Journael, of dagelijcksch verhael van de handel der Franschen in de steden van Uytrecht en Woerden, sedert hun koomst daer binnen tot aan hun vertrek

[p. 1]

Dagh-register, Van het geen, dat te Woerden, Sedert de koomst der Franschen, in dese Stadt, tot aen hun vertreck, en noch daer na, voorgevallen is.
Alles na de Nieuwe Stijl gereeckent.

TOen de Franschen, in't jaer 1672, sich, op een vreemde en ongewoone wijse, van soo veel Steden en Vestinghen in Nederlandt, die te vooren als onwinbaer gheacht waren, meester hadden gemaeckt, en tot binnen de stadt Uytrecht deurgedrongen, of liever als te post ingeloopen waren, en zijn Hoogheyt, de Prins van Oranje, voor hun macht wijckende, sich, met de sijnen, over Woerden, daer hy eenige uren op 't Slot bleef, naer Nieuwerbrugh en Bodegraven begaf, om daer post te vatten, en 't gewelt der Franschen, die als een snelle vloet quamen instromen, teghen te staen; veroorsaeckte dit ('t welck omtrent in het midden van Junius, 1672. gheschiedde) sulck een schrick in de Stedelingen van Woerden, dat de Heeren van dese Stadt toestel maeckten om by nacht heymlijck te vertrecken. Maer de Burgers, hier op een wakend oogh houdende, en sulcks verneemende, quamen te samen loopen, haelden het

[p. 2]

goet, dat sy meê wilden nemen, weer uyt de schepen, en brachten 't in een huys, dat seer wel bewaert wierdt. Sy hielden oock naeuwe toesicht, om te beletten dat'er eenigh Kooren, 't sy by daegh of by nacht, soude wech gheraecken, en brachten al 't Vaertuygh binnen de Stadt; in voegen dat'er geen, of weynigh middel was om wech te komen: hoewel de voornaemsten van de Stadt ten meestendeel hun kinderen al in-tijts wech gesonden, en, gelijck men geloofde, hen 't kostelijkste van hun goederen, in gelt, juweelen, of andere kleyne packjes bestaende, meê gegeven hadden. Dit gedruys, van dat de Heeren dese Stadt wilden verlaten, veroorsaeckte groote verbaestheyt onder de Stedelingen, hoewel dese Heeren sulcks pooghden te verbloemen, 't welck geen gheloof onder de Burgers kon krijgen. Maer de Baljuw, een braef en wacker man, die groote eer waerdigh is, te voorschijn komende, sprak den Burgers moed aen, met hen voor te dragen, dat hy hen niet sou verlaten, soo langh hy een druppel bloets in 't lichaem had. Dit gaf wel eenigh hart aen de Stedelinghen: maer wat was 't echter? De Stadt was gantschelijck onversien van lijftocht en oorloghs behoeften, om sich te konnen verdedigen. Eenige backers hadden koorn, maer seer weynigh, en de Burgers hadden eenige dagen te vooren yder drie pont busse-kruyt ontfanghen, of selven gekocht, daer in alle de voor-raet van oorlogh bestondt.

Soo haest zijn Hoogheyt, de Prins van Oranje, uyt Woerden was vertrocken, hoorde men terstont dat de genen van Uytrecht sich van Fransche Sauvegarde hadden versien; en ondertusschen ging men, in alle stilte, van huys tot huys aen de Burgers vraghen, of sy sich liever onder de Franschen wilden begeven, of een bloetbad verwachten: en

[p. 3]

dewijl niemant tot dit leste was genegen, noch zijn woort daer toe wilde geven, soo trocken de Heeren van Woerden, de Rektor en de Baljuw meenemende, d'eerste om aen hen tot Tolck in 't Latijn, en d'ander om aen hen tot Taelman in het Fransch te dienen) naer de Koning van Vranckrijk, doch eerst naer Uytrecht (daer toen al een groot getal van Franschen binnen waren) om te verstaen wat voorwaerden sy bedongen hadden. Hier op volgde dat, op Donderdagh, den drie-en-twintighste van Junius, des avondts, tusschen zeven en acht uren, hier te Woerden drie Sauvegarden quamen, brave mannen, die voor en achter een Lelye op hun wambas droegen, daer rontom stond: Sauvegarde du Roy.

Op Vrydagh de vier-en-twintigste onfingen wy omtrent twee hondert Ruyters van des Koninghs Lijfwacht, ten meestendeel Edellieden, wackere mannen, die aen niemant yets misdeden, maer alles betaelden; en daer beneffens een eerlijck Commandant, die sijn verblijf op 't Kasteel nam, daer de Baljuw woont. Dese Ruyters, binnen ghekomen, deden de Burgers van de Poorten aftrecken, en met vrede naer huys gaen, en besetten toen de Poorten. Sy, sich vervarst hebbende, vertrocken van hier, daer sy niet meer dan sestigh mannen tot besettingh lieten, en naemen, ghelijck men seyde, hun wegh naer Montfoort, en naer Oudewater, om dese plaetsen oock in besettingh te nemen. Dese Ruyters, uyt de Stadt vertreckende, seyden tot ons, dat wy ons wel voor de genen, die na hen souden komen, en voornamelijck voor het voetvolck, moesten wachten, en wel op hun handen passen.

Op Dingsdagh, d'acht-en-twintighste van Junius, ontfingen wy noch twee hondert Lijfwachters te voet tot besettingh.

Op Vrydagh, d'eerste van Julius, vertrocken de-

[p. 4]

se sestigh Ruyters, en twee-hondert Lijfwachters te voet, die wy eenighe dagen tot besettingh ghehadt, en sich alle seer redelijck en billijck getoont hadden; en hier op volghde een deel Ruyters, en vijf hondert Voetknechten, een lompe hoop, soo wel de Ruyters, als het volck te voet; beneffens hun Commandant, een tweede Duc d'Alba, die zijn verblijf op 't Kasteel nam. Dese lieden deden onse Baljuw, die goede man, veel overlast aen, en namen hem alles af, dat sy slechs ter sijde konden krijgen. En hoewel hy hier over sware klachten deê, soo wierdt hy echter van de Franschen niet geacht, die sich aen stelden als of'er de Baljuw vreemt was. Ja indien hy wat hardt aendrongh, soo seyde dese lompe Commandant: De Stadt en 't Kasteel behooren aen ons; pack u van hier, &c. En dewijl hy dit t'elkens moest hooren, soo seyde hy eyndelijck tegen de vuylick (dus wierdt de Commandant van de Baljuw ghenoemt) wel aen, beschick my twee schepen, om daer mee, met mijn goet, naer Uytrecht te varen; want binnen Woerden (daer het vol gepropt van gevluchten was, soo van Stedelingen, als van Boeren) is geen plaets overigh. Ick sal daer klagen dat gy my hebt verdreven. Neen, neen, antwoordde dese Vuylijck, toen hy sagh dat het den Baljuw ernst was; ick sal self naer een andere wooningh gaen sien. En seker, indien hy'er noch acht dagen had gebleven, het sou misschien op het Proveniers huys uytgeloopen hebben, daer hy de Proveniers trachtte uyt te dryven, en sijn Soldaten (die by hoopen rontom de Stadt op de Wallen, onder hutten van tacken van boomen, van bedteeck, seyldoeck, riet, en diergelijcke deckselen, naer dat elck gerooft had, en drie, vier, vijf of ses in een hut lagen) daer in te brengen, en hen in de huysjes der Proveniers, en op 't Hof te legeren. In de

[p. 5]

Stadt selve was 't by alle Burgers vol gepropt. Niemant wierdt verschoont, selfs niet de Burgermeesters. In yder huys waren twee, drie, vier of vijf menschen, naer dat 'er plaets was; en de genen, die hen in huys hadden, moesten bedden, spijs, dranck, en voeder voor menschen en paerden verschaffen; daer door sommighen grote overlast leden, en meer moesten gheven, dan sy hadden, en byna beter, dan sy konden bekomen. Ondertusschen stonden alle neringen en ambachten stil, behalven die van de Schoenmakers en Smeden, de welcken het seer drock hadden; gelijck oock de Timmerlieden, die alle bomen, buyten beneden de muur en wal staende, moesten helpen afhouwen, en palen daer af maken. Men kapte oock een groote meenighte van bomen af, die buyten de Stadt, langhs de grachten stonden, gelijck oock op veel andere plaetsen, naer dat het hen goet docht. Dese palen wierden boven scherp gemaeckt, en met het stomp eynde achter drie of vier voeten diep boven aen de borst-weringh (daer sy vijf of ses voeten lang buyten lagen) in d'aerde, seer dicht aen malkander, vast gemaeckt. Sy deden dit in alle plaetsen, daer geen muren boven de wallen stonden; daer honderden van menschen aen moesten wercken, met hout en tacken te halen, bomen af te hacken, en te halen, en stormpalen daer af te maken, en de selfden in te setten, en vast te stampen. Hier mee was oock een groot gedeelte der Fransche Soldaten besich, terwijl d'anderen in groote meenighte aen drie Poorten de wacht hadden, en anderen om voeder, gras, hooy, kooren, bonen, kool en wortelen uytliepen. Karssen, besyen, aerdbeyen; alles was hun gadingh. Koeyen en schapen wierden niet verschoont. Sy brachten eens wel omtrent hondert schoone Koeyen binnen, van de welcken sy de

[p. 6]

besten slachten en aten, en d'anderen melckten, en de melck aten en sopen. Sy verkochten somtijts een schoone melck-koe voor twee of drie rijcksdaelders, die vijftigh, sestigh, ja seventigh guldens waerdig was. Kort, sy schickten 't naer hun sin; want sy hadden alles goet koop. Hun haertsteeden waren langhs de wallen gemaekt; en ick heb vijf, of ses potten by malkander gesien, die over 't vuur hinghen, en daer aen stonden; daer 't spit beneffens gingh: in voegen dat alle dit gewoel langhs de wal wonderlijck om te zien was. De Kerckdienst bleef echter ongemoeyt; hoewel veel ter Kerck in en uytliepen. Wat hun Misse aengaet, sy hielden de selfde op de Vischmarckt, in d'afslagsringh, gelijck men tot my seyde: want ick heb het niet ghesien; en sy lagen, gelijck men wijders aen my verhaelde, van verre op hun kniejen, en seyden: indien'er jemant om lacht, of daer mee spot, hy sal sterven.

Op Maendagh, de vierde van Julius, quamen vier of ses Ruyters van sijn Hoogheydt, de Prins van Oranjen, tot voor de Kronckel-Poort, en schooten een Luytenant doot binnen de voorste Poort; behalven noch meer andere Soldaten buyten de Poort, van de welcken d'een terstont storf; en d'andere leefde tot in de volgende dagh, daer in hy oock de geest gaf. Dese Luytenant was een Predicants soon in Vranckrijck, en van de Gereformeerde Godtsdienst. Hy wierdt heel deftigh naar sijn staat in de Kerck, binnen het Doophuysje, begraven. De vier of ses Ruyters wierden wel vervolght, maer niet achterhaelt; en hier door ontstont een groote ontsteltenis in de Stadt. Men zag'er oock dickwils partyen tegen malkander in de wapenen, van de welcken nu d'een, en dan d'ander sneuvelde, die daer slechs in de aerde wierden geworpen.

[p. 7]

Op de selfde dagh quam een groot Convoy binnen de Stadt, met achtien hondert ammunitie broden, die in de volgende dagh, de vijfde sijnde, uytgedeelt wierden; 't welk een groot gewoel maeckte, en vreemt was om aen te schouwen. In deser voegen wierd de tijdt besteet tot aen de leste dagh, daer in zy voor d'eerste mael deze Stadt verlieten. De Baljuw wierd ondertusschen, beneffens de andere Stedelingen, seer swaerlijck geplaeght, en, sijn raet by na ten eynde sijnde, wist niet wat hy doen sou. Hy had, gelijck hy self aen my klaeghde, alree wel duysent guldens schade geleden, en seyde dat hy na de Koning wilde trecken, om, alwaer 't met ghevaer van sijn leven, over dese vuyle Commandant te klaghen. Hy trock oock, beneffens een Burgermeester, in alle Steden derwaerts. De Commandant, hem missende, toonde groot misnoegen, en, aen de vrou naer haer gemael vragende, kreeg van haer tot antwoort, dat hy tot Uytrecht twee Susters had, die hy helpen moest, om dat sy Weduwen waren, en dat hy daer en elders meer te doen had. Toen de Baljuw weer gekomen was, durfde dese vuylick hem beschuldigen van dat hy by de Prins van Oranje had geweest; 't welck hy seer heftighlijck tegensprack, seggende: Ick stae onder de Koningh. Ick ben een eerlijck man, geen schelm, noch verrader gelijck gy segt. Dese vuylick dee den Commandant te Paerdt sitten, op dat hy hem zou aenwysen hoe verre het Landt onder dese Stadt, namelijck Woerden, stont. So laet ons, gaf de Baljuw aen de Commandant tot antwoort, in 't Leger van de Prins van Oranje rijden: Want hy legt in het beste der Stads Landen: Doch hy had daer toe geen lust. Hy wilde dat de Baljuw alle weken, voor hem, en voor de synen, seven vette Koeyen sou bestellen, en dat sedert d'eerste dagh van zijn koomst, of geldt in de

[p. 8]

plaets. De Boeren, antwoordde de Baljuw, zyn gevlucht: uw krijgslieden hebben de beesten genomen; en de Burgers hebben geen vee: en toen de Commandant seyde dat men den Burger het geldt sou doen opbrengen, vervolghde de Baljuw, dat sy geen gelt hadden, en dat het een arm volck, en een kleyne en slechte Stadt was. De Commandant seyde, dat men aen hem sou toonen wat yder Burger opgebracht, en wat inkoomsten de Stadt had; daer hy by voegde dat hy dese sommen sou verdubbelen, en dus met gewelt de penningen bekomen. De Baljuw seyde weer, dat dan veel menschen te winter van honger en koude souden moeten sterven, dat sy alree meer deden, dan sy vermochten, en dat'er alreede groot gebrek van alles in de Stadt was. Wat is'er aen gelegen? zeyde dese vuylick weer, sy syn slechs een deel snode fielen. Laet hen sterven. Ick sal wel maken, dat wy hier op het Kasteel genoegh hebben. Ick sal den fielen wel dwinghen. Ick heb ghehoort dat'er in de Stadt noch wel sijn, die goede middelen hebben: desen moeten betalen.

Op Vrydagh en Saterdagh, de achtste en negende van Julius, geboodt hy, dat men de schuttinghen der tuinen, rontom de Stadt zijnde, sou af breken, en opruymen, of dat hy hen anders tot asch sou verbranden. De Burgers waren dieshalven soo neerstigh met het houdt binnen te halen, om het selfde liever selfs te winter tot brandingh te hebben, dan dat hun vyanden dat in kolen souden setten.

Op de tiende van de selfde maendt dwongh hy de Stadts-baes van de timmerlieden, dat sy, schoon het sondagh was, op de middagh moesten komen, en de Paerdestal, die half weegh de muer van het Proveniers huys langs de straet stondt, voorts ten eynden uyt, en soo verre als de straet streckte, souden maecken. Hy liet hen met Soldaten halen, en op

[p. 9]

't werck bewaren, en pleeghde sijn ghewelt op verscheyde wijsen, terwijl de goede Proveniers het geraes der Paerden, en het geloei der beesten by dagh en nacht ('t welck hen seer hinderlijck in hun rust was) moesten hooren. Hier quam noch by, dat dese goede lieden in d'uytterste vrees waren van verstooten te worden, een groote benautheyt uytstonden om van ghebreck te vergaen, dewijl'er voor geen een eenige dagh kost en voorraet in 't geheel Proveniers huys was te vinden, en alleenlijck een weynig Koorn, en Butter, en niet veel Bier en Turf, tot groote schade van 't gemeen, en schande der Bestierders en opsienders van sulck een huys, dat ten minsten altijdt voor een vierendeel jaers, of voor een half jaer versien behoort te wesen? 't Is schade voor 't gemeen; dewijl sy, van alle belastingh vry sijnde, nu drie voor een aen de slijters en uytverkopers moesten geven, behalven dat de waren, die sy daer kochten, oock niet soo goet waren; en het is schande voor de opsienders en bestierders, dat men, als men in sulck een huys de spijs sal vaerdig maken, de selven dan eerst moet opsoecken, en vernemen waer men die sal bekomen. Maer dus gaet'et, als de genen, aen de welcken de toesicht bevolen is, geen goede sorge dragen. Voorts, op de selfde dagh, te vier of vijf uuren na de middagh, quam mijn Heer Rochefort, een voortreffelijck Heer, in 't gheselschap van weynigh Ruyters, binnen de Stadt, en, terstont de Wallen langs rijdende, en alles dus overhoop siende, vraeghde, op het Kasteel komende, aen de Commandant, wie hem bevolen had op dese wijse te handelen, en, hem smadighlijck toespreekende, feyde tot hem, dat hy de doot wel verdient had; dewijl hy, last hebbende om niet langer dan vier of vijf dagen hier te blyven, sich soo lang in dese Stadt had durven ophouden; en na dat hy in een

[p. 10]

kamer alleen met hem had gesproken, dee hy hem van twee knechten, in tegenwoordigheyt van alle d'anderen, met rottingen slaen, schoon hy op de schans alree van Rochefort met de rotting was geslagen, 't welck hem van alle de Stedelingen wel gegunt wierdt.

In de volgende nacht, omtrent t'een uur, quam alhier een post, dewelk mee bracht, dat alle de Franschen op het spoedighste moesten vertrecken. Zy begonnen dieshalven al voort ten twee uren te sacken en te packen; en in de tijdt van drie of vier uren braecken zy hobbel tobbel alles af, dat zy in veel daghen met soo groote arbeyt en naerstigheyt ghemaeckt hadden: in voegen dat'er naeuwlijcks sestig palen bleven staen; en d'anderen wierden overhoop buyten, over en aen de wal gheworpen, tot groote verbaestheyt van de genen, die dit aensagen, en verwondert waren hoe sy soo spoedighlijck alles over hoop konden krygen. Sy vertrocken dan met alles, dat sy gerooft hadden, met Koejen, Schapen, Hoenders, en met hun anderen goederen. Maer daer was onder anderen een Sauvegarde, die wel voor drie hondert guldens, so aen Lynwaet, als aen ander goet, in een sack hadt gepackt, sonder dat de dienst-meyt, die alleen was, sulcks kon beletten. Doch sy, siende dat hy noch een deel Lynwaet, dat daer gebracht, en vertrouwt was, in de sack stack, borst ten huys uyt, en riep om hulp; en drie of vier Burgers, met stocken en struycken toelopende, en de saeck verstaen hebbende, seyden dat hy de sack sou laten staen. Maer hy, een pistool grypende, om daer meê te schieten, wierd van een Burger by d'arm gevat, en voor 't hooft geslagen, en voort van zijn pistool berooft, en wacker afgerost. Men schudde oock zijn sack uyt, en sou hem, soo de dienst-meyt niet voor hem hadt ghebeden, voort

[p. 11]

doodt geslagen hebben. Men stiet hem derhalven, met zijn leghe sack, ten huys uyt; en dus moest hy vertrecken, ghelijck ick uyt yemandt, die meê by dit stuck wercks geweest hadt, heb verstaen.

In dese voegen vertrocken, of liever vloden de Franschen, omtrent twee duysent sterck, uyt onse Stadt Woerden, daer men op Maendagh, d'elfde van Julius, 't uchtens ten ses uren, niet een Franse Ruyter of Soldaet in vond, behalven de genen, die sieck waren, en dieshalven niet voort konden komen. Dese onverwachte en schichtige verlossingh scheen by alle Burgers en Stedelingen een wonderdaet: Want op Sondagh, des avondt spaede, was men noch in groote droef heyt, kommer en angst, uyt oorsaeck van d'overlast, daer meê men ghedreyght wierdt; en in teghendeel door Godts wonderlijcke groote ghenade sagh men op Maendagh sulcken vrolijcke uchtent: in voegen dat men stoffe hadt om uyt te roepen, de Heere heeft dit ghedaen; hem zy lof, prijs, eer en danck voor dese verlossingh, en voor alle andere weldaden, die hy aen ons doet. Sy zijn de drie-en-vier-en-twintighste van Junius hier binnen gekomen, en op d'elfde van Julius, tegen de komst van de dagh, weer vertrocken, na dat zy achtien daghen hier binnen geweest hadden.

Op Dingsdag, de twaelfde van Julius, quam hier eenigh getal van Ruyters en voetknechten uyt het Leger van sijn Hoogheyt, de Prins van Oranje, daer onder de geen was, die de Luytenant in de Poort hadt doodt geschoten. Hy maeckte sich self daer voor bekent, en wisselde een schellingh aen duyten, die hy te grabbel wierp, tot gedachtenis van 't geen, dat hy gedaen hadt. Zy ververschten sich omtrent een uur langh binnen onse Stadt, en trocken toen vreedsamelijck weer wech.

[p. 12]

Op Woensdagh, de dartiende van de selfde maent, quamen omtrent dartigh Ruyters hier weêr deur, en hadden by sich twee gevange Franschen, een Ruyter, en een Soldaet: en wy wierden dagelijcks door veel menschen van alle zijden besocht, uyt nieusgierigheyt van te weten hoe 't in onse Stad gestelt was; dewijl by hen het gerucht was, gelijck sy seyden, dat de Franschen alles vermoort en verbrandt hadden.

Op Maendag, d'achtiende van Julius, quam een groot getal van Ruyters en Soldaten uyt het Leger van sijn Hoogheyt, de Prins van Oranje, te Woerden, daer zy deur trocken. De Poorten wierden ondertusschen toegehouden, tot dat sy, op eenigh voorval uytgetrocken, weer keerden. Het Metael stuck geschuts, de Luypert genoemt, wiert oock uyt de tuyn van het Proveniers huys, daer men het een maendt te vooren, even eer de Franschen quamen, begraven hadt, uyt vrees van dat sy 't wegh souden voeren, opgedolven, om, gelijck men voorgaf, naer den Haegh gevoert te worden; seecker, een voortreffelijck stuck geschuts, in 't jaer 1574 gegoten, en dat, zo na by hondert jaren oudt sijnde, aen de Stadt Woerden selve toebehoorde.

Op Vrydagh, den twee-en-twintighste van de selfde maent, trock de Gouverneur van Nimegen, met zijn reystuygh, hier deur naer het Leger van mijn Heer de Prins van Oranje.

Op Sondagh, de veertiende van Augustus, 's uchtens omtrent te half negenen, vertoonden sich vier of vijf hondert Fransche Ruyters voor de Stadt, sonder daer binnen te komen.

