Nescio

[p. 44]

On-boek

Hij bracht het niet verder dan dat nu en dan een van zijn gedichten in een tijdschrift werd opgenomen en dat 't Handelsblad 'm prees - maar dat prees zovéél.

Dit is een zin uit ‘Dichtertje’, een van de weinige novellen, die Nescio heeft gepubliceerd in zijn leven. In zijn làng leven. Dit weekeind was ik bij hem, om hem geluk te wensen met zijn vier-en-zeventigste verjaardag. Niet dat ik hem ken, ik vind zijn werk alleen maar meesterlijk en zei dus niet ‘neen’, toen zich deze gelegenheid voordeed, hem eens persoonlijk de hand te schudden. De pas opnieuw verschenen editie van ‘De uitvreter’, ‘Titaantjes’, ‘Dichtertje’ en ‘Mene Tekel’ - zijn compleet oeuvre - in één band bijeen, lag keurig ingekaft op tafel, toen ik ergens in westelijk Amsterdam bij hem binnenkwam.

Menno ter Braak rekende zijn novellen tot ‘het beste wat de stijl van tachtig heeft voortgebracht’. Toch was Nescio zijn leven lang een door de literatuur genegeerde figuur. Men kende hem zelfs zó slecht dat zijn achter het pseudoniem verborgen naam in vakkringen tot misverstanden aanleiding gaf: een befaamd handboek onthulde, dat hij eigenlijk Nico Eisenloeffel heette. Toen meldde hij in een ingezonden stuk in de Nieuwe Rotterdamse Courant, dat hij J.H.F. Grönloh heette.

Hoe is dit gebrek aan wezenlijke kennis ten aanzien van een zó voortreffelijk auteur, die in deze tijd toch veel meer te betekenen heeft dan keurig gecatalogiseerde figuurtjes als Hein Boeken of Ary Prins, eigenlijk thuis te brengen? Menno ter Braak verklaart Nescio's impopulariteit bij de officiële kunstenaars, uit het feit dat hij in zijn dodelijk ironisch werk, net als Paap, het type van de ‘artist’ te scherp doorzag en te meedogenloos vastpinde. Daar komt dan nog bij, dat Nescio de self-publicity nooit heeft gezocht.

‘Ik heb altijd zoveel mogelijk stil gehouden dat ik schreef,’ zegt hij tegen me, ‘want ik heb mijn leven lang op een kantoor gezeten en als ze in zulke kringen merken, dat je zulke neigingen hebt, denken ze alleen maar, dat je niet deugt voor je werk.’

Hij stoot deze woorden op enigszins honende toon de achterkamer in, waar hij met het uitzicht op een klein tuintje, pijp na pijp zit te roken, tegenover zijn vrouw, die een levendig aandeel heeft in de conversatie en hem er zo nu en dan in betrekt, met een vriendelijk:

‘Nietwaar pappie, zo dacht jij daar toch over in die tijd?’

[p. 45]

Meestal knikt hij. Hij heeft het hoofd van een held, aan wiens vergruizeling het leven de handen vol hebben zal. Als zijn vrouw stil valt, komt hij opeens met een zinnetje, vol verachting, helemaal de man, die schreef: ‘Het leven heeft mij, goddank, bijna niets geleerd. “Het leven heeft mij véél geleerd”, zegt de ouwe sok.’

‘Beschikt u nog over ongepubliceerd werk?’ vraag ik.

Hij knikt.

‘Ja. Opzetjes. Niet klaar. Maar ik doe er niks meer aan. Ze zijn goed zo... Ze liggen daar, in mijn bureau...’

Vroeger hing boven dat bureau een spreuk, die inhield, dat de neergaande lijn des levens de langste is, maar die heeft - symbolisch genoeg - moeten plaatsmaken voor een dartel, uitbundig schilderij van zijn kleindochtertje.

‘Wat leest u nu graag?’

Ik had gehoord dat hij zich in de oorlog door de veel-delige memoires van Von Moltke heenvrat ‘om nog méér de pest aan ze te krijgen’.

Nu zegt hij:

‘De grappenmakers. Ik vraag ze bij pakken tegelijk op zicht bij mijn boekhandelaar. Van u heb ik ook een heleboel gelezen...’

En om mij voor de zonde der ijdelheid te behoeden:

‘Ja, ik lees tergenwoordig alléén maar dingen, waar ik niet bij hoef na te denken.’

Maar als even later in het gesprek de titel valt van een prominente Nederlandse roman, blijkt hij die ook gelezen te hebben. Naar zijn mening gevraagd, verklaart hij:

‘Dat is een ón-boek.’

‘Nee, pappie, dat moet je nou niet zeggen,’ antwoordt zijn vrouw, ‘het pakt je toch wel aan...’

‘Ja,’ mompelt hij grimmig in die serre, ‘dat doet de cholera ook.’

KRONKEL

De betiteling ‘on-boek’ die Simon Carmiggelt in zijn Kronkel in Het Parool van 25 juni 1956 aanhaalde, gebruikte Nescio óók in het interview met Simon Vinkenoog in de Haagse Post van 6 juli 1957:

En leest hij nog veel?
‘Ach nee, er is eigenlijk niets, hè?’
We dringen aan, noemen titels en namen,
‘Die onwerkelijke figuren van Belcampo vind ik eigenlijk maar

[p. 46]

niets aan en ‘Rood Paleis’ van Bordewijk is eigenlijk een on-boek.’
En van ‘De Avonden’ van Van het Reve herinnert hij zich alleen maar dat de vader van de w.c. komt, en uit een boek van Blaman een schip dat vergaat.

Bordewijks ‘Rood Paleis’ was in de ogen van Nescio dus een on-boek maar was dat ook de ‘prominente Nederlandse roman’ waarop in de bewuste Kronkel werd gezinspeeld? Het leek zeer aannemelijk, totdat Gerard (van het) Reve vijftien jaar later via de dichterlijke weg bekend maakte dat zijn boek ‘De Avonden’ daarmee werd bedoeld. Het gedicht is opgenomen in de bundel ‘Het zingende hart’:

Gevraagd naar zijn opinie over het jongste prachtboek ‘De Avon-
den’, zeide eens de oude schrijver Nescio;
‘Dat boek? Dat is geen boek: dat is een onboek.’
‘Toch pakt het je wel aan, Pappie,’ wierp zijn vrouw hem tegen.
‘Dat is zo,’ gaf hij toe. ‘Net als de cholera.’

Carmiggelt, naar de juiste toedracht gevraagd: ‘Nee, dat on-boek was niet “De Avonden”, maar “Rood Paleis” van Bordewijk. Ik heb dat destijds niet vermeld, omdat Bordewijk toen nog leefde en ik er niet zeker van was dat Nescio het goed zou hebben gevonden dat de naam werd genoemd. Ik vertelde het verhaal over het on-boek en de cholera 'ns aan Gerard, die er erg om moest lachen. Hij heeft het verhaal op zichzelf betrokken; een dichterlijke vrijmoedigheid.’