844, 304; voor factie en Franse sottie, Coigneau 1980-1983, dl. 2, 470; voor een muziekstukje, ‘factie’ getiteld, Brown 1963, 153-154.

27. Van Autenboer 1962, 136.

[p. 261]

Vele refreinen in het zotte, vaak produkten van een refreinwedstrijd, laten in het kader van een algemenere zotheidsbeschouwing verschillende zotten of dwazen de revue passeren of roepen hen op een fictief narrenfeest samen. Op het échte narrenfeest dat door de Leidse rederijkersnar Piero op 26 mei 1596 op touw werd gezet, waren echter niet voor refreinen, maar voor tdrollichste liedeken prijzen voorzien. Ook hier konden (dans)liedjes (en rondelen) gemakkelijker dan refreinen ingeschakeld worden in de levendige handelingskomiek waartoe de narren op de plompe pseudo-bruiloft van Jonker Mors en Vrouw Lors werden uitgenodigd.^28.

Uit het voorgaande leide men ten slotte niet af dat dansliedjes alleen in komisch toneel worden gevonden. Ook in het spel van zinne Het lichamelijcke huis bijvoorbeeld voeren boze geesten na hun verovering van ‘het lichamelijke huis’ een échte overwinningsdans uit, met een lied waarin ze hun eigen zondige aard demonstreren, terwijl in het vrome tafelspel Een kuijper ende drie herders de herders dansend opkomen, hun vreugde over de geboorte van de Messias uitzingend.^29. Wat de grotere dynamische mogelijkheden van het lied betreft, valt op het ernstige toneel ook in het algemeen de tegenstelling tussen meer bij de actie betrokken liederen en reflectieve klachtrefreinen of, vaak geknield en tot afsluiting van scène of spel uitgesproken, lof- en aanbiddingsrefreinen op.^30.

De meest algemene associatie met het zingen van een lied is ‘vreugde’ of ‘vrolijkheid’. Zingen drukt vreugde uit of wekt haar op. In zijn Testament beschikt De Dene zijn liedjes om verblijden of om de geest zijner erfgenamen te verlichten; ook voor zichzelf last hij, om van zijn vermoeiend schrijfwerk op adem te komen en zwaarmoedige gedachten te weren, nu en dan een liedje in.^31. Deze ‘recreatieve’ functie deelt het lied met het refrein in het zotte, maar bij het lied geldt het, vanwege zijn muzikale component, tevens in het vroede en in het amoureuze.^32. Ook op het toneel is bij de introductie van een lied, in herberg- of andere vrolijke scènes, maar ook in monologen, het verband met blijdschap of het opwekken van levenslust voortdurend aan de orde. Blijde Ghelaet heet dan ook een spreker die in zijn monoloog niet minder dan dertien liedjes aanheft en hoe automatisch de bedoelde associatie wel werkt, moge blijken uit de klucht van Alit en Lijsbeth, waarin Alit, zich verheugend op een vrolijke avond, in haar openingsmonoloog niet zingt en dus zegt: tis wonder dat ic niet van blijscapp en singe...^33.

Terwijl amoureuze en andere klachtrefreinen op het toneel altijd fungeren als directe uitingen van onontwijkbare ellende, worden liedjes, ook klachten, juist aangeheven bij wijze van verlichting of afweer

28. Coigneau 1980-1983, dl. 1, 171; dl. 2, 608-609.

29. Vgl. De Vooys 1930, 4-5 en 22-23. Ook Pikhaus 1988-1989, dl. 1, 192-193 en dl. 2, 349-350, 553.

30. Het contrast is b.v. opvallend in Hummelen en Schmidt, 47-50; De Meij (De Bock 1958, 95-96); De Propheet Jona (Hummelen 1968, 1 OC 5); Scharpé 1906, 35-37, 38-40, 43-45 en het zesde van de Zeven spelen 1591, f.N 3v, P 2r-P 3r en Q 3v-Q 5r. Vgl. nog De Vooys 1926, 169; De Vooys 1930, 13, 14, 16; Hummelen 1958, 74, 84-85; Hummelen 1968, 346-347, 355, 358-360, 365-367, 369, 374-377, 381-383, 386, 388; Hummelen 1990, 325. Daarnaast echter ook combinaties van door elkaar geweven refrein- en liedstrofen, samen op een zelfde activiteit betrokken: Hummelen 1968, 362 (1 OI 18), 373 (1 U 13), Esbattement 1967, 147-156 en in een banket- en een wachterscène in Verlaten Kennisse (Hummelen 1968, 1 OB 8).