Op Saterdagh, de twintighste van de selfde maendt, quam de Prins van Oranje, met de Graef van Stirum, en noch andere Grooten, hier binnen. Zy reden rontom op de Wal, en in 't Kasteel, en

[p. 13]

voort weer naer 't Leger te Nieuwerbrugh, met het Jacht van Woerden, dat een groot stuck weegs van mannen en jongens, wyven en meyden voortgetrocken wierdt, tot dat het jaegh-paert quam. In het begin van dese maendt moest dese Stadt seven hondert paer nieuwe schoenen, van negen, tien en elf steeck, aen de Franschen leveren. Yder paer, 't een door 't ander, koste vierendartigh stuyvers; het welck elf hondert en tnegentigh gulden bedraeght: Montfoort moest vier hondert, en Oudewater seven hondert paer leveren; 't welck in alles, voor dese drie Steden, achtien hondert paer schoenen, en drie duysent en sestigh guldens uytmaeckt.

Op Saterdagh, de darde van September, quamen veel honderden van Franschen, soo te voet, als te paert, te Kamerijck, en daer ontrent, tot aen 't Woertsche Verlaet, daer zy een treffelijck huys verbranden, en alles plonderden, daer zy by konden komen. Twee of drie Vaendelen Soldaten van zijn Hoogheyt, de Prins van Oranjen, en ruym sestigh Ruyters trocken omtrent twee uren, na de middagh, deur Woerden naer Jantjes brugh, daer zy aen malkander geraeckten. Van de Franschen sneuvelden vijftien of sestien, behalven eenighen, die gevangen wierden. De Staetschen keerden weer om, en lieten seven Ruyters, die sich te verre onder de Franschen begeven hadden, aen de vyanden gevangen. Een dapper en onversaecht Ruyter, en, ghelijck men seyde, de Soon van een Predikant te Leyden, reedt stoutelijck voor uyt, en op de Franschen aen, van de welcken hy een Kapiteyn, en een Ruyter doodt schoot. Doch hy self wiert oock, in 't omkeeren, van een Fransch Ruyter van achteren door-schoten, en op een paert hier deur naer 't Leger van sijn Hoogheyt gevoert. Onse Ruyters

[p. 14]

kregen oock een hoogh Fransch Officier gevangen, die, hoewel seer gewondt sijnde, geen quartier begeerde, en hier deur gevoert wierdt. Hy was een groot Heer, en voerde d'eernaem van Markgraef. D'onsen waren in alles geen vier-hondert mannen, en de Franschen wel over de drie-duysent te paert, en te voet, van de welcken, gelijck men t'Uytrecht seyde, wel drie of vier-hondert doodt bleven.

Op Sondagh, d'achtiende van September, trock de Hartog van Luxenburgh, met Stoupa en Mombas, sijn krijgsvolk gemonstert hebbende, uyt Uytrecht, met acht-en-twintig-hondert mannen, naer Woerden, daer hy, door een Trompetter, de deurtocht voor eenig volck dee versoecken; 't welck aen hem toegestaen wierdt, invoegen dat'er noch in die selfde na de middag, omtrent te vijf uren, een groot getal van Ruyters binnen geraeckte, die sich daer onthielden, tot groote verbaestheyt der Stedelingen; en in de volgende dag, de negentiende, wierden sy van een groot getal van Soldaten, en eenige stucken geschuts, met het geen, dat daer beneffens behoort, gevolght. De Boeren, rontom de stadt Woerden, wierden terstondt binnen gehaelt, en, neffens de Burgers, gedwongen aen de Vestingen te wercken, en om alles, dat buyten stont, op te ruymen, en neder te werpen. Dese Franschen, sich van Woerden verseeckert hebbende, trocken tot de Leydsche Poort uyt, om voeder te halen, en bequamen by het Blockhuys de Brandtwacht van het Leger van sijn Hoogheyt, daer tegen sy handtgemeen wierden, in 't welck een Franschman gdoodt, en een swaerlijck gequetst wierdt. De Schout stondt, weynigh dagen te voren, eer de Franschen binnen Woerden quamen, sijn wijf, met een schip vol goet, naer den Haeg. Desgelijks deden oock eenigen der voornaemsten, gelijck mede eenigen, die niet van

[p. 15]

soo groot aensien waren. Al't welck, so kisten, kassen, als bedgewaedt, naer den Haeg, Leyden en elders gevoert wierdt. De Franschen verdelghden oock binnen Woerden seker huys, dat vol van gevlucht goedt was, en seyden dat het uyt het Sticht was gekomen, en dieshalven aen hen behoorde.

Op Woensdagh, d'een-en-twintigste van September, haelden de Franschen een groote roof van hooy, kooren, klederen en huysgewaedt niet verre van 't Leger van sijn Hoogheyt, en in die selfde dagh trock de Hertog van Luxenburg, met Stoupa, Mombas, en veel groote Heeren, weer naer Uytrecht, en liet omtrent twee duysent mannen tot besetting binnen Woerden, na dat sy in de voorgaende dag in 't Proveniers huys geweest, en daer de kleyne huysjes besichtigt hadden.

Op Vrydag, de drie-en-twintigste van Sept. haelden de Francen weer een groote roof, en in die selfde dag waren de Burgers gedwongen hun geweer over te geven, en 't selfde op het Stathuys te brengen.

Op Sondagh, de vijf-en-twintigste, haelden sy weer van Rietvelt, en daer omtrent een rijcke roof van paerden, koejen, hooy, koorn, huysgewaedt, en andere diergelijcke dingen, invoegen dat sy een schoon vette vaers voor vijf-en-twintig stuyvers, en een schoone vette melk-koe voor twee dukatons, en alles naer advenant verkochten. In dese selfde dag, Sondag sijnde, dwongen sy de Luyterschen alles uyt hun kerek te breken, en de selfde tot een hooyschuer aen hen over te geven.

Op Maendagh, de ses-en-twintigste van September wierdt opentlijck afgelesen, dat het Gasthuys, Weeshuys en Proveniershuys vry van alle accijs souden zijn, maer dat alle Burgers vijftien, en de Tappers vier-en-twintigh stuyvers van yder halfvat bier souden moeten geven, en dus alles naer ad-

[p. 16]

venant. Een pint sout koste tien stuyvers; en men kon het selfde noch qualijck bekomen. Sy dwongen ondertusschen de Burgers en Boeren aen de Wallen te arbeyden, sonder aen te sien of het Sondag, of werckdag, goedt of quaedt weer was; en in de selfde dagh quamen sy met veel goederen wederom van halfweegh tusschen Uytrecht en dese Stadt Woerden, uyt vrees van dat het Staetsche volck daer omtrent op de been was.

Op Dingsdagh, de seven-en-twintigste, 's avonts te negen uren, verscheen eenig getal van het Spaetsche volck voor de Stadt, aen de Kronkel- en Leydsche Poort. Van weer zijden wierdt heftighlijck geschooten; en daer wierden eenigen gequetst, en éen of twee dootgheschooten. Dit geschiet duerde wel een uer, of langer; en toen trock des Princen volck hooger op.

Op Woensdagh, d'acht-en-twintighste van de selfde maent, wierden veel goederen, bestaende in kisten, koffers, &c. naer Uytrecht ghescheept. Maer dit alles quam weerom, uyt vrees van het Staetsche volck, dat onder-weegh tusschen Uytrecht en Woerden, aen de Kruipin, te Kamerick en elders lagh; 't welck groote ontsteltenis binnen onse Stadt Woerden veroorsaeckte. De Commandant en andere krijghs Oversten quamen oock het Proveniers huys, voor aen, en binnen de poort, besichtigen, sonder yets te seggen; en des namiddags begonnen de Franschen met groote haest buite de Leidsche, en buyten de Hofpoort, de huysen af te breken, en in de brandt te steken. Dit verwekte een groot gejammer een gekerm, soo buyten, als binnen de Stadt; maer besonderlijck over de brandt buyten de Hof- of Uytrechtsche Poort, om dat de selfde soo dicht aen de Poort, en de windt naer de Stadt was, daer veel huysen, met riet ghe-

[p. 17]

deckt, even binnen de Poort stonden, op de welcken de voncken in groote meenigte vielen. Doch de voorgaende reghen had de daken soo nat gemaeckt, dat de vlam geen vat daer op kon krijgen, tot groot geluck der Stedelingen. Men vluchtte ondertusschen met de goederen soo veel, als men kon. Maer de soldaten tastten de genen aen, die sy machtigh waren, en namen den lieden het geen af, dat hen dienstigh was. In de volgende dagh haelden sy van de huysen, die buyten verbrant waren, al 't yserwerck, dat sy verkochten, en het hout om te branden. Kort, alles, dat 'er was, verstreckte aen hen tot roof en buyt. Dese brandt, daer in veel hooybergen, turf en hout tot asch wierdt gemaeckt, duerde tot aen middernacht, eer men buyten ghevaer raeckte. Buyten yder Poort brandden acht, of negen huysen af; en dit gingh soo haestigh toe, dat de lieden geen tijdt hadden om hun goederen te berghen; en 't geen, dat sy noch in der yl daer uyt ruckten, wierdt ghestoolen en wech ghehaelt; 't welck oorsaeck was van dat veel menschen daer door arm wierden. De schade wierdt wel op veertigh duysent guldens geschat.

Op Donderdagh, de negen-en-twintigste, deden de Franschen een tocht naer Kromnik, om een roof te halen, doch sy wierden van de Staetschen gestuyt, en quamen weer binnen met eenighe gequetsten, en twee of drie dooden. Des avondts was weer een heftigh geschiet by de Hofpoort, en Graswal. Dit geschiedt was, gelijck in de volgende dagh gesegt wierdt, naer een blint paert, en een oude koe, die over de verbrande puynhopen liepen. De koe wierdt doot geschooten, en het paert gequetst. Seker, een klucht, om daer mee te lachen.

Op Saterdagh, d'eerste van October, haelden de Franschen geduriglijck hout en hooy binnen, en al-

[p. 18]

les, dat sy krijgen konden. In de selfde dagh quam weer een schuyt met vijftigh sacken meels van Uytrecht voor de Franschen; en veel Grooten van hen trocken te paert, en met de schuyt naer die Stadt.

Op Sondagh, de tweede, voeren sy noch voort met hout en hooy, en alles, dat hen voorquam, binnen te halen. De Luyterschen preeckten oock in dese dagh twee malen in de groote Kerck.

Op Maendagh, de darde, des avondts, t'acht, of te negen uren, quamen vier hondert Switsers in groote stilte hier binnen, en seyden dat sy de winter over hier meenden te blijven. Hier wierdt oock afgelesen, dat yder Burger vier goede palissaden sou leveren, met toeseggingh van dan vry te sijn van aen de nieuwe Vestingen te wercken.

Op Dingsdagh, de vierde, vertrocken weer veel Franschen te voet, en met schuyten naer Uytrecht. Sy deden oock een tocht, en brachten groote roof binnen. In de selfde dagh wierdt mede veel bussekruyt, loot en lont op 't Kasteel gebracht: en men verwoestte voort alle tuynen en bomen hier rontom de Stadt. Ja de Stedelingen wierden soo geplaeght, dat veel van hen ter Stadt uytliepen, en alles staen lieten.

Op de vijfde wierdt weer het voorige, van vier palissaden te leveren, afgelesen.

Op Vrydagh, de sevende, wierdt de groote Sael van het Proveniershuys tot een Sieckhuys, en andere kamers voor de Docktor geschickt, tot groote benaeutheyt der Proveniers. Dese Sael moest ylings opgeruymt worden, op dat sy veel bedtsteeden voor veertigh of vijftigh siecken daer in souden maken. De Koken wierdt den Proveniers oock afgenomen.

Op Saterdagh en Sondagh, d'achtste en negende,

[p. 19]

begon men veel siecken in dit huys te brengen, en te dragen, die op de vloer neer, op kleyn beddegoet, en op stro geleght wierden; daer in men in de volgende dagen voortvoer.

Op Maendagh, de tiende van October, moest men de Franschen noch meer van de huysen inruymen. Sy braecken in dese dagh de Kronckelpoort boven af, om van daer te konnen schieten, soo de Staetschen voor de Stadt quamen. In deselfde dagh wierden oock, buyten de Hofpoort, in de Vaerten naer Uytrecht en Linschoten, verscheyde dammen geleght. Men arbeydede mee met groote naerstigheydt om aerde Borstweeringen teghen de hooghe mueren aen te maecken, met meer andere wercken, die tot tegenweer dienden. Daer wierdt oock van nieuws afgelesen, dat yder Burger met'er haest vier goede palissaden, die recht, en tien voeten langh waren, moest leveren, om de selfden langhs de grachten aen 't water te setten.

Op Dinghsdagh, d'elfde van October, des uchtens te vier uren, verscheen het krijghsvolck van de Staten voor de Stadt, daer terstont een groot ghedommel langhs de straten ontstont. Tusschen vier en vyf uren wiert tot twee of drie malen in de Tooren allarm geklept; en men klopte overal deur de Stadt de Soldaten op. Korts daer aen begon men sterck met Musketten van de Wallen te schieten, eerst langhe tijdt aen de Leydtsche, en daer na aan de Hofpoort; het welck af en aen tot aen d'avondt duurde. Des uchtens, ten ses uuren, vuurden de Franschen met tacke-bosschen op d'ommegangh des Toorens van de groote Kerck, die over de vier hondert jaren gestaen hadt, soo sterck, om aen de genen van Uytrecht hun noot te verwittigen, om bystant van hen te bekomen, dat dese Tooren, gelijck oock de Kerck, die over de vier hondert jaren

[p. 20]

gestaen had, in brand geraeckte, en, beneffens veel huysen en schuren, te negen of tien uren al in d'asch lagh. In de selfde dagh, des avondts, staecken de Franschen buyten de Kronckel-Poort, tegen over het Kasteel, een groot boere huys in de brandt, en schoten de gehele nacht langh. In dese dag sneuvelde een Markgraf buyten de Hof-poort. Des avondts dee de Hertogh van Luxenburgh, met acht of negen duysent mannen tot bystant der Franschen binnen Woerden komende, op de wijck van de Heer van Suylesteyn, tusschen Uytrecht en dese Stadt gelegert, een heftighe aenval, maer wierdt kloekmoedighlijck afgeslagen.

Op Woensdagh, de twaelfde, 's uchtens vroegh, deden de Franschen een heftige uytval buyten de Hof-poort. Maer sy, in 't onderspit geraeckt, keerden terstont weer om, met verlies van wel vijftigh doden, en daer onder achtien Officieren, beneffens veel gequetsten. Sy wierden tot voor de poort vervolght, die sy, uyt schrick, een lange wijl onbeset lieten, en die men lichtelijck overweldight sou hebben, soo de vervolgers slechs voort ghetrocken waren. Omtrent te tien uren rees'er weer een gevecht, daer in veel gedoodt en gewondt wierden. De Hertogh van Luxenburgh, in de voorgaende avondt van Suylesteyns wijck afgeslagen, quam nu langs de Houdijck op Kamerijck en Kruypin, deur 't water, langs een wegh, die ongebruyckbaer wierdt geacht, tusschen dese Stadt, en Suylesteyns wijck, die hy onverhoedts van achteren eerst met twee duysent mannen aentastte. Hier wierdt heftighlijck gevochten; in voegen dat de Staetschen veel van hun vyanden dooden. Maer dewijl de geheele macht der Franschen hier op volghde, en tegen het krijgsvolck van Suylesteyn insette, soo braken omtrent drie duysent mannen van de

[p. t.o. 20]

[p. 21]

Franschen deur, die binnen de belegerde Stadt quamen. De Heer van Suylesteyn, wierdt doodt geschoten, en veel van de sijnen verslagen; en indien de Graef van Hoorn niet op 't geschiet was aengekomen, soo souden de Fransche alle de sijnen verdelgt hebben. In deser voegen wiert de stadt Woerden, na dat men anderhalve dagh, met seer groote schade, daer op geschoten had, verlaten, met verlies van twee of drie stucken geschuts op Snellenbrug, en van veel volcks van de Graef van Solms Regiment, dat gantschelijck verdelght wierdt. De Heer van Suylesteyn, doodt sijnde, wierdt op het Kasteel gebracht, daer sy hem lelijck in 't aengesicht sneeden en korven, en naeckt voor de honden wierpen. Doch de Schout kreegh hem met bidden van daer; en een dienaer naeyde hem een snede toe, die van boven op het aengesicht over de neus heen, en tot aen de kin toe liep; en in deser voegen wierdt dit lichaem naer het Leger van sijn Hoogheyt te Nieuwerbrugh gebracht. De Franschen quamen, na 't vertreck van hun vyanden, omtrent de middagh, binnen Woerden, met veel volcks, hooge moedt, en groote blijtschap, schoon van hun zijde veel gedoodt en gequetst waren. Het getal van hun dooden wierdt tot op vijftien hondert begroot, en dat van de Staetschen tot op vier of vijf hondert, behalven noch drie hondert, die gevangen naer Uytrecht wierden gevoert, en dartigh of veertigh gequetsten, de welcken men binnen Woerden bracht, onder de welcken een Capiteyn met geel hayr was, een groot man, die 's nachts storf, en, met een Soldaet naeckt achter het Proveniershuys, in de Tuyn wierdt begraven. Van de zijde der Franschen waren oock veel gequetsten, die een dag of twee daer na oock naer Uytrecht wierden gevoert, om dat sy van de hulp-

[p. 22]

benden waren, die tot ontset van Woerden waren gekomen. Hier staet aen te merken dat, terwijl men van weerzijden dus heftigh in 't gevecht was, de Staetschen om Woerden te vermeesteren, en de Franschen om dat t'ontsetten, de genen, die binnen de Stadt waren, de Hof-poort, daer uyt sy een uytval deden, open lieten staen, daer sestien onversaechde Soldaten van de Marine op aen vielen, en tot over de Valbrugh indrongen, en, soo sy van de hunnen wel gevolgt waren geworden, de Stadt ingenomen souden hebben; doch dewijl sy, de Franschen met groote dapperheyt naer binnen dijvende, niet wel gevolgt en ondersteunt wierden, soo moesten sy aftrecken. 't Is verwonderens waerdig dat, in dese aenval, seker onversaecht Soldaet van de Marine een Capiteyn van de Switsers op, of by de Valbrugh nedervelde, en, siende dat hy wel gekleedt was, hem met groote onversaechtheyt aentastte, de kleederen van 't lijf scheurde, koussen en schoenen uytruckte, en, een bant, daer veel gout in was, om sijn bloot lichaem vindende, de selfde aftrock, en, hem om sijn hals slingerende, als verwinner weerkeerde, schoon de Franschen, op de Wallen zijnde, heftighlijck naer hem schoten.

Op de selfde, gelijck oock op den dartiende dagh wierden wel acht of negen schoone stucken geschuts binnen gehaelt; en oock alle schoppen en spaden, balken en tackebosschen, en andere dingen, die men had laten staen. En seker, men seyde dat, soo dese saeck met goet beleyt aengevangen had geweest, men gemackelijck met verloop van een dagh meester van dese Stadt sou sijn geworden. De Franschen selven bekennen dat de Staetschen seer treffelijck hebben gevochten. Maer wat was het? De Franschen waren wel vier tegen een; en

[p. 23]

evenwel souden 't de Nederlanders hebben gewonnen, soo de Franschen niet over de Velden en ongebaende wegen waren gekomen.

Op de selfde, en de veertiende dagh staken de Franschen weer de Pannebackers huysen aen, en hieuwen op de Stadts-wal de schoone bomen af, die daer tot een verçieringh stonden, op dat sy daer af stormpalen en palissaden langhs de kanten van de gracht souden maken; en yder Borger en Soldaet moest vier van soodanige palen, die recht, en tien voeten langh waren, leveren.

Op de vijftiende en sestiende verbrandden de Franschen voort buyten de Hof-poort d'overgebleve huysen, en een saeghmeulen, met het huys, dat daer by behoorde.

Op Maendagh, de seventiende van October, wierden seer veel plancken, sparren, balcken, en alles, dat'er was, daer men yets mee kon uytrechten, binnen gehaelt. Oock wierdt opentlijck afgelesen, dat, indien de Dorp-lieden rontom Woerden niet voort wilden komen aen de Stadt arbeyden, men hun dorpen en huysen sou in de brandt steken.

Op Donderdagh, de twintighste van de selfde maent, quamen hier weer twee Fransche Capiteyns, in het voorgaende gevecht gevangen, en van Oudewater, daer sy gebracht waren, gelost; beneffens veel andere Soldaten, die uyt het Leger te Nieuwerbrugh, uyt Uytrecht, Oudewater en elders tegen malkander gelost wierden. Burgers en Boeren wierden ondertusschen met groote heftigheyt gedwongen aen Vesten, Dammen, en andere wercken t'arbeyden; terwijl alle overgebleve huysen en meulens buyten de poorten afgebrant, en de goederen tot buyt en roof gemaeckt wierden. Ja d'een Burger ('t welck erbarmelijck om te denc-

[p. 24]

ken is) moest d'ander Burger buyten helpen plunderen en verderven, met groote droefheyt en leet van weerzijden. In dese tijt ondersochten de Franschen oock wat gevluchte goederen waren, die sy opschreeven; en sy deden de bedden der gevluchte lieden, gelijck oock die van eenige burgers selven, voor hun siecken en gequetsten in 't Proveniershuys brengen.

Op Vrydagh d'een-en-twintighste van October, 's uchtens vroegh, trocken sy, met veel schuyten en volcks, naer Linschoten, Krommik, Polane, en daer omtrent: ja sy dwongen veel Burgers mee te gaen, om hen te helpen roven en plunderen, en alles, dat sy krijgen konden, mee te slepen. Op de middagh quamen sy weerom met veel ongedorscht koorn in schoven, hooy, buyskool, en huysghewaedt, beneffens een groote meenigte van koejen, tot een getal van hondert, of hondert en vijftigh, die sy van de stallen hadden genomen, en te Woerden binnen brachten.

Op Saterdagh, de twee-en-twintighste, wierden de Burgers weer in groote meenighte, met plancken en ander houdt, naer buyten ghestuert, om de Vaerten af te dammen. In dese tijdt was het water soo hoogh binnen de Stadt, dat het in veel huysen langhs de Ryn stont; 't welck in lange tijdt niet gebeurt was.

Op de drie-en-twintighste van de selfde maendt, Sondagh sijnde, moesten de Burgers noch al werken. Men maeckte buyten de Leydtsche Poort eenigh muurwerck van stenen, die het duysent sestien gulden kosten. Oock wierd'er een Placcaet afghelesen, naer 't welck de Burger en Soldaet sich moesten regeleeren, te weten voor bedden, kaerssen, bier en vleesch, of soo veel gelts in der selver plaets. Dit was onmogelijck, insonderheydt voor de ghe-

[p. 25]

meene lieden, die yeder dach, voor yeder persoon, van de ghemeene Soldaten, behalven de bedden, tien stuyvers moesten geven.

