De Afscheiding van 1834 in Groningerland. Deel 1. De classis Middelstum

[p. 9]

Woord vooraf

In de beginfase werd bij het onderzoek voor en het schrijven van deze studie dankbaar gebruik gemaakt van de gegevens, destijds verzameld door wijlen K. ter Laan te Wassenaar en H.J. Jansonius te Overschild, en ondergebracht in een door beiden samengesteld manuscript dat aan ons ten dienste van ons eigen onderzoek ter beschikking werd gesteld.

Het belangrijkste deel van dit manuscript met algemene gegevens over de Afscheiding in de provincie Groningen zal in druk verschijnen onder de titel: Gedenkwaardigheden uit de geschiedenis van de Afscheiding in de provincie Groningen door K. ter Laan en H.J. Jansonius, welke uitgave een afzonderlijk geheel vormt.

Naast de algemene gegevens over de Afscheiding was door K. ter Laan en H.J. Jansonius ook reeds materiaal verzameld over de Afscheiding in de verschillende gemeenten van onze provincie, welke arbeid grotendeels met bijzondere ijver door H.J. Jansonius werd verricht. Bij bestudering van deze gegevens bleek ons echter, dat nader onderzoek, bredere uitwerking en ordening strikt noodzakelijk waren. Na het overlijden van K. ter Laan werd derhalve met H.J. Jansonius overeengekomen, dat wij dit in wezen zelfstandige gedeelte naar eigen zienswijze tot een eigen publicatie zouden verwerken.

Dit door ons terzake nader ingestelde onderzoek bracht echter nog een zodanige schat van nieuwe gegevens aan het licht, dat een splitsing van het werk in 3 delen onvermijdelijk werd. Als eerste daarvan verschijnt thans de onderhavige studie. Te zijner tijd hopen we een tweede en derde deel het licht te doen zien, handelend respectievelijk over ‘De Afscheiding in de classes Appingedam en Winschoten’ en ‘De Afscheiding in de classis Groningen’.

Dat eerst de classis Middelstum - voor de Afgescheidenen was het in grote lijnen de classis Warffum, naar het dorp waar men gewoonlijk vergaderde - aan de beurt komt, ligt voor de hand. Want hiertoe behoort de ‘moeder-gemeente’ Ulrum, de eerste Afgescheiden kerk in Nederland. Hier bereikte het leven van ds Hendrik de Cock een hoogtepunt, al zullen velen van een dieptepunt spreken. We willen echter niet verhelen, dat we ons - stammend uit een Afgescheiden geslacht - graag geestelijke nazaten noemen van de ‘vader’ der Afscheiding, ds Hendrik de Cock uit Ulrum.

Over die Afscheiding is reeds onnoemelijk veel geschreven. Toch was er nog wel ruimte voor een studie als die nu volgt. Ze wil de Afscheiding beschrijven in de provincie, waar ze het snelst en diepst wortel schoot.

[p. 10]

Voor elk dorp waar een Afgescheiden kerk ontstond, hebben we de ontstaansgeschiedenis en de eerste jaren na de Afscheiding van de betreffende gemeente nader belicht. Uiteraard waren we hierbij afhankelijk van de aard en de hoeveelheid van het beschikbare archiefmateriaal. In de ene plaats vloeien de bronnen rijkelijker dan in de andere.

De moeizame archiefstudie is echter voor ons - gezien het onderwerp - geen last maar een lust geweest. Wie de veelal nog weinig gebruikte notulen en stukken van de plaatselijke Hervormde en Afgescheiden kerkeraden en van de meerdere vergaderingen aandachtig leest, ziet een grotendeels in het verleden weggezonken wereld weer zichtbaar worden.

Ook de archivalia die de rechtbanken bieden, werpen soms een verhelderend licht op toestanden en verhoudingen, waarvan de historicus tot nog toe eigenlijk maar onvoldoende kennis heeft genomen.

Niet minder is dit het geval met het bestuderen van de archieven der burgerlijke autoriteiten; we denken hier o.a. aan het Gouverneursarchief, aan de archieven van verschillende regeringsdepartementen van toen, berustend in het Algemeen Rijksarchief te 's-Gravenhage en aan de ingekomen stukken en uitgaande missives der burgemeesters met hun assessoren. En dan zijn daar nog de varia als levens- en bekeringsgeschiedenissen en de particuliere correspondentie om niet meer te noemen.

Voor de dorpen in het Marnegebied is het contact met de persoon en het werk van de belangrijke streekhistoricus, wijlen J.S. van Weerden te Leens, voor ons van grote betekenis geweest. De vele bezoeken aan zijn gastvrij huis in Leens zullen we nooit vergeten. We gedenken hem dankbaar.

Ook dr C. Smits te Haren, zich eveneens bewegend op het terrein van de geschiedschrijving der Afscheiding, verdient onze dank. We hebben voor ons werk mogen profiteren van zijn nasporingen in het Algemeen Rijksarchief te 's-Gravenhage en verschillende moeilijke punten met hem besproken.

We kunnen niet alle namen noemen van personen die ons op enigerlei wijze van dienst zijn geweest. Een uitzondering maken we voor ds I. Hamming, laatstelijk predikant te Roodeschool en voor B. Doornbos, boekhandelaar te Groningen, die zo vriendelijk waren ons hun aantekeningen over de Afscheiding af te staan.

Tenslotte vermelden we nog - hoe kan het anders - het Rijksarchief te Groningen, waar we vele uren hebben gesleten en waar de rijksarchivaris met zijn ambtenaren ons altijd deskundig hebben voortgeholpen.

Groningen, september 1972

De schrijver