Hoe moeten wij Paul's ontwaken van Frederik van Eeden eigenlijk lezen?

[p. 3]

Inleiding.

Toen dit nieuwste geschrift van Frederik van Eeden verscheen, had hij het al weer ‘verbruid’ bij de ‘menschen, die het weten kunnen’. De Nederlandsche critiek, bij wie hij nu eenmaal geen goed kan doen, heeft het werkje toen wel niet, zooals anders, dadelijk fel veroordeeld, maar er toch over het algemeen weinig verkwikkelijks over geschreven en in eenige, geen twijfel overlatende blijken, weer klaar aangetoond, dat het zich laten beheerschen door onvriendelijke gezindheid niet haar geringste ondeugd is; vooral niet, wanneer het iemand als Frederik van Eeden betreft.

Ditmaal in het bijzonder stond de critiek met haar taak voor iets zeer verantwoordelijks. Want hier was meer dan in haar bevoegdheid lag te beoordeelen. Naar alle waarschijnlijkheid heeft ze zulks niet eens overwogen; want toen het duidelijk was, dat de schrijver dit werk niet uitsluitend om het literaire in het licht zond, vielen de verschillende recensenten weer met ware strijdvreugde over den mensch van Eeden heen. De gelegenheid was te schoon om die onbenut voorbij tè kunnen laten gaan. Maar zij vergaten dat het er nu eens niet om ging of er wat af te dingen viel op den

[p. 4]

mensch van Eeden, dat deze hier nu eens absoluut niet de hoofdzaak was.

Want ditmaal was de schrijver niets dan een berichtgever; dàt had de critiek moeten zien. Zijn arbeid ontstond van uit een zeer bijzondere opdracht. De recensent had het publiek op het standpunt moeten brengen vanwaar uit de strekking van dit geschrift te overzien was; n.l. hóé dit eigenlijk gelezen moet worden, hóé van Eeden, Paul's vader tot publicatie van dit uiterst subtiele geschrift kwam, dat bij eerste beschouwing meer een nagedachtenis-plechtigheid schijnt te wezen voor hen, die met liefde den zoon in wording en groei hadden gevolgd, dan iets om aan de openbare meening te worden prijsgegeven.

En toch wilde de schrijver zijn werkje geenszins als een bij uitstek particulieren arbeid bezien hebben. Ik herhaal dit voor de enkelen, die het fijne en intieme van den inhoud voelden, maar wie juist dit publiceeren iets pijnlijks toeleek, zoodat schuchterheid hen weerhield te luid over dit werk te spreken. Want zij meenden dat ze niet te zeer de aandacht mochten vestigen op wat huns inziens een zoo echt menschelijke fout was, n.l. dat openbaar maken van wat de aanleiding werd voor den vader om het sterven van den zoo geliefden zoon in schooner en mystieker waas te willen zien, dan hij bij dat van vreemde menschen indachtig wordt: zijn groote vadersmart.

Zij dwalen toch:

Niet smart, maar intense vreugde schiep dit werk. Nergens laat smart een klank vernemen die niet door de deemoedige bekentenis van den schrijver als blijk van onverstand wordt te niet gedaan.

[p. 5]

Want het was: de eerbied van een mensch voor een ander mensch, die, zooveel jonger, zoo schoon, rijp en bereikt wist te sterven, en ‘een gewoon jongensbestaan met fouten en vergissingen, wist te doen eindigen in wat ik wel een heilig wonder noemen durf’.

Ernstig en met gemoedsrust schreef de vader, die met zulk een zoon mocht samenleven na diens verscheiden alles, wat hem van hetgeen geestelijke waarde had in herinnering wilde komen, neer. Hij beschreef met aandacht het leven van Paul in zijn geestelijke uitingen, daar hij zich als een bevoorrechte verplicht meende het wonder, dat in den jongen voorviel en dat hij als geboren voeler en opmerker bij het aanschouwen langzamerhand in zijn geheelen omvang vermocht te schatten, voor de andere met hem levenden te bewaren.

Men heeft hierom geglimlacht. De recensent, die beweerde van Eeden te ‘kennen’, niet zonder duidelijke ironie. Piëteit is nu eenmaal een met een zwart kruis gebannen woord in zijn woordenboek.

Maar wanneer wij er iets van gaan begrijpen is het niet belachelijk meer, of een blijk van menschelijke zwakheid, dat een bekend vader de biographie schreef van een onbekenden zoon. Het is eerder een blijk van karaktergrootheid te noemen, dat de man, die door een heel leven van worstelingen, hoop en teleurstelling tot mensch van ervaring moest rijpen, met deemoed erkende, na zulk een bereiking als in het sterven van Paul te hebben bijgewoond, dat de jongen, bij alle menschelijke onvolkomenheden, rijper geworden dan hij heenging van de aarde.

Dus nogmaals: niet vadersmart, maar eerbied voor

[p. 6]

wat de vader niet van den zoon had kunnen verwachten, bracht het kleine rustig geschreven werkje ‘Paul's ontwaken’ voort.

En voor wie goed vermogen te beschouwen kan het een geschenk wezen.