Op de vier-en-twintighste wierden acht of negen groote tonnen sout, dat seer fijn was, gelijck oock een deel bier van Uytrecht, binnen gebracht. Men verkocht toen voor ses stuyvers een pintje souts, 't welck men twee dagen te voren een Switser, op de Vischbrug, voor sestien stuyvers had sien verkopen; seecker, een groote afslagh. In dese tijdt wiert den Remonstranten oock hun Kerck afgenomen, en tot een meel-huys ghebruyckt; dewijl'er twee schuyten, met wel twee hondert sacken meel, van Uytrecht waren ghekomen. In yder sack was over de twee hondert ponden tarwe-meel, daer zy selven, by dagh en nacht, broot voor de Soldaten af backten; 't welck sy by-na alle weecken uytdeelden. Ondertusschen storven dagelijcks veel Soldaten in 't sieckenhuys, daer weer andere siecken in de plaets gebracht wierden. Men poogde oock aen d'ommegangh van de Tooren een solderingh te maken, om wacht daer op te houden. Daer beneffens wierden verscheyde Burgers gedwongen om 's avonts met de Franschen op roof uyt te varen; en de genen, die dit weygerden, kregen slaghen in overvloet.

Op Dingsdagh, de vyf-en-twintighste van October, quamen de geenen, die uytgetrocken waren, seer vroegh te Seckvelt, daer sy, in plaets van roof te halen, rijckelijck slagen kregen: in voeghen dat'er omtrent hondert weer keerden, die sich deur dick en dun, deur water en modder, geberght hadden, en dus wegh geraeckt waren. Drie hondert van hem wierden te Seckvelt, en daer omtrent gevangen, en naer het Leger te Nieuwerbrugh gebracht. Het getal der dooden wierdt verswegen. Te Seckvelt waren seer veel gevluchte goederen.

[p. 26]

Op Woensdagh, de ses-en-twintighste, wierdt de bekende verspieder Dirck Schuylenburgh, op welcks lyf men twee hondert gulden gestelt hadt, te Kamerick, door eenige Soldaten van de Marine uyt sijn Hoogheyts Leger, uyt sijn huys, (daer hy even intradt, om twee vette Gansen voor de Commandant te halen) gehaelt. Hy hadt den Franschen de wegh over de velden ghewesen, toen sy quamen om Woerden t'ontsetten; 't welck hen andersins niet geluckt sou hebben. Men was ondertusschen besich om op alle rondeelen van de Wallen solderingen voor het geschut te maecken. Voor de drie Poorten wierden oock halve manen, of soodanige voorwercken toegestelt, daer wel vier of vijf hondert mannen aen werckten. Des avondts spade quam een Boer op 't Kasteel, met bericht dat sijn Hoogheyt, de Prins van Oranje, voor de Stadt sou komen; en dieshalven bleven alle de Franschen de geheele nacht over in de wapenen.

Op Donderdagh, de seven-en-twintigste, wiert veel koorn en rogge, te weten wel seven hondert sacken, en in yder omtrent ses schepels, uyt acht schuyten in de groote voorkamer van des Proveniershuys gebracht, daer men in de twee volgende dagen oock mee besich was. Twee Rotmeesters wierden oock op het Slot vast geset; beneffens de Stadts Timmerman, en een Schipper. Op dese beyde had men het hard geladen, om dat sy niet binnen de Stadt waren, toen de selfde van sijn Hoogheyt belegert wierdt. De Rotmeesters gingen echter 's avondts weer vry en los naer huys.

Op Vrydagh, d'acht-en-twintigste, des uchtens vroegh, gingen de Franschen weer naer Rietvelt, en daer omtrent, op de roof uyt. En dewijl de partyen van weerzijden aen malkander raeckten, soo sondt men op de middagh aen hen twee hondert

[p. 27]

mannen te hulp. Tegen d'avondt quamen sy weer binnen met veel hooy, hout, huysgewaedt, schilderyen, en andere dingen. In dese dagh storf oock een Cornet van de Ruytery aen sijn wonde, die hy eenige tijt te vooren, op roof uytgegaen, en te na aen sijn Hoogheyts Leger gekomen sijnde, had ontfangen. Men haelde mee twee stucken geschuts van Seckvelder Meulen, die, in 't voorgaende gevecht voor Woerden, de Soldaten van de Marine, door d'overval der Franschen, hadden moeten verlaten.

Op Sondagh, de dartigste, trocken veel schuyten, Soldaten en Ruyters naer Uytrecht. De Luyterschen preekten hier weer in 't huys van hun Predikant.

Op Mandagh, d'een-en-dartighste, des avondts, quam een Commandant, of dierghelijck Krijghs-Overste binnen, over de welck seer ghetrompet wiert.

Op d'eerste, tweede en darde van November waren de Franschen noch besigh met hun wercken om en voor de Stadt te maken, en te voltrecken.

Op Vrydagh, de vierde, na middagh, quamen hier binnen dartien schuyten met Soldaten, meel, tarwe, rogge, en andersins.

Op Saterdagh, de vyfde, des uchtens, trocken de Switsers, met veel Franschen, te samen wel drie hondert sterck, met schuyten uyt; en de genen, die 't deur 't water en andersins ontkomen waren, quamen ongehavent weer binnen, sonder groote buyt mee te brengen.

Op de seste, gelijck oock in de twee voorgaende dagen, droegen de Franschen alle solders in 't Proveniers huys vol koorn; het welck tot groot ongemack van die goede lieden streckte. De Burgers wierden verre boven hun macht met krijghsvolck

[p. 28]

belast, ja de Kraem-vrouwen selven van hun bedden afgetrocken. Op d'avondt wierdt in 't Proveniers huys aengeseght, dat de Proveniers d'overige huysen aen d'Oost-zijde moesten opruymen, en daer uyt vertrecken; dewijl'er wel twee hondert siecken en gequetsten van Uytrecht, daer wel drie duisendt siecken en gequetsten waren, souden komen. Dit veroorsaeckte een groote droefheydt voor de Proveniers, die niet wisten waer sy souden blyven.

Op Sondagh, de seste van November, brachten de Franschen een groote roof van Hooy en Koejen, en van andere goederen tot de Leydsche Poort binnen. Des avonts trocken zy, met veel schuyten, en volck, naer de Waerder, om alles af te branden, doch sy konden niet overkomen.

Op Dinghsdagh, d'achtste, des uchtens ten drie uren, trocken zy, wel duysendt sterck, met veel schuyten, naer Linschooten, en daer omtrent, en des middaghs quamen zy weer om, met groote roof van Hooy, ongedorscht koorn, alderhande huysgewaet, en een kopere geutsteen. In dese dagh, gelijck oock in de voorgaende, deden zy weer wel acht of neghen schuyten, met tarwe en rogge geladen, in 't Proveniers huys, op de kamers en solders, dragen. De dragers, daer onder oude mannen van sestigh jaren waren, kregen slaghen, in plaets van loon voor hun arbeyt; en de tranen borsten hen tot d'ogen uyt. De Schippers, en andere Burgers wierden oock ghedwonghen in de nacht, als de Franschen uytwilden, op te passen, om met hen te varen, en hen te helpen. Men seyde hier oock, dat zy in de voorgaende daghen het dorp Waveren, Kokkengen, en noch twee andere Dorpen, naer Uytrecht, en omtrent Harmelen gelegen, afgebrandt hadden.

[p. 29]

Op Woensdagh, de negende, volvoerden sy hun voorgenome quaet op Waerder dorp, daer in sy twee malen gemist hadden. Sy verbrandden daer veel huisen en schuren, en quamen met veel hooy en andere roof binnen; en voorts haelden sy dagelijcks al 't geen, dat hen diende. Wijders, in dese dagh, en in eenige volgende dagen quamen so veel Soldaten binnen onse Stadt, dat sy, by gissingh, wel een getal van acht duysent en vijf hondert uytmaeckten. Want men houd dat'er omtrent seven hondert huysen in de Stadt sijn; en yder huys was met tien, twaelf, en vijftien, ja twintigh Soldaten belast: behalven dat eenige weynige huysen van vier Capiteynen, of Luytenanten, met hun knechten en gesleep, beset waren. Ja sommige huysen waren so vol gepropt, onder en boven, dat d'Inwoonders selven geen plaets hadden om te sitten, selfs niet achter de deur. In tegendeel, men joegh hen somtijts noch wel naeckt en bloot ter deuren uyt, en sloegh hen bont en blaeuw. Sy trocken de siecken de bedden onder 't lijf van daen: en dewijl het getal der doden onder de Burgers dagelijcks grooter wierdt, soo moesten sommigen hun lijcken in witte kisten bloot op de schouders nemen, om dat'er geen baren waren, en hen dus, sonder van iemant gevolgt te worden, naer 't graf dragen; 't welck deerlijck om aen te sien was. En seker, d'overlast wierdt dagelijcks grooter, en de Soldaten stouter en onbeschofter: en schoon ondertusschen afgelesen wierdt dat niemant uyt zijn verblijfplaets, als hy verplaetst wierdt, ('t welck byna alle drie of vier dagen gebeurde) yets mee sou nemen, soo wierdt het echter niet onderhouden. Yder dee wat hy wilde, sonder dat'er eenige straf aen d'overtreders gepleegt wierdt: en de klagers kregen geen gehoor; want de klagers en rechters konden malkander niet verstaen.

[p. 30]

Op Dingsdagh, de vijftiende van November, rees in 't Proveniershuys weer een groote onsteltenis en verbaestheyt, om 't opruymen van eenige huysen der Proveniers. Men hakte de deuren aen stucken; en de sloten wierden gebroken. De vluchtelingen wierden echter verschoont. Jan Symonsz. N⁰. 17. bewonende, moest zijn huys verlaten, en dat aen een Serjant overgeven, die, als opsiender over de siecken, gelijck hy seyde, daer in wilde schrijven, en zijn Kantoor houden. Dit was d'eerste inval by de Proveniers aen die zijde, tot hun aller groote droefheyt. In dese dagh kregen sy tien of twaelf manden turfs van 't Stadthuys, dewijl de Franschen hun turf verbrant hadden.

Op Woensdagh, de sestiende, gelijck oock in eenige voorgaende dagen, wierdt'er gheduriglijck buyt en roof binnen gebracht. Men hieldt oock in dese dagh voor d'eerste mael vrye markt, die, gelijck afgelesen wierdt, alle volgende Woensdagen ghehouden sou worden;'t welck merkelijke vervarschingh van melck, butter, kool, en diergelijcke dingen gaf, die van d'omleggende Boeren, niet verre van de Stadt wonende, en die noch yets behouden hadden, ter marckt gebracht wierden. Het schavot wierdt oock voor 't Stadthuys opgherecht, met een galg daer op; als om een afschrick te maecken: maer dit alles hielp seer weynigh tegen de baldadige Soldaten.

Op Donderdagh, de seventiende, trocken de Franschen weer naer Polanen, Kortet en langhe Linschoten, daer sy gesneuvelt souden zijn, soo sy niet door een groot getal van Ruyters en Voetknechten ontset waren geworden, daer door sy d'overhandt verkregen. Na de middag quamen sy weer binnen met seer veel hooy en hout, en met huysgewaedt, en glase vensters, die sy uyt Web-

[p. 31]

sters huys meebrachten, daer sy oock d'Italiaensche vloeren, van de welcken zy de steenen binnen Woerden voerden, niet verschoont hadden. De Commandant eyschte oock hondert Burgers van de Stadt, om een wyde en tweede gracht rondtom onse Wallen te doen graven: doch dewijl hy, door een brief, t'Uytrecht wierdt ontboden, soo bleef het werck voor die tijdt steecken. In dese dagh liep 'er een gerucht dat zijn Hoogheyt de Stadt Grave weer inghenomen hadt; 't welck aen ons eenighe hoop gaf, doch die ydel bevonden wiert.

Op Vrydagh, d'achtiende van November, wierden veel koejen, varckens, hout, hooy, stro, ongedorscht kooren, linnen en wollen binnen gebracht, 't welck goet koop verkocht wierdt. Men maeckte oock veel bultsacken van stro, voor de siecke Soldaten; dewijl de bedden van veel Burgers verdorven waren. Men haelde in dese dagen veel schoone ghevluchte bedden uyt de huysen der Burgers, die men op 't Kasteel bracht, en men vondt een vuyrroer in een huys, op de solder, onder de gevluchte goederen. De vrouw, een weduw sijnde, moest hondert rijcksdaelders tot boete geven; en schoon sy verklaerde dat sy niet wist dat het daer was, of aen wie het behoorde, sy moest echter betalen.

Op Saterdagh, de negentiende, brachten de Franschen veel wol-sacken in 't Kosthuys, en weer veel geroofde goederen in de Stadt, gelijck te vooren. Hier rees oock een gemompel dat'er wel veertigh duysent Franschen, en twintigh duysent mannen van sijn Hoogheyt tegen malkander waren gebleven, en dat de Franschen de vlucht hadden ghekosen: daer beneffens, dat sijn Hoogheyt van Oranje door de Luykenaers seer heerlijck tot Prins van Luyk ingehaelt en gehult was. Ondertusschen storven veel Burgers van stanck en vuyligheydt,

[p. 32]

elende en verdriet, daer veel Soldaten oock niet vry af waren.

Op Maendagh, d'een-en-twintighste, trocken sy, wel duysent sterck, naer de Waerder, daer sy, niet verre van sijn Hoogheyts Leger, het Huys te Waerder in de brandt staken. Sy waren seer vroegh op de been, en hadden d'Opper en Onder-Commandant by sich, om, ghelijck men seyde, het Leger van sijn Hoogheyt t'overvallen. Sy hadden oock, gelijck'er gesegt wierdt, Seckvelt ten deel geplondert; doch brachten weynigh roof binnen.

Op Dinghsdagh, de twee-en-twintighste, in de nacht, waren zy weer op de been, tot aen de Maybrugh;'t welck hen niet wel bequam: en gisteren en heden bleven veel van hen achter, die niet weer te voorschijn quamen. In dese dagh wierdt Huyg de Stadts Timmerman van 't Kasteel los gelaten, na dat hy meer dan twee duysent guldens voor los-gelt hadt betaelt, om dat hy, gelijck men voorwendde, een brief van de gelegenheydt der Stadt Woerden, aleer dese plaets belegert wierdt, aen de Graaf van Hoorn had geschreven, en dese brief aen een Switser, die veinsde over te willen lopen, en hem aengebracht sou hebben, hadt vertrout, om dese selfde aen de gedachte Graef over te leveren.

Op de drie-en-twintigste van November trocken de Franschen weer vroegh naer buyten. De Schippers, en de Schuytevoerders waren in seer groot gevaer van hun leven; want sy moesten achter en voor ongedeckt, en sonder eenigh beschutsel in de Pramen staen, en de selfde voortvoeren, terwijl de Soldaten tusschen twee Borst-weeringen, van drie of vier plancken dick, drie, vier, of vijf voeten van de stevens af opgherecht en vastghemaekt, stonden. Sy, wederkerende, seyden dat sy in d'Oudewatersche weren of broeken geweest, en

[p. 33]

daer oock brandt ghesticht hadden. Sy brachten veel Vleesch, Vet, Butter en huys-gewaed mee; en oock veel Koejen en Kalveren, een deel levendig, en een deel geslacht. De burgers, ouden en jongen, wierden weer, gelijck te voren, geprest om Hout te hacken, en binnen te brengen, 't welck deur het water, en deur 't nat en vuyl gehaelt moest worden; in voeghen dat sy dickwijls tot aen de middel nat wierden. In dese dagen seyden drie groote Officiers van de Franschen tot de genen, daer sy gehuys-vest laghen, dat sy in Januario, 1673. t' Amsterdam, Rotterdam, Delft, ter Goude, enz. in yder stadt een Regiment van Fransche soldaten souden hebben leggen: dat men hier aen niet had te twijffelen, en dat sy hun leven daer voor te pandt wilden stellen: daer sy noch byvoegden, dat sy, hoewel sedert anders is gebleecken, wel wisten hoe sy met de Heeren van alle dese steden stonden; doch dat de tijdt en gelegentheydt noch niet geboren waren. In dese tijdt wierdt oock seer veel groen hout in 't Proveniers-huys, en op 't Kasteel ghebracht; en ondertusschen kreegh men gheen eynde van hout te halen, en de heele stadt deur Palissaden te maecken.

Op de vijf en ses en twintighste van de selfde maent moest yder Soldaet vier groote bossen rys, yder soo langh en groot, als een man kon dragen, inhalen. De burgers, ja oock de Melck-boeren, en de genen, die men vondt, wierden oock ghedwonghen hout te hacken, en binnen te brengen. De Franschen seyden oock hier, dat sijn Hoogheyt, de Prins van Oranje, en de Keur-Vorsten door de Prins van Condé, en door de Hertogh van Turenne gheslaghen waren: dat alle de Ruytery was gesneuvelt, en sijn Hoogheyt met groote kommer binnen Maestricht was ghevlucht, en dat de Fran-

[p. 34]

schen aen niemandt quartier hadden willen geven. Dit veroorsaeckte een groote verslagentheyt in de stadt, te meer, om dat sy voorgaven dat sy met Rysbossen naer 't leger van sijn Hoogheyt wilden trecken, en seyden dat de stedelinghen van Leyden, voor de koomst der Franschen vervaert, in groote meenighte uyt de stadt begonnen te vluchten

Op Sondagh, de seven-en-twintighste van November, vertrock de Commandant, van omtrent vijftigh Ruyters verselt, naer Uytrecht: maer na de middagh, te twee of drie uren, quam de helft daer af weerom; dewijl de soldaten van de zijde der Staten vijftien van hun ghevangen gekregen, en eenigen doodt geschoten hadden. Ondertusschen storven hier dagelijcks noch wel seven, acht, ja tien burgers, ten meesten deel van verdriet en ongemack; gelijck oock eenige soldaten. De burgers moesten oock uyt, om hout te hacken, in te voeren, en te brengen daer 't de Franschen wilden hebben, die daer in soo groote naerstigheydt gebruyckten, dat sy wel twaelf duysent bossen, of meer by malkander kreghen. Sy stelden oock een Schip toe, grooter dan een Turf-pont, met een borst-weeringh van drie of vier plancken dick, om schoot-vry daer achter te staen, met eenighe openingen, daer hun geschut tusschen sou konnen, om het selfde in d'aenslaghen, die sy te doen souden hebben, te gebruycken.

Op Woensdagh, de dartighste, waren sy vroegh in de weer, en trocken uyt met vijf of ses hondert mannen, om ergens een inval te doen. Men verstondt dat 'er uyt Uytrecht een groote meenighte van Krijghs-volck binnen Montfoort was ghekomen, om, gelijck men voorgaf, met de genen van Woerden, Oudewater te gaen belegeren, of deur 't leger te Nieuwerbrugh heen te slaen, of eenige

[p. 35]

andere groote aenslagh uyt te voeren: dewijl vastelijck geseght wierdt dat de passen boven in 't landt tegen de Franschen dicht en vast beset waren, en oock dat sy groote afbreuck aen veel Karren met goederen en nootdruft, gelijck oock van Ruyters en Soldaten, hadden gheleden. Dieshalven seyde men hier onder de stedelingen dat sy, met hun aenval, of intocht, sijn Hoogheyt meenden te doen wederkeren, op dat sy de weghen naer boven, de Rijn en Maes op, weer vry en open souden hebben. Tegen d'avont quamen sy weerom, en brachten uyt de lange Linschooten een groote roof mee van veel Hooy, huys-gewaed, Deuren, Vensteren, Potten, Pannen, en alles, dat sy los hadden kryghen, en laden konnen; ja sy brachten oock Vlas, Bed-pannen, Koussen en Schoenen mee.

Op Donderdagh, d'eerste van December, brachten de Franschen weer veel Hoy, en huys-gewaed, turf en hout, kist en kassen, en diergelijcke dingen binnen Woerden. Dese roof was uyt Breevelt gehaelt. In dese dagh storf een oude Godvreesende aensienlijke Vrou op haer stoel, daer sy wel ses, of acht weecken, by dagh en nacht, opgeseten had, dewijl zy gheen bed machtigh was, daer zy op kon leggen; gelijck oock veel andere goede burgers, die op stroo moesten slapen, terwijl de Soldaten op de bedden lagen. Sy storf t'elf uren, en was, dewijl zy voort ten huys uyt gheset wierdt, te drie uren al onder d'aerde; en de Soldaten deelden de goederen te samen. In deser voegen wierden de burgers deurgaens ghehandelt. Sy deden (ô gruwel) hun gevoegh in het mutsje, of kalotje van een oudt Scheepen, daer een pruyck aen was, en setten het hem dus op sijn hooft, ja lieten hem qualijck stroo, om daer op te leggen.

Op Vrydagh, de tweede van de selfde maendt,

[p. 36]

's uchtens vroegh, wierden veel burgers, jongh en oudt, met Pramen ter stadt uyt gestuwt, om hout te hacken, en binnen te brengen. In dese dagh brachten de Franschen weer veel Hooy en huys-gewaedt binnen, ghelijck te voren. In dese dagen voerden sy veel goederen uyt het Kasteel naer Uytrecht, daer de Commandant gheduerighlijck, en weynigh te Woerden was. Sy brachten in dese tyt oock uyt de verwoeste Panne-backeryen een groote meenighte van lange deelen en plancken binnen, die men onder d'aerde, en sommigen in 't water verborgen had gehouden.

Op Saterdag, de darde, brachten sy noch al hooy en huys-gewaedt binnen, gelijck te voren. Men hoorde hier oock dat de Veltmaerschalk Wurts de schans t'Ameyde, eenige dagen te voren van Bamfield verlaten, en van de Franschen inghenomen, weer stormenderhandt had gewonnen, en dat de Capiteyn Brakel uyt sijn Uytlegger seer treffelijck daer op had geschoten. Daer wierdt oock geseght dat de Franschen, eer de Veltmaerschaelk Wurts de voorgedachte schans weer ingenomen had, seer qualijck huys t'Ameyde gehouden, en wel veertigh huysen verbrandt hadden, en dat'er veel menschen gesneuvelt waren.

Op de vierde en vijfde van de selfde maent brachten sy, gelijck te voren, veel hooy en huys-raet, kisten, kassen, schilderyen, tafels en bancken binnen; ja oock het loot uyt de geuten. Sy braken de stenen op uyt de vloeren, en van de schoorsteenen, en de plancken uyt de solders, gelijck oock de balken uyt de huysen, de planken uyt de koe-greppen, daer 's winters de beesten op staen, d'ankers van de huysen, hengselen, glas-roeden, deuren en veynsters, en alles, dat branden kon, of daer af sy eenigh gelt konden maken. Indien yemant,

[p. 37]

hun overlast niet langer verdragen konnende, sijn huys ruymde en verliet, soo wierdt alles voor goede buyt verklaert, en ledekanten, en alles, dat los en leegh was, mee genomen, en goet koop verkocht. Dit alles wierdt uyt Polanen en daer omtrent van daen gehaelt. Des avondts seer spade trocken, gelijck men seyde, omtrent vier hondert mannen naer Uytrecht, en veel Officieren hadden sich al te vooren op de wegh begeven.

Op Dinghsdagh, de seste van December, seer vroegh presten sy veel Burgers, en trocken met veel Schuyten naer de kant van Linschoten, en quamen's avonts weêr binnen met groote roof van soodanige goederen, als voor genoemt zyn; al het welck sy seer goet koop verkochten. 't Was verwonderens-waerdigh dat sy om soo weynigh geldts soo veel moeyte en onghemack, koude en noodt uytstonden: en echter waren sy even vrolijck, hoe nat en vuyl sy oock waren.