31. Waterschoot & Coigneau 1975, 85, 164, 181, 191, 202, 228, 242, 276; 1976-1977, 76, 271; 1978-1979, 25, 65, 90.

32. Vgl. Coigneau 1980-1983, dl. 1, 14-15; ook Pleij 1990, 93-96 en vooral Reynaert 1986, 88-90.

33. Pikhaus 1988-1989, dl. 2, 414, 568-572 en Meijling 1946, 105. In de facties van Bergen op Zoom en Diest zijn het resp. Vrolijck accoort en Thooft vol ghenuchten die met het lied beginnen: Spelen van sinne 1562a, f.2 Dv en 3 B 1v.

[p. 262]

van smart.^34. In een scène van Tspel van de Cristenkercke wordt het verschil in remediërende kracht tussen refrein en lied wel heel scherp gesteld: Uprecht simpel gheloven spreekt er, in de vorm van een op het Hooglied geïnspireerd amoureus refrein, een liefdesklacht uit, onmiddellijk gevolgd door de woorden: best ga ick mijn hert verlichten met sanghen. Het refrein heeft haar met zijn bijbels-erotische fantasieën kennelijk niet kunnen ‘verlichten’. In de verwachting dat dit met een lied wél zal lukken - up dat ick mach crincken mijn inwendighe smerte - roept ze vervolgens Orpheus aan om zijn harp te laten klinken en Retorica om haar dobbele termen te schincken, waarna ze haar verlangen naar troost uitzingt in een lied dat inderdaad, zoals dat in rederijkersliederen vaak het geval is, vol dobbele termen (dubbel- en binnenrijmen) steekt.^35. Dezelfde tegenstelling valt op in de proloog tot de uitgave van de Refereynen ende liedekens (1563) die in 1562 op de Brusselse Corenbloem gelezen en gezongen zijn. Na de lezer de lectuur van de refreinen te hebben aanbevolen, vervolgt de auteur: en oft sy [de refreinen] u somtijts vielen wat swaerlijck/soo meughdij uwen gheest met sanghe verblijden in dees liedekens [...] Sij sullen u swaermoedicheyt doen mijden.^36.

In vele liederen wordt de vreugdebeleving zelf gethematiseerd. Aanmaningen om verdriet en zorgen te laten varen, vrolijk te zijn, van blijdschap te zingen en (in dansliedjes) te springen, zijn niet van de lucht. Als aanleiding tot dit vreugdebetoon fungeren in liederen van rederijkers het meest de geboorte van Christus (Kerstmis), het nieuwe jaar, de nieuwe mei, het sluiten van een vrede en het ‘hanteren’ van de Retorica.

Kerstliederen hebben ten opzichte van het refrein een heel eigen onaantastbaar soortelijk gewicht. De Dene rekent zijn zes kerstliederen, zowel de traditioneel-verhalende als de meer retoricaal-beschouwende (het eerste type wordt volgens De Dene door sommigen wat bourdich gevonden, zeker vanwege de sullige Jozef, maar misschien ook vanwege het ‘kinderlijk-naïeve’ erin) tot de aparte categorie der leyssen (of liedekens leyssewijs). De Brugse Kamer van de Heilige Geest hield (jaarlijks?) leijs feesten, De Dene legde voor zichzelf een Leyssebouck aan en in een refrein waarin hij zijn overleden retoricale vrienden gedenkt, wordt Guyoot vander Reviere speciaal als maker van meneghe leysse geprezen.^37. Diens naam komt in het Devoot ende profitelijck boecxken van 1539 niet voor, maar wel die van twee andere in hetzelfde refrein genoemde Brugse rederijkers, met name Laurens Bart en Joris Hellinck. De eerste is in het Boecxken vertegenwoordigd met een Marialied en met een kerstlied waarmee hij bi den enghen andrijs [?] behaelde eere ende prijs. De tweede met een Marialied.

34. Dit is o.m. het geval met de armoedzaaier en pechvogel Hans Goetbloet in De bervoete bruers, met zijn collega Pover Geselle in Tcloen van armoe, met een wachter in Coninck Balthasar en, in een tafelspel van Van Breughel, met een dronken boer op vrijersvoeten die een eerste serenadeliedje zingt om van zijn hoofdpijn te genezen en een tweede om tbezwaren [...] vant hert te verdrijven: Van Eeghem 1937, 10; Kruyskamp 1967, 61;Ceyssens 1907, 59; Van Leuvensteijn 1985, dl. 2, 283-284.

