Gesprekken met Walschap. Tweede deel: Van Soo Moereman tot Het Avondmaal

[p. 24]

3 - Tor (1943)

Tor is voor mij een van uw meest revelerende verhalen. Ik heb de indruk dat u hier weer enkele van uw belangrijkste innerlijke belevingen al schrijvend hebt geëxorciseerd?

Een bevoegd kenner noemde Tor mijn beste boek, een ander zei dat men van ijzer en staal moet zijn om Tor te schrijven. Beiden voelden aan wat u formuleert in uw vraag. Dit is inderdaad een autoradiografie.

*

U hecht terecht groot belang aan Tors beleving van de kindertijd. Zij zal bij Tor wel hetzelfde belang en dezelfde trekken hebben als bij u?

Inderdaad naar sfeer en geest, maar altijd met dien verstande dat er weinig concrete vergelijkingspunten voorkomen in Tors jeugd en in de mijne. Ik was toen veel meer los van de beelden uit mijn jeugd, de figuren uit Volk. Ik had geen klei of rib van Adam meer nodig, ik schiep uit het niet.

*

Ik wil even stilstaan bij het feit dat Tor zijn ouders verlaat en door pleegouders wordt opgenomen. Dit verschijnsel heeft in uw oeuvre motiefwaarde: men vindt het in Trouwen, Een Mens van goede Wil, Het Kind en elders. De eerste thuis is primitief en arm; de tweede is warmer en welgestelder, hij brengt geborgenheid en biedt uitzicht op een welvarende toekomst.

Dergelijk motief moet een symbolische betekenis hebben. Eigenaardig genoeg wordt die overgang van ouder- naar pleegoudersmilieu door uw figuren op twee tegengestelde manieren geïnterpreteerd. In Een Mens van goede Wil en Tor bijvoorbeeld als een

[p. 25]

geluk, een redding, in Ons Geluk daarentegen als een vergissing en verraad.

Sinds u mij de eerste keer sprak over dit herhaaldelijk terugkerend motief, zoek ik vergeefs naar een verklaring. Dat het motief en zijn herhaling een symbolische betekenis moeten hebben, heb ik nooit vermoed. Ik weet van drie familieleden dat zij niet in hun ouderhuis opgroeiden, maar dit was niets sensationeels en had zeer eenvoudige, voor de hand liggende redenen. Zelf heb ik nooit verlangd ergens te worden geadopteerd. In werkelijkheid nochtans werd ik vanaf mijn elfde jaar aan andere opvoeders toevertrouwd. ‘Mogen voortleren’ was voor mij een hoge onderscheiding, een opgang tot een hogere stand, maar wegens de moeilijkheden die ik erbij ondervond ook vaak een doem. Indien dat kan verklaren dat adoptie in mijn werk weerkeert en om de beurt gunstig en ongunstig wordt voorgesteld, zal ik zeer tevreden zijn, want iets anders vind ik niet. Het heimwee naar de natuurkundige revelaties die mij wachtten op de horizon, de rustige zekerheid van eigenwaarde en uitverkorenheid, die het schuldgevoel en zondebesef overheersten, bieden geen uitsluitsel voor dat raadsel.

*

Die innerlijke spanning tussen zelfbevestiging en schuldgevoel acht ik wel belangrijk. Maar eigenlijk moet de diepste grond van die symboliek toch gezocht worden in uw kindsheidsbeleving, dunkt mij. Het hele adoptiemotief zal wel teruggaan tot uw vroegste kindertijd toen vader en moeder voor u alles waren. Het openbaart zich met een mengeling en afwisseling van tederheid en nostalgie enerzijds, onlust en wrok anderzijds. U hebt toch gezegd dat u als klein kind reeds ambivalent stond tegenover vader en moeder: vol aanhankelijkheid maar ook opstandig omdat u het gevoel hadt dat ze u niet voldoende beminden en waardeerden.

Dat is zeer juist.

[p. 26]

*

Om ons nu tot de gevallen te beperken waarin de overgang naar de adoptieve ouders positief wordt beleefd, zoals in Tor, zij zouden de imaginaire uitdrukking kunnen zijn van het protest tegen uw frustratiegevoel als kind en van uw nostalgie naar zelfbevestiging in macht. U had toch als kind, in die toestand van onbemindheid en onderschatting, de vaste wil en zekerheid later elders uw grote kwaliteiten te kunnen demonstreren!

Ik vermoed dat u gelijk kunt hebben.

*

Schuldgevoelens spelen bij Tor een grote rol, vooral tegenover zijn echte en zijn adopterende moeder. Hij kent angstdromen vol verwijten, waarin men hem ‘rekenschap vraagt’, beschuldigt, ontmaskert, straft. Zijn geloofsverlies is bovenal schuldig. Tot in zijn zelfmoordverlangen speelt de gedachte aan ‘een ondankbaar en slecht leven’ een grote rol en dan weent Tor ‘van compassie met zichzelf’. Hebt u zelf zulke schrijnende schuldgevoelens tegenover uw moeder gekend?

Ja.

*

Later waarschijnlijk nog feller door de wijziging van uw wereldbeschouwing?