Op Donderdagh, d'achtste, quamen weêr van Uytrecht vijf Schuyten, yder met vijftigh sacken koorn, elck vijf of ses Schepel groot, die op Vrydagh, de negende, in de Remonstrantsche Kerck, en in 't Proveniers-huys opgedragen wierden. Den schoon Bedde en Peuluw, wel vijf-en-twintigh guldens waerdigh zynde, wierdt voor een Dukaton verkocht.

Op Saterdagh, de tiende, ghelijck oock in de twee voorgaende dagen, wierden boven de groote sael, in 't Proveniers-huys, meer bedtsteden voor Siecken gemaeckt, en andere kamers afgeschoten. In dese daghen begroef een Man, sonder yemandts hulp, sijn eyge Moeder, voor de welck hy self het graf groef, dat hy oock toeschopte.

Op Sondagh, d'elfde, droegh de Vrou van de voorgedachte Man haer eyge kindt, doodt zijnde,

[p. 38]

naer 't Kerck-hof. De man gingh aen haer zijde, met een schop op de schouder, om een graf voor sijn Kindt te maken: en in deser voeghen begroeven 't sy beyde; 't welck erbarmelijck aen te sien was. Maer wat raet? het meê-lijden was wech: want hy had geen gelt. In dese, ghelijck oock in de voorgaende dagh, wierden de Mannen, Jongelinghen, ja de Boeren van buyten op de straet aenghetast, gheprest, en op 't Kasteel ghebracht. Ja de menschen, die achter de Lijcken gingen, en uyt de Kerck quamen; 't moest al voort, dat hen dienstigh was. Sy wierden in 't Kasteel bewaert, om met hen in de nacht, by koud en onbequaem weêr, uyt te trecken. Uyt twee huysen, daer in Vader en Moeder gestorven waren, joegen sy de Kinderen uyt, en setten de dooden buyten deur, ja dreyghden dat sy hen in de Rhijn souden werpen. Men kon de Lijcken naeuwelijcks een dagh boven d'aerde houden, sonder sulcks van de Soldaten te kopen. Sy seyden dat de goederen aen de Koningh behoorden; en dieshalven deelden sy hen onder malkander. Sy verlanghden grootelijcks naer de vorst, en gaven voor dat sy, soo haest als het ys hen kon dragen, recht toe op den Haegh wilden aenvallen, en seyden dat sy wel verseeckert waren dat hen niemandt sou keeren, vermidts sy wel wisten hoe het in 't Leger en over al ghestelt was. De menschen storven van schrick en ongemack, selfs by-na terwijl sy over straet gingen.

Op Maendagh, de twaelfde van December, 's uchtens vroegh, quamen die genen, die uytgetrocken waren, weêr binnen, en hadden het eerste huys in Seckvelt uytgheplondert, sonder yets anders verricht te hebben, vermits het Geschut, op de Vestingen leggende, aengesteecken wierdt, en hen vermaende niet verder te komen. Sy vloden

[p. 39]

dieshalven deur water en modder heen, soo sy best wech konden gheraken, sonder hun Brandt-schattingh van Seckvelt te durven inhalen, of veerder inval te doen.

Op Dinghsdagh, de dartiende, ghelijck oock in de voorgaende dagh wierdt al 't Hout, dat men ergens kon vinden, binnen gehaelt: ja sy wierpen de gebrande huysen in de Stadt neder, om de balcken te bekomen. Sy braken de sloten op het Stadt-huys open, haelden daer de turf van de Solders, die, met alles, dat hen voor quam, sy in alle onnutheyt verbrandden, terwijl de Proveniers niet een turf tot hun brandingh hadden, en sich met een deel spaenders, en d'overblijfselen van de timmeringh van het selfde huys, moesten behelpen, nevens noch twaelf manden turf, die sy met veel biddens en lopens, door bevel van Commissarissen, van een vlieringh hadden verkregen. Het scheen als of het dese hele nacht deur alarm in de Stadt was. Men schoot tot verscheyde malen met geschut van de wal. In dese, en in de volgende dagh haelde men noch al Hout binnen. Men bracht oock Klederen, Linnen, Wollen, Mantels, Rocken, Schorten, Schoenen en Koussen te koop.

Op Donderdagh, de vijftiende, quamen weêr twaelf Schuyten, met rogge en tarwe geladen, binnen de stadt. Omtrent kleyn-Jantjes-brugh wierden de Franschen, die tot verseeckeringh daer by waren, schoon wel sestigh of seventigh sterck, van twintigh, of vier-en-twintigh Soldaten van sijn Hoogheyt aengetast, die een Schuyt daer af, met neghen of tien van de beste Soldaten, bemachtighden, en met de roof naer hun Leger-plaets trocken. Op de selfde dagh, gelijck oock

Op de sestiende en seventiende, wierd het koorn, wel ses hondert Mudden uytmakende, soo in het

[p. 40]

Proveniers-huys, als op de Solders van andere burgers, opgedragen, terwijl het seer hart vroor; het welck verscheyde dagen langh duurde.

Op Maendag, de negentiende, quam een Marinier op schaetsen dicht onder Woerden, en schoot een Sarjant onder in de buyck, draeyde daer meê velde-waert heen, laedde sijn Roer, en wenckte dat sy hem souden volgen. Kapiteyn Morlack, een boosaerdigh, doch echter onversaeght man, liep, terwijl het dus vroor, gedurigh op party uyt, maer kon niet veel verrichten, vermidts de Boeren, sijn komst vernemende, sich op de schaetsen begaven, en dus wech reden; in voegen dat dese Kapiteyn, verdrietigh van dat hy hen niet konde achterhalen, hen meermaels voor vliegende Duyvels uytmaeckte. Maer dewijl het in dese tydt aen 't Sneeuwen gheraeckte, soo nam het Schaets-ryden haest een eynde.

Op Dingsdagh, de twintighste van December, begon men aen de Bolwercken, eerst daer de Meulens stonden, van onderen op, palen, en alles, dat daer was, met water te begieten. Veel stedelingen storven dagelijcks van koude, ongemack, en ghebreck. De soldaten namen den kinderen en oude lieden de kleederen van 't lijf, en verkochten hen, en sy ruckten de bedden van onder de Dooden wech. Sy wilden de Klocke-stelder, toen hy doodt was, voort in de Rijn werpen: maer hy kreegh noch een kist en graf. D'oude Burgermeester Flip Jansz. door 't verbranden van sijn goederen verarmt zijnde, wierdt in de voorgaende daghen tot Gasthuys-vaer, in plaets van een ander, die overleden was, ghemaeckt. De burgers storven ses, seven, ja acht in een dagh, en dit soo ylinghs, dat het bedroeft om te sien , en te horen was.

Op Saterdagh, de vier-en-twintigste, des avonts,

[p. 41]

trocken ses Kapiteynen op de roof naer Seckvelt: doch sy quamen ter middernacht met lege handen weerom; en veel van de hunnen waren nat, en van koude als verstijft, vermits sy deur 't Ys, dat door het dojen swack geworden was, heen gevallen waren. Hier wierdt oock gheseght, dat Charleroy en Maseyck aen sijn Hoogheyt, de Prins van Oranje, over gegaen waren.

Op Sondagh, de vijf-en-twintighste, Karsdagh zijnde, wierdt veel Hooy, en roof van d'Achterbuurten over 't Ys binnen ghehaelt; want anders was het niet te bekomen.

Maendaeghs, de ses-en-twintighste, vroor het weêr seer fel, en niemant moght buyten de poort gaen. Drie of vier dagen te voren waren twee duysent Franschen binnen Montfoort gekomen, daer sy sulck een gebreck van lijftocht veroorsaeckten, dat men gheen broodt voor geldt in dese plaets te koop kon kryghen. Men had over eenige daghen aen de genen, die hier binnen waren, belast al het Meel, dat men hier ghemalen vondt, en dat men malen kon, tot broodt te backen; en om dat sulcks te spoediger uytgevoert sou worden, soo had men eenige Backers tot behulp van Uytrecht herwaerts ghesonden: dewijl men een ghewichtige aenslagh voor had. De Franschen schoten ook veel Schoorsteenen, en andere dingen om verre, om hun Musketten te beproeven. Sy braecken oock in de stadt de huysen af, die leegh ghestorven waren, om de selfden tot brandingh te ghebruycken, vermits sy seer swaerlijk was te bekomen. Sy begonnen oock op het Proveniers-hof, binnen de muren en hecken, de Dooden te begraven; daer in sy dagelijcks voortvoeren.

Op Dinghsdag, de seven-en-twintighste, quam de Hertogh van Luxenburgh, met omtrent vier

[p. 42]

duysent Ruyters, en soo veel Voet-volck hier binnen, dat de genen, die niets meê gebracht hadden, geen broodt konden bekomen.

Woensdags, d'acht-en-twintighste, 's uchtens te twee of drie uren, trock dit machtigh heyr, daer 't garnisoen sich byvoeghde, in alles omtrent vier duysent Ruyters, en elf duysent mannen te Voet uytmakende, hier ter stadt uyt. De Ruytery, en eenigh Voet-volck, trocken na de zijde van Oudewater, en quamen namiddags, te twee of drie uren, nat en vuyl zijnde, weer ter Kronckel-poort in, en moesten al voort weer ter Nieuwer-poort uyt. Terwijl dese Ruyters weer binnen quamen, hoorde men wel een uur langh seer heftigh schieten, voorts, de Hertogh van Luxenburgh, in de nacht uytgetrocken, nam, met d'overige macht, sijn wegh van hier na Seghvelt, en over 't Ys naer de Mye, en, Seghvelt deurgetrocken, vont sich tusschen de naestgedachte plaets en de Mye, aen de Slimweteringh gestuyt, dewijl dese weteringh door het afloopend water open gevloeyt was. De Franschen sonden dieshalven een deel van hun Soldaten weer te rugh naer Seghvelt, daer sy de plancken van de huysen braken, en met de selfde bruggen maeckten, daer mee sy over d'ope weteringh geraeckten. Maer dewijl het Ys dese meenighte menschen niet kon verdragen, soo moest het grootste ghedeelte weer naer Woerden keeren, daer sy middaeghs nat en vuyl weer binnen quamen: in voegen dat 'er ten hoogsten niet meer dan vijfendartigh hondert mannen over geraeckten, die de gruwel-stucken, de welcken vervolgens verhaelt sullen worden, uytgevoert hebben. In de Mye, omtrent de Vogelkoy, lagh een Uytlegger, daer 't de Franschen, so haest sy over de voorghedachte Weteringh waren, voort op aensetten. Maer sy wierden van des selfs

[p. 43]

geschut, met schroot geladen, in dier voegen ontfangen, dat sy te rugh weken. De Baljuw van Nieuwkoop had in de voorgaende dagh de komst der Franschen, en de gelegentheyt van 't ys aen d'Officiers van 't heyr, te Bodegraven gelegert, bekent gemaeckt, en onderstant van Soldaten versocht, met vast vertrouwen dat hy, so hy vijf-hondert krijgslieden te hulp had gehad, de Franschen voor de Slimweeteringh gestuyt sou hebben. De gedachte Baljuw, siende dat hy geen onderstant kreegh, bracht vier Compagnien huyslieden van Nieuwkoop en Sevenhoven in de wapenen, daer een Compagnie huyslieden van Aerlanderveen sich by voeghde, die hy op verscheyde plaetsen verdeelde, en daer mee hy de Franschen, de welcken, na dat sy van d'Uytlegger afghewesen waren, hun eerste aenval op het dorp Nieuwkoop deden, in verscheyde plaetsen, daer sy aenquamen, afsloegh, en noch eenige gevangenen bequam. De Franschen, hier dus afgeweert, trocken langhs de Myekade naer Bodegraven en Swammerdam, en roofden onderweegh alles, dat sy krijgen konden, en staken vijf of ses huysen in de brandt, om schrick te maken. Maer sy vonden daer weynigh, soo van menschen, als van goederen, dewijl dese lieden, van krijgsvolck ontbloot, op 't gerucht van de koomst der Franschen alree wech ghevlucht waren. Doch de genen, die sy achterhaelden, wierden naeckt uytgetrocken, en bont en blaeuw geslagen. Sy betoonden daer oock hun roofsucht aen een lijck, 't welck, alree ghekist, om begraven te worden, geplondert, en van sijn lijnwaet berooft wierd.

Te Bodegraven en Swammerdam hadden d'Inwoonders al over eenige tijdt hun goederen willen wechsenden. Doch dit wierdt hen door de krijghs-

[p. 44]

lieden belet, onder voorwendingh van dat sy, als de huyslieden hun goederen, als bedden, dekens, stoelen, bancken, potten en ketels versonden hadden, niet wel gedient souden sijn: want daer waren huysen, in de welcken twintig en meer Soldaten hun verblijf hadden. En toen sommigen van dese Inwoonders, het onweer te gemoet siende, echter hun goederen begonnen te packen, namen de krijgslieden by ope water hun schuyten en wagens, en by ys hun yssleeden, wagenen en paerden wech: in voegen dat sy hun goederen niet konden wechvoeren, en dieshalven, om de selfden te bewaren, genootsaeckt waren te blijven.

De Franschen, van de Mye op Swammerdam aenkomende, wierden terstont meester aen de laghe sijde; vermits de geenen, die daer van de zijde der Staten de wacht hadden, voort de vlucht namen, eer sy eenighe Franschen sagen, en wierden terstont van d'ingesetenen gevolgt, die, by-na alles staen latende, sich ter ruk binnen Leyden bergden. Maer de genen, die in het dorp aen de hooge zijde woonden, waren niet soo geluckigh in wech te geraecken. De Brugh, die, om naer het dorp te gaen, over de Rijn streckte, daer het water, door de stercke afgangh, open lagh, was eerst opgehaelt, daer men, soo men andersins moedt genoech hadt gehad, de vyant had konnen keren. Maer de Franschen deden eenighe scheuten daer op, en oock op d'inwoonders: daer op de Brug nedergelaten wiert, sonder dat men weet van wie. In deser voegen vermeesterden de Franschen dit voortreffelijck dorp Swammerdam, daer zy voort eenige huysen in de brandt staecken, en tot het dorp in liepen, om dat uyt te plonderen, en, volghens de wrede aenspraeck van de Hertogh van Luxenburg tot sijn Soldaten, in hun vertreck uyt Uytrecht, d' inwoon-

[p. t.o. 44]

[p. 45]

ders wredelijck te handelen. Het treurspel nam toen sijn begin in seecker huys, daer vijf siecken in waren, die, geen middel om te vluchten hebbende, alle vijf met 't huys verbrandden. Een oud man, die sieckelijck was, wierdt naeckt uytgekleet, en bont en blaeu geslagen, en, dus uyt de handen der Franschen geraeckt, vlood, met een oud kussen op zijn hooft, en met een deken om 't lijf, met blote benen deur de sneeu. Een ander man, doodelijck gewond sijnde, wierd in sijn buurmans huys verbrant, of verplettert, dewijl hy onder gevalle stenen doot gevonden wierd. Een ander, uyt Segvelt naer Swammerdam gevlucht, wiert hier van de Franschen gedoot. Een ander wierd doot geschoten: gelijck oock een kreupele vrou, die voort elendiglijck storf; en haer Suster, van de Franschen verkracht, wierdt soo in haer lichaem misbruyckt, dat sy jammerlijck storf. Een andere vrou, over d'achtensestigh jaren oudt, met haer dochter, een bejaerde vryster, meende noch eenigh goet mee te nemen: maer zy beyde wierden, beneffens andere vrouwen, in de Kerck gedreven, daer men hen van hun geld en beste klederen beroofde. D'oude vrou geraeckte echter, met haer dochter, weer uyt de Kerck, en wierden van andere Franschen gevanghen, en, in des Schouts huys gebracht, bont en blaeu geslaghen, en tot op hun onderrock uytgekleed. In dese staet geraeckte d'oude vrou, blootshoofts en barrevoets, over 't ys en deur de sneeu, tot binnen de stad Goude, daer sy eenighen van haer buurlieden vondt, die haer niet kenden, dan aen de spraeck, vermits zy soo jammerlijck geslagen was. Haer dochter geraeckte oock uyt de handen van dese geweldenaers: maar sy, een andere party der vyanden op de weg siende, vlood in een Tuynhuys, daer sy een doot mensch vondt, die sy by d'arm vatte. Doch dewijl zy de vlam aen

[p. 46]

alle zijden sag opgaen, soo sette sy 't op 't lopen naer de hoge Burgt, daer sy haer Moeder meende te vinden, en, de selfde missende, ging oock blootshoofts, en barrevoets deur de sneeu, en over het ys naer de Goutsche Sluys, en op Alfen, daer zy eenige klederen, kousen en schoenen bequam, en wel in acht dagen niet wist waer haer Moeder ghebleven was. De genen, die dus uyt de handen der Franschen geraeckten, waren noch geluckigh; want d'anderen, met hen in de Kerck gedreven, daer onder eenige jonge Vrysters waren, wierden, als een gheroofde buyt, gevangen naer Woerden gevoert, en daer tot voldoeningh van de geyle lusten der Franschen gebruyckt.

Te Bodegraven is het niet beter, maer noch veel erger toegegaen; want de Graef Koningsmark, die, in het afweesen van sijn Hoogheyt, de Prins van Oranje, te Bodegraven commandeerde, hadt soo haest de aenkomst der Franschen niet vernomen, of hy weeck, met sijn volck, na de zijde van Leyden: in voegen dat de Franschen daer oock, sonder eenige tegenstant te vinden, in vielen, en dewijl de vluchtende Soldaten de Brug, daer men over moest, met haspels en vaten ghestopt hadden, soo konden d'inwoonders niet wech komen: behalven dat de Soldaten noch gheseght hadden dat men hen niet sou verlaten, maer dat'er alleenlijck ander volck in hun plaets sou komen; 't welck eenige gerustigheyt aen de dorplieden gaf, om sich niet soo ylinghs tot vluchten te begeven. Het Treurspel begon daer aen te gaen; want daer was geen middel tot vluchten, dewijl de Brugh, gelijck geseght is, met haspels en vaten bebolwerckt was; en het ys was te swack om daer over te gaen, in voegen dat alle d'inwoonders met een schouw over de Rijn moesten varen: 't welck weynigh kon helpen. Hier geraeck-

[p. t.o. 47]

[p. 47]

ten al voort eenige huysen in de brant. Een blinde vrouw met vier kinderen verbrandde in haer huys. Seker man, besich met sijn goet wech te vluchten, wierdt daer af berooft, en hy self doodt geschoten, ghelijck noch een ander, en noch een, die in sijn huys verbrandt wierdt. Verscheyde vrouwen en jonge dochters wierden doodt gevonden, en anderen ten roof naer Woerden gevoert, daer sy, gelijck men dencken kan, erbarmelijck gehandelt wierden. Men kon niet weten hoe groot het getal der gener is, die dus elendighlijck sijn gesneuvelt. Dewijl de gevluchten seer langsamelijck te voorschijn komen, en veel van hen uyt droefheyt en hartenwee ter plaets, daer sy gevlucht sijn, wechstorven, sonder dat men weet waer sy gebleven zijn. De Franschen, op hun onmenschelijke wreetheyt een verkeerde roem dragende, segghen dat sy kleyne kinderen, die met lachende mont hen aensagen, en als verwelkoomden, levendigh in de brandt hebben geworpen. De beesten hadden oock hun deel aen dese elende, vermits sy, tien, twaelf, veertien, ja meerder op een stal staende, oock in groote menigte, met ysselijck gebalck, sijn verbrandt. Daer siet ghy een gedeelte der gruwelen, die op Woensdagh en Donderdagh, d'acht en negentwintigste van December te Swammerdam en Bodegraven zijn gepleegt.

De Hertogh van Luxenburgh, door de sijnen alle dese heerlijcke daden, die aen hem tot een eeuwige laster sullen verstrecken, uytgericht hebbende, was in groote kommer over sijn wederkeringh, toen aen hem onverwacht de tijdingh wierdt ghebracht van dat de Staetschen de Schans te Nieuwerbrugh schandelijck hadden verlaten, de welcke hy voort in besettingh nam, en in deser voeghen een veylighe wederkeringh naer Woerden verkreegh.

[p. 48]

Hy liet drie bataillons te Nieuwerbrugh, om de wercken daer te slechten.

Vrydaghs, de dartighste van December, wierdt alhier al 't manvolck, onder de vijftigh jaren oudt, uytgeprest, om 't ys, daer het noch toe lagh, open te bijten. De Franschen, van Nieuwerbrugh weer naer dese Stadt vertreckende, plonderden voort alles uyt, tot dicht aen de Goutsche Sluys, en staken d'overige huysen, schuren en hooybergen, selfs oock de schepen, die te Swammerdam lagen, in de brandt: in voegen dat'er niets overbleef, dan het huys van de Schout te Swammerdam, en drie of vier kleyne huysjes, daer de brandt geen vat op kon krijgen. Sy, hun geroofde buyt in schuyten geladen hebbende, dwongen noch dese elendighe inwoonders de selfden, als jaghers paerden, met de blote degens, de Rijn op, en naer dese Stadt te trecken, daer zy, ten deel in dese, en ten deel in de volghende dagh, mee binnen quamen, en veel gevangenen, soo mannen als vrouwen, naeckt en onghekleed deur ys en sneeu mee-brachten. De Fransche Capiteynen, hier weer keerende, seyden volmondigh uyt dat de krijgslieden, te Nieuwer brugh in de wercken leggende, dit wel hadden konnen keeren, schoon sy niet een schoot hadden geschoten. Godt, seyden sy, streed ghenoegh voor hen met sneeu en water. Wy hadden genootsaekt geweest te vluchten, of te verdrincken. Maer toen Koninghsmarck, en alle de sijnen, sonder eenighe noodt, wechgelopen waren, en wy 't nest leegh van volck, en vol van alle goederen vonden, trocken wy met lust daer op in. Sy quamen hier met veel schepen en schuyten, die vol gepropt van roof waren. Seer veel Soldaten waren als overladen van Lijnwaet en Wollen, van gout, silver en parrelen, van koper, tin, loot, en andere waren, daer zy op de straet hun handel mee-

[p. t.o. 48]

[p. 49]

dreven, en de selfden verkochten. De Stadt was soo vol van Ruyters, en Soldaten, ghelijck oock van slijck en vuyligheyt, dat men de straet niet kon ghebruycken. Sy konden niet, dan met schuyten, naer Uytrecht vertrecken, vermits de kleydijck, ontdooyt zijnde, soo diep was, dat hy niet was te ghebruycken, te meer dewijl het water soo hoogh gelopen was, dat alles blanck stond.

Op Sondag, d'eerste van Januarius, 1673. quamen hier noch veel Ruyters en Soldaten binnen, terwijl anderen vertrocken, en hun wegh naer Uytrecht namen. De genen, die t' elkens weer binnen quamen, brachten soo veel beesten mee, dat zy een Koe voor dartigh stuyvers, somtijts voor meerder, en somtijts voor minder, verkochten. Sy braecken oock alle pothuysen, hecken en stoepen af, en alles, dat tot brandingh kon verstrecken, sonder dat de burgers yets daer tegen hadden te seggen.