35. Brands 1921, 24-27.

36. Refereynen ende liedekens 1563, f.A 6r, A 5r.

37. Waterschoot & Coigneau 1975, 19, 43 (v. 28-30), 126-140; Muller en Scharpé 1920, XVI.

[p. 263]

Van hem meldt De Dene nog dat hij menich fraey liedeken heeft ghestelt, voijsich, anghename van veel volcx int hooren.^38.

Duidelijk voorbestemd voor muzikaal gebruik waren natuurlijk ook de psalmberijmingen, een ‘nieuw’ genre dat De Dene, getuige de 21 specimina in zijn Testament, in navolging van de Souterliedekens (1540), met graagte heeft beoefend.^39. Nog geen spoor echter vinden we bij De Dene van een genre dat onder rederijkers nochtans erg populair is geworden. Ik bedoel het nieuwjaarslied: geestelijk-moraliserend en aan het kerstgebeuren refererend of in 't amoureus, met het nieuwe jaar hernieuwde hoop uitsprekend. Er zijn ook vermanende nieuwjaarsrefreinen, met name door Anna Bijns en Laurens Reael geschreven, maar het is toch vooral als lied dat het genre onder rederijkers carrière heeft gemaakt.^40.

Hetzelfde geldt voor het meilied, waarvan, alleen in zijn geestelijke vorm, ook een pendant in het meirefrein bestaat, een genre dat ten opzichte van het lied wel secundair moest blijven omdat het met zijn beeldspraak niet anders dan aan de meifeestviering zelf herinneren kon, een viering waarin zang, muziek en dans rond de meiboom centraal staan.^41. Bij het inhalen van de mei werden zowel stadspijpers als rederijkers ingeschakeld om genuechte te bedrijven. Waar vrijers een mei voor het huis van hun liefje plantten of er een liedje zongen, plantten rederijkers de mei voor de deuren van tmagistraet of zongen een liedje voor het stadhuis.^42. Het meilied is in het rederijkersrepertoire dan ook goed vertegenwoordigd. Op het toneel verdringt het wel eens het waarschuwende dagelied uit de mond van de wachter.^43.

Hoezeer de lyrisch-muzikale praktijk van de rederijkers met zowel nieuwjaar als de meiviering verbonden was, blijkt nog in het Esbattement van sMenschen sin en Verganckelijcke schoonheit uit de woorden van een vrouwtje dat helemaal weg is van de rederijkers. Alles heeft ze ervoor over om hen bezig te zien en dat geluk valt haar ten deel alsmen singt tnieuwe jaer hier en daer in tLeijdsche contreije, of alsmen singt die kuele meije. Een heele nacht volgt ze dan die const op de voet. Deze nachtelijke kunstuitspatting zal wel op de nieuwjaarsviering slaan: ook in Gent was het tot 1568 gebruikelijk om snachts te loopen met sanghe ende weynsche van een goet nieu jaer.^44.

Het is waarschijnlijk de minimale ambitie van menig factor geweest om ieder nieuw jaar voor een nieuw lied en iedere nieuwe lente voor een nieuw meigeluid te zorgen. Voorbereid door (ongedateerde) reeksen amoureuze Nieu jaren en Mey lieden in het Nieu Amstelredams lied-boeck en geestelijke nieuwjaars- en meiliederen in Een suyverlijck boecxken, gaan in het begin van de zeventiende eeuw Amsterdamse en Leidse rederijkers ertoe over om hun nieuwjaars- en meilie-

38. Waterschoot & Coigneau 1975, 43 (v. 7, 21-22); Muller en Scharpé 1920, XXII; Scheurleer 1889, 290, 294-295.

39. Coigneau 1969-1970.

40. Roose 1963, 174, 183, 285; hs. Gent, UB, 993, f.100v-105r, 150v-153r.

41. Roose 1963, 171, 174, 182, 196, 288; Vellekoop 1972, dl. 2, XXVI, 145-146, 184.

42. Van Autenboer 1962, 214-215; De Bock 1958, 87-88; De Vlaminck 1862, 106, 133.

43. Mak 1957, 96.Esbattement 1967, 113 (v. 65-67); De Potter 1870, 139.

44. Esbattement 1967, 113 (v. 65-67); De Potter 1870, 139.

[p. 264]

deren chronologisch volgens het jaar van hun ontstaan en gebruik bijeen te brengen en over te schrijven of uit te geven.^45.

