Gustav Mahler

[p. 5]

Eerste deel
Karakteristiek zijner persoonlijkheid

[p. 7]

Eerste hoofdstuk
Het kosmisch praeludium

Iedere tijd wil op zijn eigen wijze zijn figuren uitgelegd hebben. Wat iedere eeuw aan de ontwikkeling der menschheid bijdraagt is vertegenwoordigd door de gestalten der groote mannen. Zij zijn haar hartslag. In hen pulseert het leven. Zooals tijdens den Rokoko in den stijlvollen aristocraat diens superieure levensrust zich uit door den Olympischen glimlach, zoo verbeeldt de 19^de eeuw haar innerlijk leven met de donkere en athletische figuur van den Titan. Op het tijdstip, dat Gustav Mahler geboren werd in de eeuw der titanische experimenten, was dat tot nihilisme voerende denkdemonisme in de zielen bezig los te barsten, dat de gansche cultuur van zijn eeuw met een razende kracht in het debacle deed storten, welks periode het aanschijn van de wereld zou gaan veranderen. Soms vlamt het in de groote mannen op als een licht, waarvan men niet weet van waar het komt, en laat hen de handen heffen om de bedreiging af te weren. De mannen der 19^de eeuw, de veel gelaakte verstandsmenschen, - toch zoo vol kinderlijk idealisme in hun geloof aan de wonderen der materie, beheerscht door het denken - waren bijna allen koningen der gedachte. Er heeft in hen een groote geestelijke energie gearbeid, die zich op

[p. 8]

de toppen der cultuur ziet verwijlen. Maar de verwording in het hen omringende leven blijft verontrustend. Nietzsche wil de ontbinding van de wereld keeren door de aarde een nieuw menschentype te geven, dat hij den Uebermensch, den Koningsmensch noemt, ‘een God, die kan dansen’. Een ander, zooals Romain Rolland, wil ons in de spiegels van de levens van voorheen laten schouwen, uitroepend met een schitterende uitbarsting van verontwaardiging om de vernedering der ideëele menschheid: ‘De lucht is zwaar rondom ons. Het oude Europa stuiptrekt in een atmosfeer, die drukkend is en vergiftigd. Een materialisme zonder grootheid drukt op de gedachte en leidt de handelingen van regeering en individu. De wereld sterft aan uitputting in haar verstandelijk en leeg egoïsme. De wereld verstikt. Open de vensters! Laat frissche lucht binnen. Laten we ons gaan bezielen aan de helden der menschheid!’ En in een gespannen en pessimistischen tijd schreef Gustav Mahler die reeks symphonieën, die de documenten van de menschelijke geschiedenis gaan worden in haar nood tusschen de hoogste bewustheid en de diepste onbewustheid.

De muziek van Mahler had haar ontzaggelijke voorgeboorte. Ik noemde deze het kosmisch praeludium, omdat ik haar niet met iets onbegrensders weet aan te duiden. Hoe wijd omvattend is een mysterie, dat, eenmaal zijn uitgesproken vormen aannemend, zich onthult als een ‘zingend Heelal’! Het grootste gedeelte van het menschelijke leven verloopt in de diepte, verborgen in de lagen, die wij het onderbewuste hebben genoemd en waarin waarschijnlijk duizenden generaties hun bestaan sinds de oer-natuur voortzetten. Inderdaad, hoe weinig spiegelt de aarde meestal het proces

[p. 9]

van het leven harer bewoners af. Toch, eeuwige wetten schiepen ook de aarde en die op haar vertoeven. Zij doen de aarde om de zon wentelen en wijzen haar stand tot de planeten. Hier heerscht het transcendentaal hart, dat het gesteente en den mensch in hun voorgeboorte moet verbonden hebben, in verhoudingen van bewustzijn thans onderscheiden. Het doet er niet toe in welke vormen, in welke graden van bewustheid en onbewustheid dit transcendentaal hart leeft of zingt, het is steeds aanwezig in alles wat door en in het heelal wordt voortgebracht. Deze vormen mogen een boom zijn, muziek of een zinsnede, zij getuigen alle van het groote mysterie, waarom Beethoven een boom ‘heilig, heilig’ laat uitspreken, James Huneker muziek ‘ein System mystischer, sinnlicher Mathematik’ noemt of Sar Peladan zegt: ‘Wanneer uw hand een volkomen regel schrijft, dalen de Cherubim af om zich daaraan als aan een spiegelbeeld te verblijden.’ Ook in de muziek van Mahler ontsluiert zich het mysterie niet verder dan tot een doen beseffen van zijn aanwezigheid. De muzikale werken van Mahler blijven in dat clair-obscuur, dat het wonder van alle kunst is, in de gebieden, waar licht en duister dooreengaan, waar het weerlichten is van hemel en aarde. De stemmen der muziek zingen, en zij zingen de zielen tot oneindigheidsverlangen op. En in dit tijdfragment is deze zang geladen met den nood en het heimwee der menschen, die door hem een metaphoor kregen tot de wereld van hun diepste zelf. De glans der eeuwigheid beschijnt hen een wijle, en in dat moment kan hun leed een kosmisch leed worden, hun aanroeping om den Heiligen Geest een kosmische aanroeping. Dan is er geen hoovaardij der bezetenheid meer in Gustav Mahler's woorden, wanneer

[p. 10]

hij ons de symphonie, waarin hij zelf van ‘Betende’ tot ‘Segnende’ werd, de 8^ste, voorstelt als: ‘Denken Sie sich, dasz das Universum zu klingen und zu tönen beginnt’! Want, waar Mahler's muziek, door haar voorbereiding uit het kosmische, eenmaal ‘mondstuk’ van het Universum was geworden, moest dit Universum wel voorbestemd zijn zich ook in haar te gaan uitspreken.

De kosmische wereld is de hemel der 19^de eeuw, moge zij ook ‘Weltseele’ (Fechner) of ‘die allmächtige Liebe, die alles bildet, alles hegt’ (Goethe) genoemd zijn. Zij vertegenwoordigt in haar verhouding tot de chaotische natuur den hemel, gelijk deze zich weer tot de aarde verhoudt: als schepper tot geschapene. Voor hen, die, door hun eigen innerlijke wereld heen, haar konden gewaar worden als de schepping van hun geloof, hun willen, was zij de verlossing uit het materialistische denken, die hen in een hoogere wereld doet verwijlen, waar zij zich scheppers, koningen der aarde mochten wanen. Voor hen verving de ‘Weltseele’ den denkbeeldigen God der vroegere generaties. Doch deze groote atheïsten van de materie bekenden er niettemin het voorgeboortelijke mysterie mede, dat zij in een drang naar een diepe zelfverwerkelijking, tot de duidelijke hoogere orde van een wereldziel hadden uitgebouwd. Zoo geschiedde het, dat zij in een magische begoocheling, met donkere, gespannen en vuurschietende gebaren een werk volbrachten, dat zij, in de verlossing uit eigen zielenood tegelijk als een menschheid-verlossende, een ‘Welt-erlösende’ daad ervoeren. Maar in deze gebaren vertegenwoordigden zij tevens den strijd en den nood van hun tijd, die hun krachten als offer vroeg om de ontstane conflicten op te heffen en wat zwak en sterk was te ver-

[p. 11]

eenigen, in elkaar op te lossen. En in dit verband begrijpen wij de bezegeling van hun koningsschap in zulk een motto, dat aan Siegfried Lipiner's ‘Entfesselter Prometheus’ ontleend is, en dat wij ook boven het leven van Gustav Mahler konden schrijven, het verlossingswoord van Prometheus:

‘Schicksal ist Gottheit’.