Maendaghs, de tweede, vertrocken noch al veel Soldaten; doch zy konden geen Vaertuygh bekomen, om wech te geraken. Hier wierden veertien stucken geschuts uyt het Leger van Nieuwerbrugh binnen gebracht, en te voren seer veel grote packvaten vol van rocken, koussen en andere kledingh, die, gelijck ick acht, voor de Soldaten in 't Leger te Nieuwerbrug gesonden waren, en nu, van de Franschen bekomen zijnde, naer dese Stadt ghevoert wierden.

Dingshdaghs, de darde, deden de Franschen hun best om veel volcks naer Uytrecht te doen vertrecken. Veel van de Soldaten verkochten hun roof ten besten, dat sy konden. Een voorname vrou van Bodegraven, in de grootste en voornaemste Herberg, de Prins genoemt, gewoont hebbende, en neffens anderen ghevanckelijck hier binnen gebracht, verhaelde dat'er wel drie hondert der Dorplieden soo

[p. 50]

door de brant verongeluckt, als door het water ghesneuvelt waren, daer onder oock eenige Franschen selven ghevonden wierden, die, al t'yverigh in het plonderen sijnde, van de brant overylt, en dus mee vergaen waren. Dese vrou verhaelde oock dat de Graef Koninghsmark, met sijn gevolgh, in haer huys gelogeert had geweest, en dat hy, een uur voor dat de Franschen aenquamen, gereet om te vertrecken staende, tot haer had geseght, dat sy wel haest ander volck in haer huys sou krijgen, en dat, toen hy haer vraeghde wat volck dit sou wesen, hy tot haer zeyde: De Graef van Stirum: dat sy daer op weer antwoordde, dat dit een goed man was, en dat sy hem wel meer had gehad, sonder andere gedachten van eenigh quaet te hebben. Sy voeghde daer noch by, dat hy, van daer vertreckende, groote voorraet van gesoden en gebraden, Hoenderen en Kalkoenen, en seer veel schone confituren van fruyten, als andere delicatessen, beneffens de schoonste wijnen en bieren, die men drincken kon, liet staen. Een uur na sijn vertreck quamen de Franschen, die het zijne namen, en het mijne daer bij, seyde de vrou, die nu arm was. Sy, in haer verhael voortvarende, seyde, dat'er eerst eenige Franschen in haer huys quamen, die, sich seer besich aenstellende, potten, ketels, en andere dinghen om te koken eyschten: dat, terwijl sy besich was met dese dinghen te samen te halen, en hier en ginder liep, haer toegeroepen wierd, of sy niet mee wilde, en, dat toen sy vraeghde waer heen, haer aengeseght wierdt dat de Franschen al in 't dorp waren, en dat sy, naer haer kamer lopende, haer kas al geplondert vondt, en, toen eerst siende hoe 't met de saeck geschapen stondt, sich mee op 't vluchten aenstelde, doch, op hoop van dat het met brandt-schattingh af te kopen sou sijn, noch stant hieldt, tot dat alles in de brandt

[p. 51]

gesteecken was. In dese dagen storven veel deftige burgers; en alles was hier schaers en dier. Het water stondt oock seer hoogh in de stadt.

Donderdaghs, de vijfde, waren de Franschen, die elders hun Garnisoen hadden, seer besich met vertrecken, hoewel weynigh wegh raeckten.

Ondertusschen braken sy alles af, dat sy los konden krygen, 't welck sy verbrandden. In de selfde dagh, des avonts te seven uren, geraeckte in de Haver-straet een Smits huys, door al te heftigh stoocken, in de brandt. De Franschen, die sich op de kamer onthielden, vuurden daer soo sterck, dat het huys boven in de lichte vlam stondt, eer de Smit sulcks gewaer wierd. De brand, hoewel seer schrickelijck, wierdt echter door de burgers, te samen komende, ghebluscht: in voegen dat 'er niet meer dan een huys neder raeckte. Veel goederen en huys-raet, die men wech droegh, om hen voor de vlam te berghen, wierden van de soldaten, die om dese brandt lachten, ten deel met list, en ten deel met gewelt, genomen; soo dat de genen, die in en buyten de brandt waren, schade daer by leden. De Franschen braecken de bancken en koockers rondtom de Noote-bomen in 't Proveniers-huys af, daer de Boomen selven oock nedergehouwen wierden, om tot brandingh gebruyckt te worden. Ondertusschen storven veel burgers en soldaten. Ses dorplieden van Bodegraven, die men ghedwongen had het vaertuygh van daer naer Uytrecht te helpen brengen, en nu weerom keerden, wierden, naeckt en bloot, ja selfs sieck zijnde, in een huysje in het Proveniers-huys gheslooten, sonder dat men wist waerom, en tot wat eynde. De stadts Timmer-lieden en burgers wierden oock ghedwongen het hout en de boomen, die men neder ghevelt had, te kloven.

[p. 52]

Saterdaghs, de sevende, gelijck oock in de voorgaende dagh, wierden seer veel Palissaden, in dierghelijck hout uyt het Staten leger te Nieuwerbrugh hier binnen, en in de groote verbrande Kerck gebracht.

Sondaghs en Maendaghs, d'achtste en negende, wierden noch seer veel Palissaden, en hout, uyt het Staten leger gehaelt, hier binnen, soo in de kerck, als in andere plaetsen, gedragen. Men was nu hier wel versien van bussekruyt, loot, geschut, klederen, koussen, schoenen, hout, en diergelijcke dinghen, daer af de Franschen te vooren groot gebreck leden. Men kreegh hier mede veel schoone Wynen, en veelderhande bieren; doch voor de Grooten alleen: oock veel tarwe, rogge, boeckweyt, garst, haver, en soo voort; beneffens seer veel beesten, die hier in soo groote meenighte gebracht wierden, dat men een Koebeest voor eenige stuyvers verkocht. Men slachtte hier so veel beesten, dat men, uyt oorsaeck der penssen en 't ingewant, 't welck voor de huysen neer gheworpen wierdt, naeuwlijcks de straet kon gebruycken. Dit, beneffens d'andere vuyligheyt, veroorsaeckte sulck een geweldige stanck, dat veel menschen sieck daer af wierden, en om dit voor te komen, soo wierd ghebooden dat men de stadt van dese groote vuyligheyt, dreck en andersins sou opruymen. Ondertusschen quam 'er weynig of geen lijftocht, als van vleesch, dat 'er in volheyt was, en al versch en groen gegeeten wierdt: want het Sout was soo dier, dat men ses-en-dartigh stuyvers voor een pint moest betalen, en noch was het niet te bekomen. De Franschen deden oock afkondigen, dat de burgers aen de soldaten niets anders, als bedden en kaerssen, hadden te bestellen. Maer de soldaten, dit weynigh achtende, dwongen met slaen en stooten die lieden tot alles aen hen te geven, en dreygh-

[p. 53]

den hen noch met de brandt in hun huysen te steecken. Veel stedelinghen, door de baldadigheyt der soldaten gheparst, verlieten hun huysen, en gaven alles ten besten. In 't oudt Gasthuys wierden meer dan vijftigh menschen van Bodegraven en Swammerdam, en onse Pannebackers, so oudt als jongh, gebergt. 't Weeshuys was oock belast met veel kinderen, onder de welcken sware sieckten ontstonden; en men kon voor geldt naeuwelijcks soo veel gesonde menschen vinden, als'er noodig waren om de siecken in de stadt te bedienen.

Dingsdags, de tiende van Januarius, quamen hier van Uytrecht vierentwintigh schuyten met meel, die in de volgende dach het gheschut, te Nieuwerbrug verovert, in veertien stucken bestaende, weer in laedden, en daer mee, ghelijck oock met eenige siecken en gequetsten, die uyt de Garnisoenen van buyten hier ghebleven waren, weer naer Uytrecht keerden.

Woensdaghs, d'elfde, hoorde men hier dat de Franschen omtrent Hermelen en Breeveldt eenige huysen in brant hadden gesteecken, om dat 'er Staten volck had gheweest. Men nam hier oock het grootste geschut van de wallen, en voerde 't naer Uytrecht Hier quam mede de tydingh dat Ravenshooft de vestingh Koevorden weer ingenomen, en groote roof daer in bekomen had. De soldaten van Oudewater kreghen een slachter, en eenighe koopwyven van Woerden, daer sy veel geldts by vonden, 't welck sy hen afnamen.

Vrydags, de dartiende, wierd afgelesen, dat men de straten sou suyveren, en de vuyligheydt wech doen.

Saterdags en Sondags, de veertiende en vijftiende, trock men naer Segvelt, om voeragie, en om vorder avontuur te versoecken.

[p. 54]

Maendags, de sestiende, wierden de burgers alhier gheprest om met schuyten naer Hermelen te varen: 't welck by na onmogelijck was, uyt oorsaek van de harde wint. Voorts, als onse burgers eenige schepen t'Uytrecht brachten, soo wierden sy, aen de welcken men water tot hun dranck, en eenmael des daeghs een weynigh broodt tot hun spys gaf, soo langhe in een kerck opgheslooten, tot dat men hen weer behoefde om naer Woerden te varen: ja indien de tyt daer toe ongeleghen was, soo wierden sy hier op 't Slot soo langh bewaert, tot dat 'er bequame gelegentheyt was.

Dingsdags, de seventiende van Januarius, quamen (men meent van Segvelt,) eenige schuyten met hooy, hout, en andere dingen binnen. Eenige burgers van Woerden, die wel acht dagen t'Uytrecht in de kerck bewaert hadden geweest, keerden oock weer hier, met twaelf of veertien schuyten, die koorn, meel, bier, wyn, en oock eenigh sout, toback en pypen (yder voor een halve stuyver) meebrachten. Sy hadden, uyt oorsaeck van de harde windt, niet eerder konnen komen. Daer waren schuyten, die, van wegen het onweer, sestien uren onder-weegh hadden geweest. Sy bachten eenige groote stucken met Rijnsche wijn mee, doch ten meestendeel voor de Grooten. Alles, dat slechs helpen kon, wierdt te werck gestelt, om te helpen lossen, en opdragen.

Woensdaghs, en Donderdaghs, d'achtiende en negentiende, wierden verscheyde van onse steedelinghen weer uyt gheprest, om Voeragie te halen. Yder kreegh tien stuyvers aen geldt, en een brootje toe. Dagelijcks quamen 'er eenige schuyten met hooy binnen, dat men van Seghvelt haelde, daer alle boeren uytgevlucht waren, en daer sy, ghelijck elders, alles af braecken, dat sy los

[p. 55]

konden kryghen, en hier binnen brachten, om te verkoopen.

Sondaghs, de twee-en-twintigste, quamen weer acht schuyten van Uytrecht, met bier, en andere behoeftigheden; en in de volgende dagh wierd hier eenigh hout om te branden ingebracht.

Woensdaghs, de vijf-en-twintigste, trocken de Franschen vroegh uyt met schuyten, om, ghelijck sy voorgaven, de nieuwe wercken, die te Bodegraven en Nieuwerbrugh weer gemaeckt wierden, weer om te werpen, en de menschen doot te slaen; en op de middagh quamen eenigen van dese schuyten weerom, met hout om te branden. Oock quamen van Uytrecht vier schuyten met kleyne kruywagens, om aerde daer mee te kruyen.

Donderdags, de ses-en-twintigste, vertrocken dese vier schuyten, met hun Convoy, en veel Passagiers, weer van hier naer Uytrecht. Omtrent te negen uren quamen hier wel twaelf of veertien schuyten, met ongedorscht koorn en erreten uyt Montfoort, en daer omtrent, daer oock veel hooy onder was. In de twee volgende dagen wierdt noch al voeragie en hooy binnen gebracht. Sondagh en Maendagh daer aen volgende quamen vijf schuyten met koorn, meel in tonnen, bier en andere goederen binnen, tot onderstant der Franschen.

Dingsdags, d'een en-dartigste, wierdt hier veel houts ingebracht, en afgelesen dat niemant eenigh hout, yser, koper, loot of tin van de Franschen sou koopen. Ondertusschen begon het weer hart te vriesen.

Woensdags, d'eerste van Februarius, en in de volgende dagh wierdt noch al branthout binnen gehaelt.

Donderdaghs, de tweede, 's uchtens te drie of vier uren, quamen hier vijf of ses schuyten van

[p. 56]

Uytrecht, met mout voor de Brouwers, en eenigh ander goet. Men brack oock weer een groot eynde achter van de paerdestal af, die de Franschen ghemaeckt hadden. Ondertusschen vroor het hardt, met seer felle wint.

Saterdaghs, de vierde, vertrock van hier de Markgraef van Bourbon, met veel Soldaten, naer Uytrecht over ys. Hy had veel reystuygh, en sijn silver Servies by hem.

Sondaghs, de vijfde, trocken omtrent vier hondert Soldaten, daer veel Grooten onder waren, met sak en pak, en veel muylëesels, sleden en paerden naer Uytrecht. Hier quamen oock veel Soldaten binnen, die groote plonderingh van boere gereetschap mee-brachten. Ondertusschen vondt men noch by de wegen veel verkrachte doode vrouwen. Omtrent Swammerdam lagen seventien vrouwen, naeckt uytgekleedt, en met hun schamelheyt tot aen de navel opengesneden. Dese gruwelen waren van de Franschen, in 't overvallen van Bodegraven en Swammerdam, gepleegt. Eenige doode Soldaten, in d'aenval op dese Stadt by de Kruypin, en daer omtrent verslagen, dreven deur de Stadt naer beneden. Veel Burgers storven dagelijcks van honger, koude en onghemack. Een Timmerman nam een kist, daer een lijck in lagh, op sijn schouder, en droegh dit lijck alleen, en sonder hulp, naer 't graf; dewijl'er dragers te kort waren, die van d'een naer d'andere doode moesten gaen, om dus, d'een voor, en d'andere na, in 't graf te brengen. De Commandant, de Graef de la Marc, vertrock oock, met groote roof, en eenige Soldaten, naer Uytrecht.

Maendaghs, de seste, verbrandden de Franschen de beyde meulens verby de hooge Boom, by Segvelt, aen de Vaert; en d'eerste en oude Comman-

[p. 57]

dant quam hier weer binnen, in plaets van de Graef de la Marc, die vertrocken was.

Dingsdaghs, de sevende, trocken sy naer de zijde van Kamerik, en haelden van Meysek boven maten veel sleen met hooy, meer dan ooyt te vooren, gelijck oock veel spek, vleesch, huys-gewaedt, klederen, en meer andere dingen. Men seyde oock dat'er veel duysenden alle te voet uyt Uytrecht, ten deel naer Weesp en Muyden, en ten deel naer de Schoonhoofsche zijde, waren getrocken, en dat'er weer eenige duysent Ruyters tot besettingh binnen Uytrecht waren gekomen. Vijftigh of sestigh Soldaten van de Marine quamen uyt Oudewater over ys op schaetsen tamelijck dicht voor de Krommicker-poort, daer sy eenige Franschen vonden, die besich waren met hout te hacken. Sy schoten een van hen doot, en namen twee gevangen; d'anderen geraeckten met de vlucht wech. In hun wederkeringh bejegenden sy vijftien of sestien sleden, die, met eenige nootdruftigheden, uyt de vrye Dorpen gehaelt, naer Woerden gingen. Dese sleden en volck wierden door de Marynes naer Oudewater gebracht: 't welck voor onse Stedelingen groote schade en verlies was; dewijl men de goederen seer noodigh behoefde. Men seyde hier dat sy wel hondert anderen soo hier en daer gekregen hadden. De Gouwenaers haelden oock op schaetsen drie groote Boere sleden vol goet by Hermelen wech; 't welck daer door gantschelijck van alle nootdruft ontbloot wierdt.

Donderdaghs, de negende, wierdt alhier, uyt het huys van de Burgermeester Hoen, een Fransch Capiteyn begraven. Een Officier gingh voor aen, met een groot kruys in de handt, daer eenigen, die brandende waskaerssen droegen, op volgden. Hier achter quam het lijck, met een kostelijck kleet, dat

[p. 58]

van zijde gemaeckt was, overdeckt, daer veel kruyssen van silver lint over geschoren waren. Toen volgde een persoon, met een klinkende belle, en daer achter twee Priesters, met witte hemden over hun swarte rocken, gelijck oock met sluyers, alles tot op de voeten langh. Desen hadden yder een boeck in de handt, daer uyt sy over luyde lasen. Toen volgden de Grooten te voet en te paert, yder naer sijn staet, met veel Soldaten, die tot drie malen op 't Kerckhof losschoten. Het lijck wiert in 't Koor begraven. Ondertusschen dooyde 't sachtelijk.

Vrydaghs, de tiende, hoorde men dat'er veel volck van de Staten, omtrent drie Regimenten, te Kamerik lagh, om daer op te passen.

Saterdags, d'elfde, had het weer hardt gevroren. Men hoorde hier dat eenige Soldaten van de Prins een deel schapen, die van Uytrecht naer dese Stadt gevoert wierden, hadden genomen; gelijck oock eenige persoonen, van hier naer Uytrecht gaende, die men veel gelts afnam, en naer Oudewater voerde. Hier quam oock een ander Commandant, die van een Convoy geleydt wierdt; 't welck in de volgende dagh weer naer Uytrecht trock.

Maendaghs, de dartiende, 's uchtens te neghen uren, togen van hier veel Soldaten uyt om voeragie naer de Broeck. Sy, veel sleden met hooy over 't ys voerende, wierden van een deel Schaetsryders van Oudewater achterhaelt, die veel van hen doodtschoten en gevangen namen, daer oock eenige gepreste Burgers onder waren. Men kon hier van de Wallen sien dat sy eenige sleden met hooy in de brandt staken. Eenige dooden en gequetsten wierden hier binnen gebracht; en op dit gerucht trocken omtrent vijftien hondert mannen te voet en te paert uyt, tot onderstant: doch sy keerden weerom, sonder yets uytghericht te hebben; vermits sy niet

[p. 59]

veerder, dan aen de hooge brugh, durfden komen. Daer bleven wel over de hondert mannen achter, soo doot, als ghevangen, en hier onder verscheyde Capiteynen, Luytenanten en andere Officieren. Veertigh sleden hooy wierden naer Oudewater ghevoert. Eenige sleden, die sich in-tijts deurgemaeckt hadden, quamen echter hier binnen met hooy, klederen, lijnwaedt, koper tin, en ander huys-gewaedt, oock met butter, kaas, vleesch, spek, en andere dingen. Maer de genen, die te veel hadden willen opladen, liepen in de klem.

Woensdags de vijftiende van Februarius, 's uchtens vroegh, trocken veel Soldaten uyt naer Hermelen, om de bagagie van de nieuwe Commandant, die met Convoy van Uytrecht quam, t'ontfangen, en alhier over ys binnen te brengen, daer zy oock des avonts in quamen, terwijl hen noch al meer en meer volcks van hier toegesonden wierdt. Des avonts spade ontstond hier een grote alarm, dewijl'er veel Soldaten van de Marine om de Stadt swierden. In de twee voorgaende daghen waren vier-en-twintigh van onse stedelingen, soo ouden als jongen, begraven. Sedert de vijfde tot aen heden wierden hier vijf-en-tachtentigh, so stedelingen als vluchtelingen, begraven.

Donderdags, de sestiende, brachten twee Trommelslagers van sijn Hoogheyt de gevanghenen hier weer uyt Oudewater. Hier quam oock een Trompetter van sijn Hoogheyt, de Prins van Oranje, binnen, men seyde om de Stadt op t'eysschen.

Vrydaghs, de seventiende, trocken drie Burgermeesters, eenige Schepenen en burgers over ys naer Goude. Dit veroorsaeckte vreemde gedachten onder de burgers alhier. Doch toen zy daer gekomen waren, wierden Kosterus, Bodegraven, Lommerson, en Josua Vret daer als bespieders, gelijck

[p. 60]

men seyde, vastgehouden. In dese tijdt kregen de geenen van Oudewater twee Luytenanten, twee Sarjanten, en een Korporael der Franschen gevangen. Sy bequamen oock een grote meenighte van Schapen, die men naer Uytrecht en Woerden voerde, om hen daer te verhandelen. Zy setten ook verscheyde burgers van Woerden af, die eenige voorraet van Oudewater en Goude gehaelt hadden.

Maendags, de twintighste, trock het Regiment van de la Seaulx van hier naer Uytrecht, met veel bagagie paerden, en ander Convoy. In dese dagen kon men alhier qualijck broot bekomen, om dat het dagelijcks seer stil was. Het bier was oock seer schaers. Het dooyde oock sachtelijck. Een Capiteyn, in de leste hooyhaling te Broeck over ys door de schaets-ryders van Oudewater geschoten, wierd nu op een selfde wijse, als hier voren verhaelt is, met fackels, kruyssen, &c. begraven.

Dingsdaghs, d'een-en-twintighste, brachten de boeren, daer toe gedwonghen sijnde, veel sleden met hooy van Kamerick hier binnen.

Donderdags, de drie-en-twintighste, wierd desghelijcks gedaen, en de boeren moesten het hooy met hun eygen schuyten invoeren. Alle de soldaten wierden oock in dese dagh gemonstert, en buyten de nieuwe Poort, op 't vlack veldt, in slagh-ordeningh gestelt.

Vrydaghs, de vier-en-twintighste, voeren de schuyten weer van en naer Uytrecht. Eenige schuyten van Kamerick wierden weer met hooy binnen gebracht, dat in de nieuwe paerdestal by 't Hospitael gebracht wierd.

Saterdaghs wiert noch al, gelijck te voren, hooy binnen ghehaelt. Eenighe schuyten voeren naer Uytrecht, en namen alle d'affuyten, of gheschutwagens mee.

[p. 61]

Sondaghs, de ses-en-twintighste, vroegh voor dagh, trocken omtrent darde half hondert mannen te voet, en vijftigh of sestigh te paert van hier naer Nieuwerbrugh, om, gelijck zy voorgaven, de huysen, die noch in stant ghebleven waren, af te branden, en de schepen, die daer met geschut lagen, binnen Woerden te brengen. Doch zy, omtrent Nieuwerbrugh gekomen, wierden van d'Uytleggers, die sy meenden te halen, soo gehavent, dat sy ylinghs de vlucht namen, en met de koomst van de dagh verbaesdelyck hier weer binnen quamen, veel sonder geweer, en seer gequetst. 't Getal der ghener, die achter-bleven, wierd verswegen. De Ruytery quam omtrent een uur voor af hier binnen, met groote verbaestheydt. Van Uytrecht quamen oock drie schuyten met meel, seep, bier en diergelijcke dingen; 't welck alhier eenigh ontset gaf. Men trock mede met veel timmerlieden en ander volck uyt naer de Kamericksche Sluys, by de Kruypin, om de selfde wijder te maken, en langhs de Vaert te beter met grooter schuyten by d'achterdorpsche huysen te komen, en 't hooy van daer te halen. Ondertusschen wiert de Luytersche Predikant, deur een venster, dat de Franschen in sijn provisie kelder uytbraecken, van alle sijn vleesch, speck, butter, kaes, &c. berooft. Dese diefstal quam in het licht, vermits de genen, die 't begaen hadden, hun gestole goet te goetkoop verkochten: in voegen dat dese dieven, gelijck oock eenige anderen, die huyden uyt een looykuyp gestolen hadden, op het Kasteel vast geset wierden.