Onder de openbare feestelijkheden waarbij met liederen algemene vreugde kon worden gedemonstreerd, was de viering van een vrede voor de stedelijke regeringen blijkbaar de gelegenheid bij uitstek om een liederen- en zangwedstrijd te organiseren. Naast prijzen voor vreugdevuren, esbattementen en lofdichten op de vrede, waren er ook voor het zingen van tbeste liedeken accordeerende up den paix voorzien. De prijzen bestonden meestal uit kannen wijn en niet alleen beroepsgilden en wijken, maar ook particulieren hebben met succes de weldaden van de vrede bezongen. De kamers lieten zich evenmin onbetuigd en het spreekt vanzelf dat menig rederijker zich bij deze gelegenheden ook individueel als leverancier van diversche en nieuwe liedekens ter eeren van den payse verdienstelijk zal hebben gemaakt.^46.

Naast twee andere ‘historieliederen’ bevatten De Casteleins Diversche liedekins drie vredesliederen en een overwinningslied. De Dene nam slechts één liedeken vanden pays in zijn Testament op: het werd in 1544 (vrede van Crépy) door de leden van de Brugse Kamer van de Heilige Geest bij hun intrede op de Burg gezongen. Het zal wel niet het enige vredeslied van hem zijn geweest, maar misschien wel het enige waar hij fier bij kon noteren dat er den wijnprijs mede ghewonnen wierd.^47.

Volgens De Casteleins feestprogramma voor de viering van de vrede van Crépy in Oudenaarde, had het zingen, net als het vuurwerk en het vertonen van esbattementen trouwens, in de avonduren (tsavonts ten sevenen) plaats.^48. Hetzelfde geldt voor de liederenwedstrijd die op zondag 3 mei 1517 in Brugge om acht uur 's avonds gehouden werd. Voor rederijkerskamers van buiten Brugge waren er prijzen te winnen met het zingen van tghenoughelicste liedekin met nieuwen wijsen. Het onderwerp was blijkbaar vrij. Deze wedstrijd maakte deel uit van een groter rederijkersfeest met spelen van zinne en esbattementen, op te voeren vanaf de vierde mei, een feest dat evenwel niet op initiatief van de Brugse kamers, maar van de magistraat op touw was gezet. De liederen dienden dan ook om de dag waarop de processie van het Heilig Bloed was uitgegaan feestelijk af te ronden. Het is geen onderonsje van rederijkers geworden: de hallegeboden bepaalden immers dat de liederen niet slechts op de Burg voor de poortersloge, maar ook in diversche andre plaetsen upde strate gezongen zouden worden, zodat elc ze zal moghen gaen hooren daert hemlieden believen zal.^49.

Van rederijkersfeesten waarvoor het initiatief van de kamers zelf is uitgegaan, zijn ons uit de vijftiende eeuw geen wedstrijden met liederen bekend. De programmakaarten van Hulst (1483) en Antwerpen

45. Nieu Amstelredams lied-boeck 1591, 3-11, 11-23; Een suyverlijck boecxken (1600) bevat verschillende liederen van de Amsterdamse Oude Kamer. Hs. Leiden, Gemeente-archief, Gilden Archieven 1473 bevat een reeks van ca. 29 nieuwjaarsliederen, gedateerd van 1600 tot 1628 en ca. 22 meiliederen van 1585 tot 1621: vele zijn van Pieter van der Morsch (Leidse Witte Acoleijen). De Amsterdamse Oude Kamer liet een reeks van 29 nieuwjaarsliederen, gedateerd van 1581 tot 1609, in druk verschijnen: Nieu Jaar Liedekens (1609). Van de Leidse rederijker Jacobus Celosse is een aantal nieuwjaars- en meiliederen, lopend van 1601 tot 1629, opgenomen in Het Leijdsch-Vlaemsch Orangien Lelij-hof (1632): Mak 1957, 236-244.

46. De Potter & Borré 1870, 25-26; Vander Straeten 1872, 328-330; Vander Meersen 1843, 57; De Castelein 1555, 68; De Vlaminck 1862, 113-115.