Zeer vaak heb ik de afstand gemeten, die ik aflegde op de ‘slechte weg’, vanaf mijn ouders, maar niet zelden ook gaven familieleden, priesters, leraars en dorpsgenoten het verschil aan. Het is bekend dat al wie de wereldbeschouwing verlaat waarin hij is opgevoed, een moment van metafysische angst en verlatenheid kent, dat hem voor heel zijn verder leven tekent. Hij kan er zich, ondanks zijn goede trouw, opeens van bewust worden dat hij werkelijk

[p. 27]

verdient te worden verloochend en hij lijdt niet minder wanneer hij er zeker van is onrechtvaardig te worden veroordeeld. Vandaar de compassie met zichzelf, die ik in Tor leg.

*

De figuur van Tor in zijn geborneerd dorpsmilieu wordt grotendeels ironisch bekeken. U stelt hem voor als een naïef hart in de wereld, een dorpsrijmelaar die zich ervan bewust wordt geen echt dichter te kunnen worden en die door zijn kennismaking met de uitbeelding van de realiteit in de letterkunde ongeneeslijk wordt geschokt in zijn ambitie en zijn leven, kortom een in intellectueel opzicht onvolwassen naïeveling in een ridicuul milieu. Is deze ironische voorstelling bewust geschied om het verhaal, in zover het met diepere existentiële symboliek is geladen, verder van u te distanciëren?

Ik had toen ondervonden dat een intellectueel, die, om logisch te zijn, honderdmaal zelfmoord had moeten plegen (wat hij natuurlijk slechts eenmaal zou hebben gekund!), het tenslotte niet doet.

*

U bedoelt uzelf?

Ja. Ik meende dus, om mijn verhaal plausibel te maken, een man te moeten nemen die het naïeve vertrouwen van de autodidacten in de ideeën consequent naleeft. Daartoe beschreef ik met innig genoegen een Tor, wiens karakter helemaal niet strookt met zijn beroep en nog minder met de wijze waarop hij er een eind aan maakt, een zachte, gevoelige, stil sprekende, dichterlijke politiecommissaris. Ik heb voor zulke tegenstellingen altijd sympathie en vertedering gevoeld. Het kwam mij voor dat alleen de bedachtzame, hoogernstige Tor de bloedige geweldenaar kon zijn die ik nodig had.

[p. 28]

*

U stelt Tor voor als een tevreden en welvarend man, die zich over geen enkele zichtbare beproeving te beklagen heeft en ook zijn kinderloosheid zonder morren draagt. Dit is waarschijnlijk bedoeld om de fundamentele irrationaliteit, het in de onbewustheid geankerd karakter van zijn doodsdrift sterker te belichten. Het gaat immers om een onberedeneerde levensmoeheid, die hem het hele bestaan, afgezien van een paar kindsheidherinneringen, als volstrekt onbelangrijk doet beschouwen. In die zin zou men Tor als het verhaal van een door u volmaakt gedroomde zelfmoord kunnen beschouwen, of niet?

De welvarende tevredenheid moet enerzijds aantonen dat de doodsdrift irrationeel is, anderzijds echter ook dat tevredenheid en welvaart voor een mens die ernstig nadenkt, niet volstaan om hem zijn dagen verder vreedzaam te doen aaneenrijgen. Een beetje onlust en men zelfmoordt en moordt, een beetje lust en men leeft voort over alle wanhoop heen.

*

In Tor duikt ook het motief van de dubbelzelfmoord op, zoals later in De Française. De man, in casu Tor, wil er zijn vrouw toe overhalen samen zelfmoord te plegen. Over de dubbelzelfmoord heeft de Gentse hoogleraar Dr. Ghysbrecht een boeiende dissertatie geschreven. Trekt de dubbelzelfmoord u aan?

Het grote probleem van de levensmoede is dat hij anderen in de steek laat door zichzelf te redden. Hij overlegt dus hoe gezamenlijk uit te treden. Ik weet niet of Dr. Ghysbrecht daar angst om alleen te sterven in ontdekt.

*

Zeker, en ik denk dat Tor een neurasthenische tobber is die tegen het leven niet op kan en dus al evenmin tegen de dood.

[p. 29]

Zelf kan ik er dat niet in vinden. Ik denk dat het ook iets totaal anders is dan het romantisch verlangen naar vereniging in de dood.

Dat laatste vind ik juist.

*

De laatste regel: ‘De mens, ge kunt gij daar niet aan uit’ - u hebt iets van die aard reeds als slotregel van de Peutrus-novelle gebruikt -, heeft waarschijnlijk de bedoeling op de onmededeelbare eenzaamheid en de grondeloosheid van de menselijke levenswanhoop te wijzen?

‘De mens, ge kunt gij daar niet aan uit’ is een van de volkse zegswijzen, die mij er, na mijn Icarus-val, attent op maakten, dat het volk sinds eeuwen eenvoudig en kernachtig zegt wat de boekenschrijvers omslachtig formuleren. Een Ilias van een nieuwe Homeros zou vol staan van dergelijke monumentale constataties als bijvoorbeeld die andere over de dood, die elke dag in de stad komt en ‘op de buiten een reizende passant’ is. We beoordelen elkaar instinctief en zien dezelfde mensen als wij, zich anders gedragen dan wij - naar onze mening - in hun plaats zouden doen. Dat vereenzaamt en verbijstert niet alleen de eenvoudigen. De pijn die men erdoor lijdt is echter nog altijd te verkiezen boven de verveling van de cynicus, die de mens meent te doorzien en niets goeds meer van hem verwacht.