Maendaghs, de seven-en-twintighste, 's avonts spade, quamen weer veel kruywagens van Uytrecht, om de selfden aen 't nieu werck, buyten de nieuwe poort, te gebruycken.

Dingsdaghs, d'acht-en-twintighste, wierdt weer

[p. 62]

hout van de Breveltsche huysen voor het Hospitael gehaelt. Oock wierden vijftien boere schuyten met hooy binnen gebracht. Op de moddersloot, by de paerdestal, wierd een Waegh toegestelt, om hooy daer op te wegen. Een kraemvrou, welcker kraemkint al te voren was gestorven, wierdt doot gevonden, met een kint van anderhalf jaer aen haer borsten. De vrou hadt al eenige dagen doodt geweest, eer men haer vondt. In de nacht quamen eenige schuyten met haver, en andere granen van Uytrecht hier binnen. Eenige Officieren, van hier uytgegaen, en te na aen Nieuwerbrugh komende, wierden over hals en kop weer binnen gedreven. In dese maent sijn in dese Stadt hondert een-en-twintigh gestorven.

Woensdaghs, d'eerste van Maert, voeren weer schuyten naer Uytrecht, met Convoy, om goederen te halen, terwijl anderen met meel, en andere behoeftigheden hier binnen quamen. In dese en in de twee volgende dagen wierd veel hout van de verbrande huysen van Brevelt en elders gehaelt, en hier binnen gebracht.

Saterdags, de vierde, trocken de Franschen, omtrent vier hondert sterck, met alle de schuyten, die varen konden naer Kamerick, en daer omtrent, om voeragie te halen.

Sondaghs, de vijfde, 's uchtens, quamen sy weer binnen met seer veel hooy, dat in de Luytersche Kerck, en in de paerdestal gedragen wierd. Na de middagh quamen hier van Uytrecht eenige schuyten met mout, bier en meer andere dingen. Sy hadden Vrydag en Saterdag al op de weg geweest, maer moesten weer om keren, om dat zy te swack van Convoy waren. Doch des Sondaghs wierd hen een deel krijghsvolck tot aen Hermelen tegemoet gesonden; 't welck hen binnen bracht. In de volgen-

[p. 63]

de dagen wierdt noch al veel hooy, brandthout en andere dingen binnen gehaelt. Men woog nu oock den Ruyter het hooy toe; ses pont des daeghs voer een paert, het welck de Ruyter soo suynigh maeckte, dat hy 't van de straet opraepte. Indien men van 't begin af dus gedaen hadt, men sou wel vijftigh, ja misschien hondert voer hooy meer gehad hebben. Vijftien of sestien Ruyters, met hun bagagie achter op, als of dit nieu volck was, maeckten groot gedruys deur de Stadt. Twee doden, in twee kisten wierden te gelijck op een baer geset, en soo naer 't graf gedraghen. Men had het ondertusschen seer drock met heen en weer naer Uytrecht te varen, om alle behoeftigheden te halen.

Saterdaghs, d'elfde van Maert, wierdt een Kolonel, van Uytrecht herwaerts komende, om sijn goedt te halen, door de krijghs-lieden van Oudewater gevangen naer die Stadt gevoert. Eenighen, die by hem waren, gheraeckten deur het water al vluchtende wech.

Sondags, de twaelfde, quam sekere dienstmeyt, van hier naer Uytrecht ghesonden, weerom, en bracht een half mud vermuft boeckweyte meel, seven of acht pont geers, en weynigh pruymen en siroop mee, en had een-en-dartigh stuyvers verreyst, en in alles veertien guldens besteed; soo swarelijck waren dese dingen te bekomen.

Dingsdaghs, de veertiende, 's uchtens vroegh, voeren veel schuytjes en soldaten uyt naer Teckop, achter Kamerik, om hooy en roof te halen: doch weynigh van hen quamen weerom. Eenige schuyten, op d'elfde naer Uytrecht ghevaren, quamen weer binnen, en brachten haver, mout, en diergelijcke dingen meer.

Woensdaghs, de vijftiende, trocken omtrent twee hondert en vijftigh soldaten, met veel schuy-

[p. 64]

ten, naer Teckop, en oudt Kamerick, om hooy, en, de volgende nacht uyt geweest hebbende, quamen 's anderen daegs weer t'huys, met schoon hooy, doch niet soo veel, als sy wel meenden te halen. Veel van hen bleven oock achter.

Donderdags, de sestiende, quamen eenige soldaten van Oudewater, met kleyne schuytjes, en daer onder twee sloepjes, met eenige lichte stuckjes daer op, by de Kruypin, en oock by de Nieuwe-poort, en schooten met de stuckjes naer de soldaten, die aen een nieuwe borst-weeringh buyten de halve Maen arbeydden, en verjoegen d'arbeyders tot twee of drie malen van de wercken. De soldaten vielen hier op ter poort uyt; maer d'anderen weeken met hun schuyten wech.

Vrydags, de seventiende, waren veel boeren met schuyten hier binnen gekomen, om het geen, dat sy tot gelt wilden maecken, te verkopen. Maer toen sy weer naer Kamerick, Teckop en Hermelen voeren, wierden sy omtrent Hermelen van de soldaten, die van Oudewater quamen, aengehaelt, in voeghen dat de voorsten van al 't geen, dat sy hadden, berooft wierden, terwijl d'achtersten, groot gedruys en gekerm hoorende, weerom keerden.

Saterdags, d'achtiende, 's uchtens vroegh, voeren omtrent twee hondert soldaten, met seven schuyten, naer Uytrecht. Tegen d'avont quamen veel schuyten, soo groote als kleyne, met hooy van Kamerick en daer omtrent. In de volgende dagh quamen drie groote schuyten van Uytrecht, met bier, mout, en diergelijcke dingen.

Maendaghs, de twintighste, was het water seer hoogh langhs de Rijn, ja tot aen, en in de huysen. Van de steedelingen storven dagelijcks noch veel. De Franschen seyden dat sy, van 't begin af, tot aen dese tyt, wel veertien hondert van de hunnen

[p. 65]

hier in de stadt hadden verlooren. Men sag van hier te Krommick veel treffelijcke nieuwe huysen verbranden, schoon d'inwoonders in de voorgaende dach de brandt-schattingh daer af hadden betaelt. Seecker Fransch Capiteyn, by nacht tot een kelder inbreeckende, daer goede wijnen en andere waren in stonden, en op de daet gevat, wierd naer het Kasteel ghebracht, sonder andere straf te lyden, als dat hy van sijn Compagnie wierdt berooft, en, gelijck sy seyden, naer Vranckrijck ghesonden; het welck misschien hem soo weynigh raeckt, als een Engelsche dief, die om syn misdaedt met een brief naer Engelandt wierdt ghesonden, om sich daer te laten ophangen; dewijl de goede rechters hun galgh al t'eerlijck oordeelden, om sulck een vreemde dief daer aen te hangen. En seecker, wat wonder is dit, dat men de huysen der besondere lieden dus durft aentasten? dewijl men in de voorgaende nasomer, terwijl de Franschen, met hun siecken noch in 't oud Gast-huys zijnde, het selfde van sijn oude voorraet, van gelt, silvere beeckers, en andere dingen gantschelijck beroofden: gelijck sy oock op 't Stadt-huys deden, daer sy de kisten en kassen open braecken, en de silvere beeckers en koppen, tot de heylige Kercken-dienst behoorende, wech namen, en oock de Weesen van hun voorraet, 't welck men meende daer best bewaert te zijn, ontblootte. Doch dit gebeurde dagelijcks in de huysen der besondere lieden, hoe naeu sy oock hun goederen bewaerden.

Dingsdaghs, d'een-en-twintighste, vertrocken van hier veel Ruyters en Soldaten, met hun reystuygh en schuyten, naer Uytrecht. Sy haelden oock een Uytrechtsche schuyt, vol water zijnde, op het land, en sloopten hem tot brandt-hout.

Donderdags, de drie-en-twintighste, wierdt by

[p. 66]

het Kasteel een boere schuyt aengehaelt, daer een Oxhooft vol goedt in was, 't welck hier aen een burger behoorde.

Vrydags, de vier-en-twintigste, 's uchtens vroeg, voeren eenighe schuyten met volck en goedt naer Uytrecht, en, omtrent Hermelen komende, wierden van de soldaten van Oudewater, in schuyten daer omtrent zijnde, aengetast, veel van de genen, die daer in waren, wierden gedoodt, en wel vijftigh of sestigh gevangen naer Oudewater gevoert. Een van dese uytgevare schuyten, daer veel gequetsten in waren, ontsnapte hun handen, en quam hier weer binnen: maer de beste buyt was wech, beneffens eenighe wijven der Fransche Soetelaers. Veel schuyten met soldaten wierden hen van hier, op 't ghedruys van 't geschiet, te hulp ghesonden, die alle in de pan geraeckt souden zyn, soo de tachtigh Franschen, op 't huys te Hermelen leggende, hen niet te hulp waren ghekomen; gelijck oock het Convoy, dat van Uytrecht quam, met eenighe schuyten, die op dit gherucht achter bleven. De genen van Oudewater waren omtrent vijf-en-seventigh sterck, en hadden by sich drie of vier Veltstuckjes, daer mee sy onder de hoop schoten. Toen sy met de roof wech waren, quamen des avondts de schuyten van Uytrecht met koorn, mout, en veel gelts hier binnen.

Saterdaghs, de vijf-en-twintighste, wierdt weer hard gheprest; en veel schuyten voeren uyt na Oudewater, om de gevanghenen te lossen: Doch sy brachten niet, dan seven Fransche ghevanghe vrouwen mee. Ondertusschen voer men met schuyten heen en weer naer Uytrecht, en elders; en men bracht veel hout, en andere dinghen hier binnen.

Vrijdags, d'een-en-dartigste, 's uchtens vroegh,

[p. 67]

vertrock de Commandant, met veel voorname Officieren naer Uytrecht.

Saterdaghs, d'eerste van April, op d'avont, quamen seer veel schuyten en vlotten, met veel schone bomen, en ander hout, dat niet verre van Oudewater was gehaelt.

Maendags, de darde, de tweede dag van Paesschen sijnde, trock van hier een Tamboer naer Oudewater en Leyden, om gevanghenen te lossen. Men seyde hier dat hy naer alle Steden trock, om te vernemen wat Franschen daer gevangen waren. Men seyde dat d'Ambassadeurs, naer Keulen reysende, hier deur souden trecken: en dieshalven wierdt in de Stadt de Rijn van alle schuyten en schepen leegh gemaeckt, en in 't malle gat gebracht. Men vernam echter niets. Op d'avont quam weer veel hout, tacke-bossen, koorn in schoven, en andere dingen hier binnen.

Dinghsdaghs, de vierde, quamen de ghevangenen van Oudewater weer binnen. De Commissaris, naer Uytrecht ghesonden, quam oock weer hier.

Woensdaghs, de vijfde, voer weer een groote meenighte van schuyten, men seght wel een ghetal van twee hondert, uyt Oudewater over 't landt naer Hermelen. Sy namen eenighe boeren, die naer Woerden wilden, hun boter, melck, en andere waren af. Eenige gheraeckten echter wech. Veel soldaten voeren van hier derwaerts aen, om onderstant aen de hunnen te doen. De soldaten brachten hier weer veel houts binnen, dat sy aen de burgers verkochten, om gelt te bekomen.

Donderdaghs, de seste, wierdt een soldaet in de deur van de groote Kerks-tooren geharquebuseert. Zy waren met hun tween, en hadden drie hembden van een Capiteyn, op de bleeckery zijnde, en daer

[p. 68]

te drogen hangende, ghestolen. Sy dobbelden om wie sterven sou, 't welck aen d'onnoselste ten deel viel. Men sette hem op een stoel midden in de tooren-deur, en dee hem een doeck voor d'oogen. De Priester, en anderen begonnen toen de jammersangh te singhen; en alle de genen, die onder dat Regiment behoorden, lagen blootshooft op hun kniejen; en terwijl men dus songh, schoot men op de ghebonde soldaet los, dien 't hooft aen stucken wierdt geschoten. De groote dieven gaen vry, en de kleynen worden ghemeenelijck opgehanghen. Noch heeft 'er eens een soldaet op 't houte paert geseten; en dit is alle de straf, die hier tot aen dese tyt over alle hun ongehoorde boosheydt en moedtwilligheyt is bedreven.

Vrydaghs, de sevende, 's uchtens vroegh, voeren vijf schuyten, met hondert en vijftigh soldaten tot Convoy, naer Uytrecht, om eenighe goederen of waren te halen. In de volgende dagen quamen veel schuyten van Uytrecht, met verscheyde goederen, en oock van elders met hout, 't welck hier binnen gebracht, en tot brandingh aengewend wierd.

Woensdags, de twaelfde, quamen eenighe schuyten van Uytrecht met koorn, meel, wijn, bier, geslachte schapen, en andere dingen. De Monsterschryver quam ook, met een groot Convoy, en veel gelts. Twee of drie schuyten, over 't velt varende, quamen tot dicht voor de Krommicker-poort, en schoten heftighlijck op het voorste wacht-huys, sy weecken echter terstont, dewijl de Franschen ter poorten uyt quamen; en men schoot oock met drie kleyne stuckjes uyt het Kasteel, eer onse soldaten op de been geraeckten.

Vrijdags, de veertiende van April, voeren eenige schuyten naer Uytrecht. Alle plancken wierden te samen gesocht, om de ghebroken bruggen tusschen

[p. 69]

Woerden en Hermelen weer op te maecken, om de wegh weer te ghebruycken, als 't water gevallen sou wesen.

Saterdags, de vijftiende, wierd hier gesegt dat'er dartien duysent soldaten van sijn Hoogheyt, beneffens veel boeren, te Bodegraven en Nieuwerbrugh, met wel vijftigh schepen, ghekomen waren, om daer weer een nieuwe schans te maecken. Hier op trocken twee Capiteyns, met eenighe soldaten van hier, om te besien of men de buyt, die daer ghebracht was, weer hier sou konnen halen, dewijl men de selfde hier noodigh had. Men seyde oock dat de Prins van Condé binnen vier of vijf dagen hier sou komen, om Hollandt in te trecken, en alles, daer sy by konden komen, te verbranden, ghelijck men te Bodegraven, en te Swammerdam had gedaen. Op d'avont quamen eenige schuyten, die met nootdruft wel gheladen waren, van Uytrecht; en hier wierdt oock veel hout binnen ghebracht. Ondertusschen wierdt met groote yver aen de borst-weeringen, buyten de vesten en halve manen omloopende, ghewerckt, en de selfden van buyten met Palissaden beset.

Maendags, de seventiende, was men besich met de brugghen en weghen, tusschen Uytrecht en hier ghelegen, te vermaecken, en de gaten in de wegen te stoppen.

Dingsdaghs, d'achtiende, quam een schuyt met Soldaten van de Marine soo dicht onder de Stadt, dat veel van onse Soldaten daer op uyt vielen, een van hen doot, en de schuyt in de gront schoten.

Woensdaghs, de negentiende, quamen hier eenige schuyten met seer veel haver, oock met vaten Wijn, Bier en andere dinghen, met sterck Convoy.

Vrydaghs, d'een-en-twintigste, haalde men de-

[p. 70]

len uyt het Hospitael, om bruggen daer af te maecken. De burgers en Soldaten, naer Uytrecht varende, om nootdruft aen te halen, wierden onderweeg aengerand. De Soldaten van hier, het ghedruys en geschiet horende, voeren terstont met een schuyt vol derwaerts tot onderstant. Daer wierden echter twee schuyten geplondert, of verbrant, en eenige Franschen gedoot.

Saterdaghs, de twee-en-twintighste, 's uchtens vroegh, voeren van hier twee schuyten, met ammunitie-wagens, naer Uytrecht, van daer op d'avont veel schuyten met goet, en kruywagens, met Passagiers en Soldaten, hier binnen quamen.

Sondags, de drie-en-twintigste van April, vroegh met de dageraed, quamen hier eenige schuyten met Soldaten van de Marine, by de Panne-backery, en haelden veel pramen wech, die met pannen gheladen waren, om de buytenste Borstweeringh daer mee op te maken. Een van hun schuyten quam al schietende by de halve Maen voor de poort: daer op veel Franschen uytvielen, die wel schoten, maer niets uytrichtten.

Maendags, de vier-en-twintighste, sweefden de Soldaten van de Marine noch al hier omtrent. Een van hun sloepen quam soo dicht hier onder de Stad, dat'er veel Franschen op uytliepen, en echter van verre bleven staen. Na dat zy een weynigh tijdts malkander geterght en toegeroepen hadden, voer de sloep wech; en de Franschen, met grote vreucht hier weer binnen komende, seyden, dat sy de Hollanders verdreven hadden, schoon zy niet een schoot naer hen hadden geschoten. Ondertusschen wiert hier veel houts binnen gehaelt, van 't welck somtijts een deel voor prijs wiert verklaert. De Soldaten, die vertrecken moesten, poogden alles, daer sy gelt voor krijgen konden, te verkopen; en daer

[p. 71]

tegen wiert door de Stadts-roeper uytgeroepen dat niemant yets van hen sou kopen, op de verbeurte van vijf-en-twintigh guldens.

Vrydags, d'acht-en-twintigste, 's uchtens vroeg, souden veel schuyten, vol van alderhande bagagie, en met veel Soldaten van 't Regiment van Pikardijen naer Uytrecht varen. Doch sy, bericht krijgende dat'er tien, of twaelf schuyten met Soldaten van de Marine te Hermelen waren, bleven hier buyten leggen, en toen sy hoorden dat de Mariniers vertrocken waren, voeren zy voort, en wierden van eenige Ruyters verselt. De partijen, elkander bejegenende, schoten so heftiglijck tegen malkander, dat'er eenigen doodt neder vielen; en daer mee scheyden sy. Des avonts quamen eenige schuyten weer om, met meel, wijn en bier, en met eenige nieuwe Soldaten.

Saterdaghs, de negen-en-twintighste, 's uchtens vroeg, voeren weer eenige schuyten met Soldaten, daer eenigh paerde-volck neffens was, naer Uytrecht. Des avonts quam hier een Regiment, vijf hondert en tachentigh mannen sterck, binnen, met veel bagagie, en wel vier-en-twintigh, of dartigh grote tonnen vol meel.

Woensdaghs, de darde van Maymaendt, vertrock onse Commandant van hier naer Uytrecht, met sterck Convoy, en eenige schuyten, om yets te halen.

Saterdaghs, de seste, voeren tien schuyten, met bagagie, en met alle de siecken van seker Regiment, naer Uytrecht, beneffens verscheyde anderen, die in 't Hospitael, en oock in eenige burgers huysen waren, van de welcken eenigen op kruywagens en stoelen naer de schuyten gebracht wierden. 's Avonts quamen eenighe schuyten met wijn en bier hier binnen; gelijck oock met veel nieuwe kruy-

[p. 72]

wagens, om de selfden aen de wal te ghebruycken.

Maendaghs, d'achtste, 's uchtens vroegh, voer een schuyt naer Hermelen, of naer Uytrecht. Namiddaghs quamen eenighe schuyten met bagagie, sack en pack. Daer op volghden vier hondert Switsers, tot groter overlast voor de Stadt; gelijck oock twee Soetelaers schuyten, met brandewijn, en Fransche wijn, van de welcken de leste, in schuyten in de Rijn leggende, voor twaelf stuyvers yder mingelen verkocht wierd.

Dinghsdaghs, de negende, 's uchtens omtrent acht uren, vertrocken van hier veel Soldaten en Ruyters naer Uytrecht. 's Avonts quamen weer eenige schuyten met bagagie, en met drie hondert Switsers. In de volgende nacht trocken in alle stilte ses of acht hondert Soldaten uyt; men gaf voor naer Oudewater, om te bespieden hoe men daer by sou komen.

Vrydaghs, de twaelfde, quam een Trompetter van de Prins, geblintdoeckt zijnde, hier binnen. Men hoorde oock alhier, na de middagh, wel drie of vier uren langh fel met grof gheschut schieten. Eenigen, op de Bolwercks-meulen geklommen, konden de roock van 't bussekruyt seer onderscheydelijck sien opgaen, en meenden dat het te Schoonhoven, of daer omtrent te doen was.

Saterdags, de dartiende, 's uchtens vroegh, vertrock het Regiment van Picardyen, met siecken, en alles van hier naer Uytrecht, 't welck aen ons eenige verlichtingh gaf. Voormiddaghs, te tien of elf uren, quam de Prins van Condé, met sijn Soon, vier-of-vijf-en-twintigh jaren oudt, hier binnen. Hy reedt voort buyten de Stadt om, van de Hofpoort naer de Leydsche of Nieuwepoort, binnen langhs de nieuwe Fortificatien heen, de Nieuwe-

[p. 73]

poort in, en soo voort langhs de Wallen naer de Krommicker-poort, en het Kasteel, en van daer voorby de Hof-poort langhs de Wallen naer de Nieuwe-poort, en toen dwars deur de Stadt, langhs de Breestraet naer 't Kasteel; en toen hy daer in gekomen was, wierdt het geschut op het Kasteel, en langhs de Wallen afgeschoten, en hy daer na van de Magistraet der Stadt verwelkoomt. Een groot deel van de Ruytery, tot sijn geleyde meeghekomen, bleef buyten Snellenbrug, en brachten daer hun paerden in de Weyde: doch sommigen quamen binnen; en alle de Soldaten, soo buyten als binnen de Stadt, waren in 't geweer. Namiddags, omtrent te drie uren, vertrock de jonge Prins van Condé weer naer Uytrecht, en kreegh dartien scheuten met grof geschut, tot afscheyt achter sich.

Sondaghs, de veertiende, 's uchtens, trocken veertien schuyten met gepreste burgers uyt. De Schout Mulack self, met sijn knecht, moest mee, sonder te weten waer toe. 's Namiddags te vier uuren quam hier weer een Regiment Franschen van vijftien of sestien Compagnien, omtrent seven hondert sterck.

Dingsdags en Woensdags, de sestiende en seventiende van Maymaent, hoorde men veel schooten met grof geschut, soo by nacht, als by dag, sonder te weten waer. Omtrent Breuckelen sagh men veel roock en damp opgaen, gelijck oock hier van de Wal een seer sware roock van huysen in of omtrent out Kamerick. In de volgende dagen, soo wel by nacht, als by dag, hoorde men somtijts fel schieten; men vermoedde omtrent Nieuwer Sluys. Een Fransch Capiteyn liep wech, met al het geldt, dat hy voor zijn Compagnie ontfangen hadt: gelijck oock twee knechten van een Capiteyn, met al sijn gelt. Dagelijcx voeren'er van Uytrecht herwaerts,

[p. 74]

en van hier derwaerts veel schuyten met alderhande waren.