47. Van der Graft 1904, 141-153, 163-164, 183-186; Waterschoot & Coigneau 1978-1979, 25.

48. De Castelein 1555, 68.

49. Vandecasteele 1967, 38, 46.

[p. 265]

(1496) maken van liederen geen gewag.^50. Er waren voor liederen dus geen prijzen voorzien, wat niet hoeft te betekenen dat er niet gezongen werd. Met name binnen de ceremoniële omkadering van rederijkersfeesten, bij de intrede, de verwelkoming en het afscheid van de kamers, is het in de zestiende en zeventiende eeuw althans niet ongebruikelijk liederen te zingen. Naast opwekkingen om de kunst met vreugde en in vrede te hanteren of dankbetuigingen voor het gastvrije onthaal, zijn in deze presentatieliederen vooral de aaneenrijgingen van de namen en deviezen van de kamers stereotiep.^51.

De bijzondere en enige vermelding in de beschrijving van de intrede op het Antwerps landjuweel van 1561 van personagien die al singhende hare incomst deden, met name vier musicq singende meyskens op een wagen van de Groeijende Boom van Lier, wettigt de veronderstelling dat deze grootse optocht voornamelijk instrumentaal, met vele trompetten, scalmeyen, pijpen ende trommen, begeleid is geweest. Een lied is wél in het welkomst- en het afscheidsspel van Willem van Haecht verwerkt. In het eerste spel, het Oordeel van Tmolus tusschen Apollo en Pan, manen Apollo en de negen muzen juryleden, in het spel onder andere Midas en Tmolus, zingend aan wijsheid en redelijkheid bij de beoordeling te betrachten. Ter attentie van de reële juryleden op het landjuweel is dit vijfstemmige lied met muzieknotatie tevens op een afzonderlijk blad in druk verschenen. In het afscheidsspel zingt het personage Menich constich gheest een danklied tot lof van God als schenker van geest, verstand en consten.^52.

De bezoekende kamers zongen hun dankliedjes niet om prijs (met als enige mij bekende uitzondering Schiedam in 1603) en ook intredeliedjes zijn niet om zichzelf, maar als onderdeel van de inkomst gewaardeerd.^53. Afgezien van het Brugse (meer stedelijk georganiseerde) feest in 1517, is het Gentse van 1539 de eerste rederijkerswedstrijd waarvan we weten dat er met liederen een prijs te behalen was. Slechts twee liederen zijn ervan overgeleverd: het zijn teksten die als proloog van de spelen van zinne van Tienen en Brussel hebben gediend en waarin de Maeght van Ghent om haar wijs beleid en haar Fonteine wordt geprezen.^54. De kaart van het Gentse feest is niet overgeleverd, maar de veronderstelling dat de liederenwedstrijd op (gezongen) prologen betrekking heeft gehad, vindt steun in het landjuweel van 1496 waar voor de (in dialoog gesproken) proloog bij het spel van zinne afzonderlijke prijzen waren voorzien, een proloog waarin de gaststad Antwerpen lof moest worden toegezwaaid.^55. Ondanks zijn prijswaardigheid blijft het lied in Gent dus een ceremoniële en, als aanloop tot het spel van zinne, ondergeschikte rol vervullen. Hetzelfde geldt voor een liedeken gesongen om prijs tot Noortwijck in 1561: het is niets

50. Brand 1960-1961, 114-119; Van Autenboer 1978-1979, 143-149. Vgl. ook Veurne in 1459: De Potter & Borré 1870, 11-12.

51. Eén intrey liedeken slechts is meegedeeld in de Rotterdamse Spelen van sinne 1564, f.7v-8r. Het is Jan Fruytiers die hier zijn liedje voor de kamer van Rijnsburg heeft binnengesmokkeld: hij was de verbindende schakel tussen ‘Rotterdam’ en drukker Willem Silvius in Antwerpen. Fruytiers wint in 1562 de prijs van het soetste singhen in Brussel en in 1565 laat hij bij Silvius zijn berijming in 116 liederen op verschillende melodieën van de 51 hoofdstukken van Ecclesiasticus drukken: Refereynen ende liedekens 1563, f.A 6v, A 8v en Coigneau 1977, 239-244. Een intreeliedje ook in Refereynen ghepronunchieert 1581, f.C 2v. Een meilied ter verwelkoming in De schadt-kiste 1621. Een afscheidsliedje gezongen in Gouda in 1564 is opgenomen in Leiden, Gemeente-archief, Gilden Archieven nr. 1473, f.4r-4v van de derde reeks. Verschillende afscheidsliedjes in Const-thoonende Juweel 1607, f.3 R 1r-3 S 4v en Der reden-rijekers [...] aenwijsinghe 1616, 255 e.v. In Const-thoonende Juweel 1607 ook een liedje dat bij het vuurwerk gezongen is: Hummelen 1968, 211. Een lied voor en na de Schiedamse loterij: Hummelen 1968, 267.