Sondags, d'een-en-twintighste, wierd van Beest op het Kasteel in gevangenis geset, om dat hy, buyten last van de Commandant, aen de Boeren van Polanen had gheschreven, dat sy terstont de Brantschattingh alhier souden komen betalen, of anders in de volgende dag in kolen geset worden. Dese Boeren vertoonden dit t'Uytrecht aen de Hertogh van Luxenburgh, aen de welck sy alle maenden betaelden, die hier over aen de Commandant alhier schreef, de welck, hier af niet wetende, en d'eygen hant van van Beest hebbende, hem terstont dee vatten, en in de gevangenis werpen.

Dingsdags, de drie-en-twintighste, quamen alhier eenige schuyten met meel, en andere waren, van de welken vier onderweeg soncken. Ondertusschen was hier alles seer dier. Een jonge Duyf gold tien stuyvers, mager Schape-vleesch seven stuyvers, het pont butter negen stuyvers, en soo voort. In dese nacht voeren eenige schuyten met Soldaten uyt op kuntschap; en sy betrapten by Tappersheul, dicht aen Oudewater, ses Personen, terwijl sy saten om te eten. Een van hen wierdt doot, en een ander deur syn schouder geschoten. Twee geraeckten met de vlucht wech; en twee wierden op 't Kasteel gevangen geset, en de gequetste in 't Hospitael gebracht. 's Namiddags, omtrent vier uren, ontstont hier een grote alarm in de Stadt. De klocken geraeckten aen 't kleppen, en veel Soldaten in 't geweer. Doch daer volghde niets op.

Vrydaghs, de ses-en-twintighste, quamen alhier weer eenige schuyten met bagagie van Groten, daer mede een grote Juffrou in was, die met haer gestoet het Hospitael quam besichtigen.

Saterdags, de seven-en-twintighste, 's uchtens

[p. 75]

omtrent vier uren, deden de Staetschen een Steenoven springen, daer de genen van hier by daegh de brandtwacht hadden. De Franschen ontdeckten in dese dagen vier backen met Olie op 't Olie-meulens Bolwerck. D'olie daer uyt wierdt in vaten gedaen, en naer Uytrecht ghesonden; dewijl de Vrou, te Leyden sijnde, de selfde niet quam loskopen. De schade wierdt wel op vijf, of ses duysent guldens begroot.

Maendags, de negen-en-twintighste, 's uchtens vroegh, trocken hondert Soldaten van hier naer Hermelen, en elders, en oock om te convoyen.

Dingsdags, de dartigste, quamen hier weer veel nieuwe Soldaten.

Woensdags, d'een-en-dartigste, gelijck oock in de voorgaende dag, was men hier seer besich in alle plaetsen, met de Vaerten toe te dammen, uyt vrees voor onraet. Van hier vertrocken oock hondert mannen, met voorwending van naer 't Woertsche verlaet; en seyden dat sy binnen vier weken te Amsterdam souden wesen. Men kocht alhier de veltmaet rode wijn voor tien stuyvers; en de witte Rijnsche voor twaelf; het welck omtrent op tien stuyvers yder minghelen, Woertsche maet, uytkoomt. Des avonts spade trock een grote menigte van soldaten uyt, om eenige aenslag, die sy voorgenomen hadden, uyt te voeren: en in de selfde nacht stack men het schoon Dorp Segvelt, met de Kerck, in de brant. D'uurs-klock uyt de Kerck wierd hier gebracht.

Donderdags, d'eerste van Junius, Sacramentsdagh zijnde, wierd in de Sael van 't Hospitael een Misse voor de siecken gedaen. Toen dit werck voltrocken was, gingh de geen, die de Misse gedaen had, in 't wit gekleed, en met eenige dingen behangen, al singende, of prevelende langhs de deuren

[p. 76]

der siecken in 't Hof, en eenigen, die de waskaerssen droegen, gingen blootshoofts voor uyt. Hy gingh oock in eenige huysjes, daer siecken in waren, en, daer uyt gekomen, trock al gaende alles weer uyt, dat hy aen 't lijf had. Eenige Switsers, van hier wech ghelopen, wierden van wel hondert Soldaten vervolght, doch niet achterhaelt. Ondertusschen wiert alhier van de Nieuwe-poort af naer de Krommicker poort, en soo voort naer de Hofpoort, sterck aen de Fortificatien gewerckt. De Soldaten, in de voorgaende dag naer 't Woertsche Verlaet getrocken, meenden dese plaets te overrompelen; 't welck hen miste. Doch Segvelt moest het ontgelden.

Vrydaghs, de tweede, quamen hier veel groote Officiers van Uytrecht, terwijl anderen weer wech trocken. 's Avonts spade trocken weer van hier veel Soldaten en Officieren uyt, op een aenslag, gelijck men geloofde.

Sondaghs, de vierde, 's uchtens vroeg, quamen dese gasten hier weder tot aen d'armen deur 't water gelopen, en sommigen geheel nat. In de nacht had men wel op drie plaetsen uyt de Stadt brant gesien. Sy hadden de Meulen te Gerverskop afgebrand, en souden Hekendorp oock geerne aengesteken hebben. Eenige mannen, seer kostelijck in de kleding, omtrent vijf-en-twintigh sterck, reden 's uchtens, te ses of seven uren, te paert naer Uytrecht.

Woensdaghs, de sevende, quam hier een schuyt van Uytrecht, daer de Trompetter in was, die hier deur naer Uytrecht was ghetrocken, en van daer weer hier deur naer Oudewater keerde. In de voorgaende dagen liepen acht Soldaten wech, van de welcken een achterhaelt, en alhier op de Wallen geharquebuseert wierd. Ses Switsers kosen oock de vlucht.

Vrydags, de negende, vertrocken van hier ver-

[p. 77]

scheyde Soldaten naer Hermelen, om daer eenige dagen op de wacht te blijven.

Saterdaghs, de tiende, wierden vier burgers kinderen van hier, die om te visschen uytgevaren waren, by de Saegh-meulen, buyten de Hof-poort, van de soldaten van Oudewater ghevangen, en derwaerts ghevoert. Hier quam ook een tromslager van Oudewater, die geblintdoeckt in, deur en uyt de stadt wierdt gheleydt. 's Avondts quam hier een schuyt, met meel en andere waren geladen, daer af men voor d'eerste mael accys most betalen; 't welck hier eenige onlust en moeyte veroorsaeckte.

Sondags, d'elfde, hadden de Staetschen ten eynde van de Panne-backery, een groote meenigte van Palissaden, die daer lagen, wech gehaelt; en anderen verbrand. Hier was groote verwarringh; en de soldaten trocken uyt en in van 't een naer 't ander eynde. Men sou, schoon het Sondagh was, met alle kracht aen de wercken arbeyden, om dat men hoorde dat de Staetschen niet verre van hier een schans opwierpen. In de volgende dach bevondt men dat de soldaten, die men van hier uytghesonden had, niet aen de stadts-wercken arbeydden, maer dat sy des nachts, in groote stilte, dicht naer Nieuwerbrug waren ghetrocken, om daer een nieuwe schans op te werpen: doch dat sulcks hen soo door de genen van Nieuwerbrugh, als door d'Uytleggers, was belet.

Donderdaghs, de vijftiende van Junius, des uchtens te ses of seven uren, wierden wel twaelf Staetsche soldaten, uyt de Panne-backery ghehaelt, ghevangen hier binnen, en op 't Kasteel ghebracht. De Franschen durfden niet soo verre buyten komen, daer het gros der Staetschen lach, die, siende dat'er niemandt te voorschijn quam, oock vertrocken. Een jonge Switser, die getracht had wech te lopen,

[p. 78]

wierdt geharquebuseert, gelijck oock een Franschman, eenige dagen te voren.

Saterdags, de seventiende, quam hier een trompetter, om de Staetsche gevangenen te lossen.

Maendaghs, de negentiende, 's uchtens, trocken veel te voet en te paert in stilte uyt, naer 't Block-huys, en daer omtrent, om daer een plaets tot een beuckery af te sien.

Dinghsdaghs, de twintighste, 's uchtens vroegh, trocken van hier veel Officieren en soldaten uyt naer 't Block-huys, om daer een battery op te werpen. 's Avonts, omtrent t'acht uren, was een groot geloop naer 't opgeworpen Fort, met hoeden vol kruyt en loot, en wel drie of vier hondert mannen, om daer te waecken, en daer in de volgende nacht noch oock soo veel, tot versterckingh, naer toe gesonden wierden.

Woensdags, d'een-en-twintigste, wierdt op het Kasteel een bedt, met zijn toebehooren, gehaelt, 't welck men trachtte uyt te brenghen: doch het misluckte. 's Avondts trocken veel soldaten naer 't Block-huys, om daer op de nieuwe battery te waecken.

Vrydags, de drie-en-twintigste, quamen de genen, die over acht dagen naer Hermelen waren getrocken, om daer de wacht te hebben, alhier weer binnen. Sy, vier-en-vijftigh sterck, hadden 't daer seer wildt aengestelt, des Commandants wijn uytgesoopen, en den boeren alles afghenomen, over 't welck eenigen in de gevangenis, en anderen op 't houte paert geset wierden. In de voorgaende dagh hadden vier soldaten van sijn Hoogheyt by Kamerick twaelf Franschen, die om voeragie uytgegaen waren, gevangen genomen. In dese dagen wierden veel deelen, van de huysen uyt de Dorpen hier omtrent gehaelt, binnen gebracht: oock wierdt by

[p. 79]

nacht een huys, aen de Rijn staende, open gebrooken, en bestoolen, sonder dat d'Officiers yets daer tegen deeden. Dagelijcks wierd'er met groote ernst aen de Fortificatien der stadt gewerckt.

Dingsdags, de seven-en-twintighste, begonnen de Metselaers eenige afgebroocken wangen aen de sluysen weer op te maecken, doch met kley, dewijl'er gheen kalck was. 's Avondts, omtrent ses uren, quamen veel soldaten, die vroegh naer Linschooten en Montfoort getrocken waren, met vijftien of sestien Ruyters, hier weer binnen, en brachten twee soldaten mee, die sy te Linschooten gevangen hadden. Twee burgers, noch vryers zijnde, wierden om eenige schampere schelt-woorden met messen soo handtghemeen teghen malkander, dat d'een d'ander, beneffens andere wonden, swaerlijck in 't hooft quetste. De ander sneedt zijn tegenstrever van boven 't oogh tot aen de kin in 't aenghesicht, behalven noch op de borst en elders. Sy waren soo verbittert tegen malkander, dat sy door geen Franschen, die met de bloote deegens daer by stonden, gescheyden konden worden. De vechters wierden beyde door de Schout in hechtenis ghenoomen.

Woensdaghs, d'acht-en-twintighste, 's avondts spade, quam de Colonel van een Regiment hier binnen, en bracht een aem-vat vol geldts mee, om de soldaten daer mede te betalen. In de volgende nacht bedreven eenige Franschen groote moedtwil by eenige burghers, de welcken sy, met ghevaer van 't leven, ten huys uytdreven. Sy wilden de suster van een ander verkrachten, daer hy, sy en de knecht sich tegen stelden, en echter naeckt ten huys uyt moesten, na dat de knecht een steeck in 't been had gekregen; en elders dwongensy een vrou, alles, dat sy had, aen hen te geven.

[p. 80]

Donderdags, de negen-en-twintighste, omtrent te negen uren, trock een Compagnie soldaten naer Linschooten, en die ghewesten. Een Switser, die wech loopen wilde, wierdt gevangen. De soldaten van Oudewater, tien sterck zijnde, overrompelden te Linschooten veertien Franschen, en brachten hen te Oudewater binnen. 's Avonts trocken wel twee hondert Soldaten, en omtrent veertigh Ruyters van hier de Hof-poort uyt, om hun schade te verhalen. Een andere party trock de Krommicker-poort uyt, over Krommick naer Polanen, op hoop van eenige Staetschen daer te betrappen.

Vrydags, de dartighste, 's uchtens vroegh, quamen alle dese quanten, tot over de kniejen nat, hier weer binnen, sonder yets uyt ghericht te hebben. 's Uchtens, te twee of drie uren, gingen veel Soldaten uyt, om palissaden te halen. Sy brachten dagelijcks oock veel gras binnen. Een jongh Edelman wierd naer 't Kasteel gebracht, en, derwaerts gaande, met degens geslaghen, om dat hy yets gestolen hadt.

Sondaghs, de tweede, van Julius, 's avonts omtrent acht uren, quam alhier de tijdingh van dat Maestricht aen de Franschen overgegaen was. Hier op rees terstont sulck een ontroerenis in de Stadt, als of'er eenigh verraet, of oploop voor handen was. Onderwijlen hoorde men roepen dat Maestricht over was. Alle de Soldaten trocken rontom op de Wallen, en schoten tusschen negen en tien uuren, drie malen victorie rontom de Stadt, en van 't Kasteel, met grof geschut, en musketten; 't welck hier groot gedruys maeckte.

Maendags, de darde, 's avonts, quamen omtrent dartigh Ruyters in de Stadt, die by de burgers ingelegert wierden; 't welck tot grote overlast aen hen verstreckte.

[p. 81]

Woensdags, de vijfde, wierd alhier afgelesen, dat men een pont butter niet hoger, als voor acht stuyvers, sou mogen verkopen.

Donderdags, de seste, wilde een Switser een Boer, met stuckjes butter ter marckt gekomen, dwinghen dat hy de selfden, daer hy negen en een halve stuyver voor begeerde, voor acht stuyvers sou verkopen. De Boer, sich hier tegenstellende, kreeg slagen; en een van de bystaenders, ten besten sprekende, wierd van een ander, met een rottingh, een gat in 't hooft geslagen. Hier over wierd aen d'Oversten in 't Hospitael geklaegt, die de slaender dee vatten, en hem, terwijl hy geslagen wiert, gevangen naer 't Kasteel dee brengen: in voegen dat de Boer met sijn stuckjes butter, met veel slagen toe, wech-raeckte. De reden, daerom de Soldaten dese stuckjes oock voor acht stuyvers wilden hebben, was dat zy de selfden mede voor 't gewicht van ponden aensagen, en dieshalven hen voor even veel gelt wilden kopen, vermits zy niet wisten dat zy twee of drie oncen swaerder sijn; 't welck de oorsaeck van dit krackeel was. Voor eenige dagen was weder afgelesen dat niemant eenig hout, of yets diergelijck van de Soldaten sou kopen, op verbeurte van sware boete; om dat zy de huysen van binnen uyt, ja wel half af braken, en 't hout aen anderen verkochten.

Vrydags, de sevende, des nachts, verdronck in de gracht een jong Switser, die uytgebroocken was, om dat hy in de volgende dag sou hangen, vermits hy eenige dagen te vooren getracht hadt wech te lopen, en daer over betrapt was.

Maendags, de tiende, wierden twee Staetsche soldaten omtrent het Blockhuys ghekregen, en gister hier binnen ghebracht, en door acht of tien Ruyters naer Uytrecht gevoert. 's Avonts wiert een Trompetter te paert hier binnen gebracht, en van twee muskettiers naer de Commandant, die toen aen het Blockhuys, in de nieuwe warcken was, geleydt.

[p. 82]

Dingsdags, d'elfde, wierd een nieuwe ysere vuurkorf op de toren gebracht, om by tijdt van noot daer in te vuren, en hun Seynen aen Uytrecht te geven.

Woensdags, de twaelfde, moest yder Compagnie dartigh lange rijsbossen leveren, yder soo swaer, als een man kon dragen, en oock yder Compagnie dartig palen, tamelijck langh, om daer mee in der yl, tusschen de palen en tackebossen, een Wal te konnen opwerpen.

Vrydaghs, de veertiende van Julius, kort na de middagh, quamen hier weer vier hondert en vijftigh Fransche Soldaten in; 't welck weer groote ontsteltenis by de burgers maeckte. Dagelijcks wierden hier veel rijsbossen, schanskorven, en meer diergelijcke dingen binnen gebracht.

Donderdags, de twintigste, vertrock de Commissaris spoedigh naer Uytrecht, daer hy ontboden was. De Soldaten wierden weer verplaetst, tot groote ontsteltenis der burgers. Men was ondertusschen noch al besich met aen de buytewercken t'arbeyden.

Vrydags, d'een-en-twintigste, wierden drie Soetelaers, in een schuyt met negen, of tien beesten herwaerts komende, om hen hier te slachten, by de Heldam van twee Oudewatersche schuytjes, daer acht of negen mannen in waren, aengetast; dewijl men nu, door 't invloejen van de Leck, weer overal over het lant kon varen. De Franschen schoten een der Soldaten van Oudewater doodt; doch wierden echter alle drie, met schuyten en goet, naer Oudewater gebracht.

Maendaghs, de vier-en-twintigste, quamen alhier ses schuyten met meel in sacken, en met Convoy, daer de Commissaris oock by was. De Franschen begonnen oock, by de Luytersche Kerck, eenige huysen en hooybergen af te breken, om ruymte te krygen, en de Wallen rontom te verswaren, en te verhogen. Dit af breken was van binnen rontom de Stadt aengesien.

[p. 83]

Dinghsdaghs, d'eerste van Augustus, wierdt een Fransch Sarjant, die in een huys quam, om te scheyden, swaerlijck gequetst, daer hy af eenige dagen daer na storf; gelijck oock een burger, die een pijp toback sou onsteken. Twee andere Franschen wierden mee seer swarelijck gewondt. Dit alles gheschiedde by de wijn. De Brantwachten aen ghene zijde van 't Bolwerck geraeckten oock aen malkander. Men zeyde dat'er vijf Switsers, en drie Franschen sneuvelden, behalven twee van der Staten zyde. In de volghende dag waren de partijen weer heftig tegen malkander.

Vrydags, de vierde, ging men in de Stad de bedden weer opschrijven; 't welck nieuwe ontsteltenis veroorsaeckte. Eenige burgers en vrouwen trocken met boeren schuyten uyt de Stadt. De genen van Oudewater haelden oock eenige Boeren van Polanen, en parsten oock eenigen van dese burgers geldt af, en besochten hen.

Sondaghs, de seste, omtrent t'elf uren, was'er een groot gewoel onder de Soldaten, van de welcken eenige honderden voort ter Stadt uyt moesten; doch zy keerden terstont weerom.

Woensdags, de negende, waren eenige Soldaten om voeragie uytgegaen, die van eenige Soldaten van sijn Hoogheyt in dier voegen aengetast wierden, dat zy deur 't water, deur dick en dun, moesten heen lopen, om soo ter vlucht wech te geraken. Van Uytrecht quamen verscheyde schuyten met Fransche wijn, brandewijn, beesten, appelen, peren, &c.

Maendags, de veertiende, voeren tien, twaelf, ja meer burgers naer Amsterdam, Oudewater en Goude.

Dingsdaghs, de vijftiende, 's avonts te ses of seven uren, wierden twee schuyten, herwaerts komende, aen 't middellant, by de Saegh en Water-Meulen, omtrent drie musketscheuten van hier, door eenige Soldaten van Oudewater, of van andere schuymers gheplondert en berooft.

[p. 84]

Donderdags, de seventiende van Augustus, wierd een vrou, of liever een hoer, naer Linschoten gheconvoyeert, om van daer naer Hollandt te varen. Toen zy te Linschoten quamen, vonden zy daer drie Soldaten van de Marine; en hoe wel de Franschen eerst schoten, soo bleef'er echter een van hen doodt; de twee anderen, om quartier roepende, wierden met hun bysit, gevangen naer Oudewater gebracht.

Sondags, de twintighste, quamen van Bodegraven ses Walen, beneffens een Hollander, met hun volle geweer, in een schuytje hier overlopen. De ses Walen, onder het Regiment van de Koningin behorende, waren, nu een jaer geleden, naer Hollandt overgelopen. Sy wierden naer 't Kasteel gebracht.

Woensdags, de drie-en-twintigste, wiert alhier buiten de Nieuwe Poort een Corporael doot ghesteken. De geen, die 't ghedaen had, liep wech, maer wierdt omtrent de hooge Boom weer gekregen, en gevangen op 't Kasteel gebracht. De doode wiert terstont, sonder kist, en in sijn hemt, op het Kerckhof begraven.

Maendags, d'acht-en-twintighste, geraeckten een deel Franschen en Switsers aen malkander, met stocken en messen. De Franschen kosen de vlucht. Burgermeester Bodegraven wiert met gewelt uyt sijn huis gehaelt, en zijn hoet van sijn hooft gheruckt, en met voeten getreden. Hy self wiert op 't Kasteel gebracht, en gevangen geset. Doch hy geraeckte haest weer los. Op de nieuwe Wal wierdt een hooghe en brede borstwering gemaeckt.

Dingsdags, de negen-en-twintigste, liepen wel tien Franschen over.

Vrydags, de eerste van September, voeren veel schuiten naer Uytrecht, Oudewater en andere gewesten, om hun voordeel te doen. Sestien Soldaten van de Marine, met schuitjes, bejegenden by Kerkjes Hofstee onse Convoy, na Uytrecht treckende. Sy schoten tegen d'onsen, doch, veel te swack sijnde, kosen de vlucht, en geraeckten wech.

[p. 85]

Woensdags, de seste, wierdt by nacht met groote yver hier aen de Wallen en Fortificatien ghewerckt. 's Uchtens te vijf, ses en seven uren was'er een machtig gewoel en geloop deur de hele stadt. Men liep met schuppen, spaden, houweelen en andersins, als of'er alarm was. Men sou met groot gewelt aen 't groot Noorder Bolwerk arbeiden, om dat van binnen wech te delven. Men gaf voor dat'er veel gelts en heilighdom onder verborgen was; en yder was naerstig, om dat te vinden. Maer 't voornaemste ooggemerk der Franschen was, 't selfde tot een effe plein binnen sijn Wallen te maken. Met gelijke kracht wiert oock, buiten de Hofpoort, aen de Trencheen gearbeid, om die te voltrecken. Daer wierden ook wel hondert mannen uitgesonden, met houweelen en breeckhamers, om alle steenovens en pannebackeryen, en alles, dat noch staen was gebleven, af te werpen, en tot aen de gront te slechten. Op de middag was'er een groot geloop met geweer naer alle de Poorten, als of de Staetschen over al doende waren, soo by de schans, aen 't blockhuys, als tot Hermelen, daer sy met alle macht by honderden naer toe liepen. Al dit gedruis ontstont uit twee schuitjes der Staetschen, die by de Kruipin hadden geweest. In de verlede dagen wierden hier eenige stucken geschuts, groote koegels, en bussekruyt binnen gebracht.

Donderdags, de sevende, quam hier op 't Kasteel een Trompetter van sijn Hoogheyt, en oock een van Uytrecht. De Commandant stondt oock toe, op het ernstigh gesmeeck en bidden der burgers en eigenaers, dat men niet meer dan drie of vier ovens sou af breeken. De paerden van drie Capiteynen, buiten de Hofpoort in de weyde gaende, wierden weghgehaelt; het welk een groote spijt voor hen was. 's Avonts trocken van hier twee hondert mannen uyt, die in de volgende dag, des uchtens vroeg, weer hier binnen quamen. Sy hadden voor, en omtrent Oudewater, en in de dor-

[p. 86]

pen daer rontom geweest, om de stant deser plaetsen te besichtigen.