52. Spelen van sinne 1562a, f.B 3r, B 4r, E 1v-E 2r, E 2v-E 3r, o 3v-o 4r; Van Even 1861, 55; Goovaerts 1892, 113-116, 119-121; Cockx-Indestege 1968, 139-140. Geen lied in Van Haechts welkomst- en afscheidsspel voor het haagspel: Spelen van sinne 1562b, f.a 8v-b2v, o 3r-p 3v.

53. In Schiedam vroeg een speciale kaerte opt afscheyt om liedjes waarin alle d' advijsen en bloemen [=deviezen en namen] van de aanwezige kamers vermeld moesten worden; er waren bierbekers mee te winnen: Der reden-rijekers [...] tsamenkomste 1603, f.Z4v.

54. Emé 1975.

55. Van Autenboer 1978-1979, 131, 144.

[p. 266]

anders dan een oproep om bij de Lelijen onder den dooren een antwoord te komen geven op een (in een ander genre) gestelde vraag over het onderwerp ‘troost’.^56. In Rotterdam (1561) verwachtte de chaerte dat het lied met sanck, gheclanck [...] Rhetoricam zou eeren. Het enige ons bekende liedeken datmen gesongen heeft tot Rotterdam zingt inderdaad de lof van Retorica: ook hier bleef het lied dus reflectief op het feestelijke gelegenheidskader betrokken.^57.

De kentering komt in 1562 met het ‘refreinfeest’ van de Brusselse Corenbloem waarvan het programma niet voor niets door de gewezen stadspijper Franchoys van Ballaer werd opgesteld. Naast een refrein vroeg de chaerte gewoon om ook een geestelijk liedje te maken en te zingen, een lied dus dat thematisch los van de retoricale gelegenheid stond. Voor het eerst vinden we hier een prijs voor t'soetste singhen vermeld én voor het eerst worden, samen met de (70) refreinen, ook de (65) liederen in druk uitgegeven (1563).^58.

Afgezien van de algemene indicatie om naar het voorbeeld van David die met zijn harpspel Sauls boosen woet verdreef, een geestelijk lied te zingen, liet Van Ballaer de liederdichters in de keuze van hun onderwerp vrij. Vrijheid was op rederijkerswedstrijden echter niet het hoogste goed. Meer waardering genoten soluties op een of andere specifieke kwestie: zo werden op refreinfeesten refreinen als antwoorden op een bepaalde vraghe of, minder hoog gewaardeerd, refreinen op een gegeven (stok-)reghel gevraagd.^59. Vanaf het laatste kwart van de zestiende eeuw zien we ook het lied als lied op een bepaalde, vooraf gegeven sin, zich op dit terrein begeven. De gegeven sin is meestal van politiek-historische of moreel-religieuze aard. Zo leverde het refreinfeest dat Pieter Sterlinx, zelf auteur van een aantal geuzenliederen, in 1580 organiseerde, op de vraag Hoe het Nederlant eertijts ghefloreert heeft/ende hoe desolaet nu tselve leyt, verschillende liederen op die in het Geuzenliedboek niet zouden misstaan. En op het Delftse refreinfeest in 1581 deelden het refrein op de regel Want Godt haet den menschen die booslick leven en het lied den selven sin, zodat we hier in een afwisseling van refrein- met liedstrofen, een ‘gemengde voordracht’ krijgen, zoals we die al eerder in het amoureuze bij Van Boxtel hebben gezien.^60. Het lied om prijs op rederijkerswedstrijden is in de loop van de zestiende eeuw dus van een ondergeschikte, decoratieve stemmingmaker tot een reële deelnemer aan het retoricale discours geëmancipeerd.

‘Na het refrein is het stellig het meest beoefende lyrische genre’, stelde Mak naar aanleiding van het lied bij de rederijkers.^61. In het voorgaande hebben we geprobeerd dit ‘na’ enigszins nader te bepalen. Het is een

56. Hs. Leiden, Gemeente-archief, Gilden Archieven 1473, f.1r-2r van de derde liederenreeks. Het wordt gevolgd door een geestelijk liedeken gesongen om prijs binnen der Goude anno 1564.

57. Spelen van sinne 1564, f.A 5v; De Vooys 1948-1949, 41-45.

58. Zie noot 2; Refereynen ende liedekens 1563, f.A 8v; De Baere 1948. In tegenstelling tot de spelen en refreinen, zijn de Gentse en Rotterdamse liederen niet uitgegeven. De Rotterdamse teksten verschijnen pas in 1564: Silvius deelt in de Spelen van sinne 1564, f.A 3r, mee dat hij ook graag de intre oft incomste [...] metten presentatien ende liedekens had uitgegeven, maar er is niets van gekomen: het zou zijn editie van de refreinen en spelen op een nog langere baan hebben geschoven.

59. Coigneau 1980-1983, dl. 1, 130 en dl. 3, 593.

60. De eerste liederen op den sinne (nl. Hier om is der armer gheest vrolicker dan des rijcken en Loeft Godt om zijn elementen schoone) verschenen samen met refreinen in loterijbundeltjes ten bate van de Antwerpse St. Jacobskerk (1574-1575) en dus niet naar aanleiding van een échte wedstrijd: Kossmann 1926a, 12-13. Voor rederijkers als geuzenliederdichters (o.m. Sterlinx): Kossmann 1926c. Sterlinx: Diversche refereynen ende liedekens 1580, f.E 3r e.v.; Van Elslander 1943. Delft: Refereynen ghepronunchieert 1581, f.H 3r e.v. In Leiden (1596) was de opdracht: Zingt in een liedeken, Hoe Godes gonst staet open, voor die den armen bijstant doen, en toonen deucht (Den Lust-hof 1596, 14), in Rotterdam (1598): Singht [...] 't lof der capiteynen/vervatende de triumphe der Batavischer helden (Der redenrijke [...] recreatie 1599, f.3v), etc. in de zeventiende eeuw (zie noot 5). In Delft (1581) en Rotterdam (1598) wisselen refrein- met liedstrofen op dezelfde zin af: een gelijkaardige ‘gemengde voordracht’ vindt men ook nog in Zeven spelen 1591, f.T 6v-T 7r; Van Leuvensteijn 1985, dl. 2, 286-290 en Ianssens van Roosendael 1605, 140-143.

61. Mak 1944, 27.

[p. 267]

schets geworden van de meest markante patronen die ons bij een eerste verkenningsvlucht over een vrijwel onbetreden terrein zijn opgevallen. Dat het historielied, het schriftuurlijk lied en het geuzenlied bij deze topografische benadering enigszins buiten het vizier zijn gebleven, suggereert voor deze genres wellicht een produktiewijze die minder traditioneel-collectief geprogrammeerd en meer accidenteel en individueel van aard, eventueel ook meer politiek-ideologisch en commercieel geprotectioneerd is geweest. In dit verband vraagt ook de relatie lied en drukpers om een nader onderzoek en dan vooral met het oog op de uitgave van afzonderlijke bladen. We vermeldden de Antwerpse factieliederen, maar ook mei- en vredesliederen werden soms apart gedrukt en vermeldenswaard is nog de vraag in de chaerte van Leiden (1596) om het lied in prent te leveren op dat het strec tot vreucht des volx.^62. Naast een thematische en formele uitdieping, een onderzoek waarvoor een grondige inventarisatie nodig is, verdient ten slotte ook het gebruik van het lied, en van muziek in het algemeen, op het rederijkerstoneel een afzonderlijke studie.^63.

Een eerste verkenningsvlucht was het dus: onzeker over het bereik van onze middelen, echter niet zonder hoop dat het een oefentocht, niet in het luchtledige is geweest, maar in een ruimte waar voor verder onderzoek nog veel ‘muziek’ in zit.

62. Van Boheemen 1982, 99; Van Duyse 1903-1907, dl. 2, 1590-1591 en Den lust-hof 1596, 14. Op bladen voor verkoop bestemd, werd de retoricale herkomst soms weggewerkt: Kossmann 1926b, 54-55, 57.

63. Zoals Brown 1963 voor het Franse toneel. Voor het tafelspel zie men reeds Pikhaus 1988-1989, dl. 2, 414-436, 551-588.