Saterdags, de negende, vertrock van hier naer Uytrecht een gheheel Regiment, sterck sestien Compagnien, in ses of seven hondert mannen bestaende.

Vrydags, de vijftiende, tegen d'avont, quamen hier ontrent vier hondert Franschen weer binnen, vermits men voor belegeringh vreesde. Dit was oock d'oorsaeck van dat de soldaten des nachts aen de nieuwe Wal, aen de suytsijde van de Leytsche Poort, moesten wercken. In de voorgaende dagen wierden drie Soldaten onder de muur van een steenoven, of pannebackery, die men af brack, bestolpt en verplet.

Saterdags, de sestiende van September, brachten de Franschen hier eenige kleyne stuckjes geschut op de Wallen, daer 't ruim was. Tien Soldaten en een Sarjant liepen over. De soldaten moesten ondertusschen by nacht en dag aen de wallen werken.

Sondags, de seventiende, sagmen hier van de wallen de roock van eenige huysen, die in de brant stonden, opgaen. Men meende dat dit te Breuckelen, en Vleuten, of daer ontrent te doen was.

Maendags, d'achtiende, liepen achtien, of negentien soldaten wech: invoegen dat'er in de tijt van drie achter een volgende dagen wel veertigh mannen weg geraeckten. Oock wierd afghelesen dat niemant, sonder sulcks bekent te maken, eenig goet uyt de stadt moght voeren. Hondert sacken, diemen met stroo sou vullen, om hen voor bedden te gebruycken, twee hondert dekens, en twee hondert slaeplaeckens, wierden van Uytrecht alhier in 't Hospitael, of sieckhuys gebracht. Een Switser, aen een Vryster van hier verlooft, en sijn gheboden doen inschrijven hebbende, wiert in gevangenis geset, om dat hy geen verlof van de Commandant, of Commissaris had versocht.

Donderdags, d'een-en-twintigste, wierd by trommelslag aen alle bevolen dat sy aen de Wallen moesten

[p. 87]

wercken, schoon het swaerlijck regende en waeyde. Dagelijcks liepen van hier eenige Soldaten over naer 't Leger van sijn Hoogheyt: gelijck oock een Trommelslagher van de sijde hier over quam. Omtrent te vier uuren hoorde men hier swarelijck met grof gheschut schieten; 't welck wel tot aen seven uren duurde.

Vrydaghs, de twee-en-twintighste, wierd van hier in de schuyten, die dagelijcks naer Uytrecht voeren, wel duysent ponden loots door de Soldaten herwaerts ghesonden, om het selfde daer te verkopen. Maer de burgers, op de been komende, klaegden dat hun lode gooten tusschen de huysen opgebroocken en gestolen waren, en dat de Soldaten de lode pompen, en buysen, soo zy eenighen vonden, af braecken, en wechsonden.

Maendaghs, de vijf-en-twintighste, maeckten de trommels hier in de Stadt groot geraes, om de Franschen ter monstering te roepen; gelijck de selfde oock voltrocken wiert.

Dingsdags, de ses-en-twintigste, moesten de Switsers, en oock de Franschen, weer monsteren; om dat'er soo veel guytery onder speelde, en zy hun getal niet vol hadden. In de tijdt van veertien dagen waren van hier over de twee hondert Soldaten wech gelopen.

Vrydaghs, de negen-en-twintighste, 's uchtens te acht uren, trock het Regiment, dat lest hier in gekomen was, omtrent vier hondert mannen sterck, (een goddeloos volck) weer naer Uytrecht. In de verlede nacht brack men, in een huys, op de Moddersloot staende, de kisten en kassen open, sneedt de bedden en kassens open, lieten de veren vliegen, en namen 't ander mee: sy sloegen de man, die dit beletten wilde, met de bijl op 't hooft. Toen het dagh geworden was, dwonghen zy hem een schuyt met bagagie naer Uytrecht te helpen voeren. Maer hy, dit werck ongewent, viel van de schuyt af in de Rijn; en toen zy

[p. 88]

echter wilden dat hy, dus nat sijnde, mee varen sou, pooghde hy het t'ontlopen: Maer zy achterhaelden hem, en sloegen hem soo swarelijck, dat hy als doodt in huys wierd gedragen. Sy hebben desgelijcks in verscheyde andere plaetsen gedaen, en dwongen, in hun vertreck, de lieden, daer zy geherberght waren, hen niet alleenlijck gelt, maer oock vleesch, speck, butter en kaes mee te geven.

Maendaghs, de tweede van October, wierdt voor 't vleesch, in de tijdt van twee maenden in 't Hospitael, of sieckhuys genuttight, daer ruym sestigh siecken in waren, elf hondert guldens betaelt, dat is voor yder dagh meer dan achtien guldens. Het is wel gheschranst: Maer geen wonder; dewijl dienaers en jongens, en alles, dat'er was, mee daer af at.

Woensdags, de vierde, quam de Commissaris van 't gelt alhier met een vat vol gelts: 't welck groot ontset voor de kale Officiers en Soldaten gaf. Ondertusschen was men noch al besich met aen de Fortificatien te wercken; en de geenen, die wech konden komen, namen hun paspoort onder de voeten.

Vrydaghs, de seste, haelde men uyt de schuyt, die gewonelijck op Uytrecht voer, veel kisten en kassen, die men daer in geladen had, in de schijn van hen naer Uytrecht te voeren, maer in der daet om hen naer Kamerick te brenghen, daer dusdanige en andere goederen dan uytgeset, en voort van daer naer Hollandt gevoert wierden: en dieshalven wierd aen alle Schippers, op sware straf, verboden eenigh goet uyt te voeren.

Sondags, d'achtste, wierd het ghetal der geinquartierde Soldaten in de huysen gemindert, en verleyd; en de genen, die twaelf, of vijftien Soldaten in hun huysen hadden, wierden van drie ontlast.

Maendags, de negende, waren eenige Soldaten van sijn Hoogheyt by de Groeven-brugh, daer sy drie of vier Fransche Soldaten, die aen d'andere sijde van de

[p. 89]

Rijn waren, dwongen deur 't water te swemmen, en, overgekomen sijnde, gevangen namen; 't welck bespottens waerdig was.

Donderdaghs, de twaelfde, wiert Maeslant op het Kasteel gebracht. De Soldaten klaeghden dat hy niet Lakens genoegh aen hen wilde geven. Hy, in tegendeel, seyde dat de voorgaenden hem wel veertien Lakens afgestoolen hadden, en dat desen hen aen stucken sneden, en ander goet daer af maeckten, en dieshalven weer andere lakens eyschten.

Vrydaghs, de dartiende, wierdt het hout, dat in de voorgaende dagh van Rietvelt, uyt d'afgebroke huysen, hier binnen gebracht was, met de Marckt-schepen naer Uytrecht gesonden; 't welk ons hier vreemt voor-quam, dewijl men 't hier seer nootsakelijck behoefde. De Soldaten van sijn Hoogheyt kregen eerst ses van de Koninghschen gevangen, en daer na, gelijck men seyde, noch vijftien of sestien, met een Sarjant. De Franschen hadden eerst een schuytje genomen, daer twee Staetsche Soldaten in hadden gheweest, die 't ontloopen waren, en, onderweegh versterckingh krijghende, en tot omtrent ghelijck getal aengegroeyt, weer teghen de Franschen keerden, en hen overwonnen.

Saterdaghs, de veertiende, wierdt afghelesen, en omgeroepen, dat niemant, sonder pasport, uyt visschen sou varen, selfs oock geen Boeren, noch met angels, en netten uytgaen: dewijl de Soldaten van de zijde der Staten oock dus uyt visschen gingen, en hun geweer ter zijden van hen aflagen, en, als sy gelegentheydt sagen, het selfde weer aentastten, en de genen, die sy bekomen konden, gevangen namen. 's Avonts, omtrent negen uren, quamen hier veel schuyten van Uytrecht, die twee hondert sacken met koorn voor de Soldaten mee brachten.

Sondaghs, de vijftiende, quamen van Oudewater alhier twee schuyten, met sout, en Edammer kaes geladen.

[p. 90]

Maendaghs, de sestiende, wierden hier ses Soldaten van de Marine binnen ghebracht, die eenige dagen te voren hier ses Franschen dicht by de poort hadden wechghehaelt. De sevende, geen quartier begeerende, wiert doodt geschoten.

Woensdaghs, d'achtiende van October, liepen negen of tien, soo Franschen, als Switsers, over naer de zijde der Staten, van welcker Soldaten weer drie of vier hier overquamen: 't welck dagelijcks gebeurde. Men was ondertusschen gedurighlijck besich met hout, hooy en stro, en alles, dat men krijghen kon, binnen te halen, om sich tegen de winter te versorgen, terwijl men by nacht en dagh, Sondaghs, en Werckedaghs, aen de wallen arbeydde.

Vrydags, de twintighste, quam alhier met een vrye pas van Amsterdam een schuyt met sout, gort, en andere dingen, tot yders verwonderingh. In de verlede nacht trock een deel volcks in een schuytje van hier op party. Maer toen sy omtrent halfweegh de Pannebackery waren gekomen, ontmoette hen de Ronde van de buytenschans, die, gheroepen hebbende, en geen antwoort krijgende, in de schuyt een Sarjant doodt schoten, en de Schipper, hier een Burgher zijnde, in de schouder troffen, en noch meer anderen quetsten; daer door hun toelegh gebroocken was. Van Leyden quam oock, met een pasport, een schuyt, die vol van goet was, en nergens gemoeyt wierdt.

Saterdaghs, d'een-en-twintighste, quam van Amsterdam alhier over Kamerick een kaegh vol kool, seep, sout, oly en andere dingen. Hier wierden veelderhande eetwaren omgheroepen: het pont labberdaen tot drie stuyvers, een peeckelharingh voor een braspenningh, enz. In dese, en in de voorgaende dagh quamen van Gouwerwel vier of vijf duytsche Soldaten hier overloopen, op hoop van het beter te bekomen, die sich daer na grootelijcks beklaeghden. In de voorgaende daghen wierdt hier met placcaten

[p. 91]

aengheplackt; dat men hier in de Stadt geen huysen meer sou afbreecken, op verbeurte van dat het Vaendel van dat Regiment, welcks Soldaten dit werck bedreven, sulcks sou moeten betalen, tot taxatie van de Heeren. De Soldaten gingen echter even hardt voort met al 't geen, dat sy los konden krijgen, af te breken; en de huysen, die leegh stonden, waren meest ten roof gestelt.

Maendaghs, de drie-en-twintigste, wierden de Soldaten hier weer gemonstert.

Woensdaghs, de vijf-en-twintighste, quamen hier twee Compagnien Fransche Soldaten binnen, om onder d'anderen, die verloopen en verstorven waren, verdeelt te worden.

Donderdaghs, de ses-en-twintigste, tegen d'avont, quam hier een groote party gecommandeert volck binnen.

Donderdaghs, de tweede van November, quam'er bericht aen de Commandant, dat men niet alleenlijck van wercken aen de Wallen en Fortificatien sou ophouden, maer oock terstondt alles, dat'er ghemaeckt was, slechten, en tot de grondt nederwerpen; gelijck oock terstont aengevangen wierdt. Het geschut wiert voort van de wallen gebracht, en in schuyten en aken gedaen. Men laedde oock negen vracht-schuyten met meel in sacken.

Vrydaghs, de darde, 's uchtens vroegh, wierden dese schuyten met het geschut en meel, neffens de Soldaten, die hier lest gekomen waren, naer Uytrecht gesonden. Men dee voort alle naerstigheyt om alles, dat'er was, geschut, bussekruyt, loot, bedden, en meer andere dingen, die sy de hunnen noemden, in te schepen. De Heeren wierden oock door de Commandant op 't Kasteel ontboden, daer de Commandant aen hen voorhieldt dat hy last had om twintigh duysent guldens tot brandtschattingh van hen te vorderen, en dat hy, soo sy weygerlijck waren,

[p. 92]

van des Koninghswegen, en van de Hertogh van Luxenburgh bevel had om de Stadt in brandt te steecken, en tot asch te maken, en 't Kasteel, en de Poorten te doen springen. Soo haest dit droevigh bericht onder de Stedelingen quam, liepen mannen en wijven, ylings naer 't Kasteel, en klaegden, met wenende ogen, dat het hen onmogelijck was soo veel gelts op te brengen: dewijl sy, door de belastingh der woeste en ongetoomde Soldaten, uytgeput en berooft, en meer dan twee hondert huysen, daer 't volck uytgheweken was, afgebroken en neergeworpen, en oock veel huysen, die noch stonden, byna verdorven, en de goederen gestolen, en andersins wechgheraeckt waren. Soo sal ick, seyde de Commandant, terwijl hy sich veynsde te wenen, doch gelijck de Krokedil, uw Stadt, tot mijn leetwesen, tot asch moeten maken. Ick weet wel, vervolghde hy, dat ghy overladen, en buyten vermogen zijt: ja ick self heb alles, dat ick tot uw verschoningh kon bybrenghen, aenghewendt, en het niet nader, als op twintigh duysent guldens, konnen brengen. Treckt selven spoediglijck naer de Hertogh van Luxenburgh, en versoeckt wat ghy kont verwerven. Wat my aengaet, ick begeer van u niet een eenighe penningh. Hier op vertrocken sy van de Commandant, en scheydden van malkander. Ondertusschen waren meer dan drie hondert en sestigh menschen besich met de wallen neder te werpen, en te slechten. De buytenste Fortificatien, die van binnen çierlijck met pannen, in plaets van muur, opgehaelt waren, wierden om verre ghesmeten, en de pannen, misschien eenige hondert duysent in 't getal, tot scherven gemaeckt.

Saterdags, de vierde, 's uchtens te seven uren, trocken van hier eenigen der aensienlijcksten naer Uytrecht, om aen de Hertogh van Luxenburgh de sobere standt van hun Stadt te vertoonen, en daer door hem te bewegen tot de somme, voor de

[p. 93]

brantschattingh ge-eyscht, merckelijck te verminderen; en om met eenen t'onderstaen of men gelt, tot betalingh van de brantschattingh, sou konnen lichten. Eenige schuyten, met lont en andere goederen der Franschen geladen, wierden naer Uytrecht ghesonden. Oock wierdt afgelesen dat de genen, die buyten de Stadt, de pannen aen de Fortificatien wilden helpen afnemen, en in hoopen setten, sich voort derwaerts souden voeghen, en, als het werck gedaen was, hun betalingh daer voor op het Stadthuys ontfangen. Want sy hadden van de Commandant, mits seeckere somme gelts aen hem te betalen, verkreghen dat sy de pannen mochten afnemen, en bergen.

Sondaghs, de vijfde, wierdt al 't hout, dat men te voren in 't Hospitael, voor de sieken, gebracht had, weer daer uytghedragen, en in schuyten gedaen, om het selfde mee naer Uytrecht te voeren. In dese gheheele dagh, en in de volgende nacht wierdt noch al meel en koorn van de solders van't Hospitael af, en in schuyten gedragen, om het selfde te vervoeren, gelijck oock alle bedden en bultsacken, die sy de Burgers afgenomen, en daer in gebracht hadden. 's Avondts spade quamen de genen, die naer Uytrecht gesonden waren, weer t'huys, en seyden, dat sy, soo veel de brantschattingh aengaet, met de Hertogh van Luxenburgh voor vijftien duysent guldens waren veraccordeert, die binnen ses weken betaelt moest worden, daer voor de Franschen eenigen der voornaemsten van de Stedelinghen tot gyselaers souden mee nemen, tot dat het gelt opgebracht was; en voorts, dat alles in stant sou blijven, sonder Wallen, Poorten, of Kasteel te doen springhen. Dit wierdt in de volgende dagh aen de Burgery bekent gemaeckt, die grootelijcks daer over verblijdt was.

Maendaghs, de seste, 's uchtens vroegh, was'er groot geloop en gheraes deur de Stadt, als of'er alarm was. Op heden, gelijck oock gisteren, wierdt het

[p. 94]

nieuw Bolwerck, dat omtrent de Luytersche Kerck gemaeckt was, gelijck oock Kasteel en Poorten ondergraven, om hen te laten springen. By Kamerick, gelijck oock by Polanen, vertoonden sich veel Staetschen met Schuyten en Uytleggers. Op de middagh voeren tien of twaelf Schuyten met meel, koorn, kruywaghens, hout en siecken naer buyten, om naer Uytrecht te varen. Maer sy konden niet voortkomen, om dat'er van de Staetschen omtrent de Kruypin lagen. De Franschen waren daer aen d'een zijde, en de Staetschen aen d'andere; doch een weynigh verder naer Kamerick. De genen, die naer de zijde van Polanen waren, maeckten dat de Soldaten hier de gehele dagh in de wapenen op de Wallen moesten staen.

Dingsdagh, de sevende, 's uchtens te vijf uren, was 'er een groot geraes van trommels, om aen de Franschen bekent te maecken, dat sy vertrecken souden. Veel schuyten wierden met alderhande bagagie, met hoeren, boeven, kinderen en jongens vol gescheept; en sy voeren te neghen en tien uren naer buyten. Omtrent elf uren trocken alle de soldaten ter stadt uyt, ghelijck oock het Hof-gesin. De Heeren en Predikanten namen voor 't Kasteel, en aen de Poort hun afscheyt van de Commandant, en van andere Grooten, die tot Gyselaers van d'onbetaelde ses duysent guldens (d'andere negen duysent souden al voort t'Uytrecht aen Luxenburgh, of aen d'Intendant betaelt worden, daer toe men het gelt mee nam) twaelf der voornaemste burgers van de stadt mee voerden.

In deser voegen heeft de Heer onse Godt, buyten alle gedachten van menschen, op de sevende van November, in 't Jaer 1673. ons ten tweede mael van d'onverdragelijcke last der Franschen verlost, na dat sy by na veertien achter een volgende maenden hier huys gehouden, en de meester gespeelt hadden. Ach! hoe deerlijck is het dat men, de stadt deur, en de wallen langhs gaende, siet dat de Kercken en huysen verwoest, en verbrandt zijn, dat de schoone tuynen, boomgaerden en hoven neder ghevelt, de saey- en weylanden verdorven, de beesten vernielt zijn. De landtvruchten, koorn, erten, bonen, rapen, wortelen, vlas en hennep, daer mee dese oude kleyne stadt so buyten, als binnen, verçiert was, en als een aerdsch Paradys scheen, is binnen de tydt van anderhalf jaer soo verkeert, en in een onuytspreeckelijcke verwoestingh en verderf verandert, dat de geen, die te voren hier gheweest heeft, en nu wederkoomt, de stadt niet sou kennen, soo hy niet de plaets wist, daer sy staet. De schoone panne-backeryen, daer soo veel duysent menschen wel af voeren, sijn tot puynhopen geworden. Maer al genoegh geiam-

[p. 95]

mert, om de Leser van dit mijn droevigh verhael niet te seer te bedroeven.

's Namiddaghs, te drie uren, quam Capityn Rijswijck, van de zijde der Staten, d'eerste hier binnen, daer noch drie Compagnien op volghden, ghelijck oock Fario, die Gouverneur binnen Mastricht hadt geweest, en andere Oversten. Hier op quamen eenighe Fransche Soldaten, soo Switsers, als anderen, die sich versteken hadden, om dat sy niet langher onder de Coningh wilden dienen, te voorschyn, en seyden, dat'er onder 't Kasteel een mijn was ghemaeckt, om het selfde te doen springhen, ghelijck oock onder het nieuw Bolwerck naer de Luytersche Kerck. Men wist wel dat de Wal hier ondergraven was, maer niet dat men bussekruyt daer in had gedaen, en noch veel minder dat het met het Kasteel soo gestelt was. Men had geen gedachten op dese boosheyt, dewijl eerlijck bedongen, en oock belooft was dat'er geen meer schade ghedaen sou worden. Men ondersocht terstont dese handel met Lantaerens, en bevond de selfde waer te sijn. Onder de Wal was d'een lont uytghedooft, men meent door de vochtigheydt van de plaets. D'andere glom, en was by na ten eynde gebrant. Onder 't Kasteel vont men de glimmende lont noch drie vinger breet langh: in voegen dat men de lonten, beneffens eenige tonnen bussekruyt, met groot ghevaer daer uythaelde. Men liet dieshalven al het overige staen tot aen de volgende dagh.

's Avondts quamen noch veel Soldaten van de zijde der Staten binnen, die by meenighten naer en op 't Kasteel trocken, daer sy, ghelijck oock by de Burgers, soo veel, als mogelijck waer, onder 't dack wierden geholpen.

Woensdaghs, d'achtste, was hier groot ghewoel in de Stadt. Twee hondert mannen, of meer, wierden naer Hermelen ghesonden, om te besien hoe het daer gestelt was, en of de Franschen die post oock hadden verlaten, om, soo ja, de selfde mede te besetten. Heden kreegh men hier schelvisch, mosselen, en veel andere dingen, die men hier in byna anderhalf jaer niet gehad had.

In de volgende daghen liep de Stadt vol van menschen, die uyt alle omlegghende Steden quamen, om te sien hoe treffelijck men hier huys had gehouden. Oock wierdt door onse Timmerlieden het Huys te Hermelen eenighsins vermaeckt, en herstelt.

Vrydaghs, de tiende, wierdt hier over al omgeroepen, dat men binnen de tijdt van drie daghen alle huysen en straeten moest schoon maken, en van alle vuyligheyt suyveren, op verbeurte van drie en ses guldens: gelijck oock dat alle schepen en schuyten, die gesonken lagen, op verbeurte van de selfde, uyt de Rijn gebracht moesten worden, om te beter deurvaert te geven, en ruymte voor de soetelaers te hebben, die by menigten hier quamen. De genen, die hier de Stadt besochten, waren ten hoogsten verwondert van dat'er soo veel huysen onder de voet laghen, dat het overal soo schrikkelijck uyt sagh, en soo ysselijck stonck. 's Avondts spade quamen twaelf mannen, die voor gyselaers uyt gheweest hadden, hier weer behouden binnen.

[p. 96]

Sondaghs, de Twaelfde van November, quamen hier van Delft twaelf ysere stucken geschut, die ses en twaelf ponden ysers schoten, en in de volgende dagh voor 't Proveniershuys op de wal geset wierden, om hen, als de noot mocht voorkomen, tegen de vyanden te gebruycken. Doch ick hoop dat Godt de Heer, erbarmenis met ons hebbende, ons niet weer in soo sware ongemacken sal laten vallen.

Dit is 't geen, 't welck ick, tot mijn geheugenis, van de handel der Franschen te Woerden dienstigh geacht heb om het selfde in 't licht te brengen, op dat de teghenwoordigen en nakomelinghen sich daer aen mogen spiegelen. Daer mee ick eyndigh, en vaerwel segh.

EYNDE.