De Houten Pomp. A.R. Caricaturistisch Weekblad

[p. 110]

Besluit

In het woord vooraf tot dit boekje staat, dat De Houten Pomp de poging is van een groepje anti-revolutionairen zich op het gebied van de politieke karikatuur te wagen. Vanuit het oogpunt van de a.r. partij was het zeker een waagstuk, zoals duidelijk is gebleken. Steun was er niet of nauwelijks en het blad stierf, door weinigen betreurd, in het voorjaar van 1930 een stille dood. Karikatuur werd door de anti-revolutionairen in feite als een niet te gebruiken middel van politieke strijd gezien. Een beetje kon er nog bij door, maar in geen geval mocht het zoals in De Notenkraker, een blad, dat in anti-revolutionaire ogen beledigde, spotte, ontheiligde en kwetste aan de lopende band. Kray zegt over zijn eigen tekenwerk tegen Ben van Kaam (Flex): ‘Ik werd sterk in mijn tekeningen gehandicapt omdat ze niet al te karikaturaal mochten zijn. Ik moest meer de brave humor van Braakensiek volgen, zei men mij. Zelfs van Colijn kreeg ik een duidelijke wenk, dat ik de gezichten van de tegenstanders niet te sterk mocht vertekenen’ (Trouw, 30 januari 1959).

Bekijken we Kray's werk vanuit deze uitspraak, dan moet geconstateerd worden, dat hij in redelijke mate daaraan heeft voldaan. De tekeningen in De Houten Pomp zijn meer illustraties bij het politieke ge beuren dan een karikaturale benadering daarvan. Gezichten van politici worden zelden of nooit gechargeerd om juist door die overdrijving te laten zien met wat voor iemand we hier te maken hebben. Sommige figuren krijgen soms onaangename trekken mee: een arbeider (die met die blaasbalg), een Rus, Wijnkoop. De afkeer van het communisme (‘het bolsjewisme’) is zo groot, dat het een enkele keer lijkt alsof de mensen die dit politieke systeem aanhangen niet tot het menselijk ras behoren. Als het Internationaal Vakverbond in 1925 bijvoorbeeld met de Russen gaat samenwerken, tekent Kray een prent, waarop het Russische vakverbond, meer als aap dan als mens afgebeeld, het IVV de tanden parlementarisme en democratie uittrekt (20 februari 1925).

Een voorbeeld van een sterk vertekend gezicht, dat minder-aangename associaties oproept, staat in De Houten Pomp van 25 juni 1926. De tekening is gemaakt naar aanleiding van een manifest dat onder studenten is verspreid. Het volgende staat er, onder meer, in te lezen: ‘Nu het meer en meer duidelijk wordt dat de kapitalistische maatschappij in haar vervalperiode is gekomen en een betere maatschappelijke orde op komst is, wil men aan die komst trachten mee te werken door het vereenigen van alle intellectueelen, die gelooven aan een radicalen ommekeer in de bestaande toestanden en bereid zijn, om de klasse der arbeiders en boeren daarbij te helpen. Als een der eerste stappen daartoe is gedacht aan de vorming eener vereeniging van revolutionair denkenden aan onze ho-

[p. 111]

gescholen’. De prent van Kray bij dit (actuele) verhaal spreekt voor zichzelf. Het is één van de weinige voorbeelden in dit genre van het negatief-vertekenen, waarbij niet zozeer de revolutionaire denkbeelden als wel de mensen die deze denkbeelden aanhangen persoonlijk getroffen worden. Verreweg het grootste deel van Kray's werk in De Houten Pomp - ik laat de prenten uit De Roskam hier buiten beschouwing - ademt een vriendelijke, gemoedelijke sfeer, zoals dat ook bij Braakensiek het geval is. De mensen onderhouden zich op rustige toon over politieke kwesties, waarbij de emoties slechts nu en dan hoog kunnen oplopen.

Het werk van Kray is beschrijvend en illustratief. Het doet vaak denken aan de tekeningen van Van Geldorp in het rooms-katholieke dagblad De Tijd in de eerste decennia van deze eeuw. Kray geeft de politieke gebeurtenissen weer zoals ze zich voordoen. Het ‘omkeren’ van een politiek of ander gebeuren, wat in de karikatuur een vaak gebruikt middel is, laat hij, een uitzondering daargelaten, achterwege. Zo'n uitzondering is er in 1929 als in de Nieuwe Rotterdamsche Courant betoogd wordt, dat de gereformeerden bang zijn voor de vaccinatie, omdat de entstof van het kalf afkomstig is. En de lezer van de Heilige Schrift heeft een grote afkeer van de kalverendienst, de aanbidding van het kalf is afgoderij bij uit-

[p. 112]

nemendheid. Het zou best kunnen, dat de gereformeerden een instinctieve vrees hebben voor insnijdingen in het vlees, waarbij het levenssap van het kalf in hun aderen wordt overgegoten, aldus de NRC. De gereformeerden hebben geen bezwaar tegen de vaccinatie, zo legt De Houten Pomp uit, maar tegen de vaccinedwang. En voor de rest vindt men het verhaal erger dan fantasie. Kray tekent een prent over het geval: ‘De Geleerde van de NRCt. ontmaskert ons’, waarbij het kalf, in toga en met muts, het willige publiek toespreekt (13 december 1929). Door de NRC zelf als een professoraal kalf af te beelden, wordt door de tekenaar de situatie min of meer omgekeerd.

Ondanks het ontbreken van karikatuur bij de anti-revolutionairen, bestaan er verschillende overeenkomsten tussen De Houten Pomp en De Notenkraker, met name wat betreft de prenten, waarin de eigen bewe-

[p. 113]

ging wordt aangemoedigd haar taak voort te zetten en tot een goed einde te brengen. Albert Hahn noemde de prenten die hij maakte ter gelegenheid van de eerste mei e.d. ‘hallelujah-prenten’. Dat zijn optimistische voorstellingen met rijzende zonnen die het licht van het socialisme over steeds grotere delen van de aarde verspreiden of gebalde vuisten die zich uit de donkere aarde losmaken om de vijanden te waarschuwen. Ook bij Kray treffen we deze voorstellingen aan. De arm uit de aarde, maar dan met de bijbel, zijn we al tegengekomen. En op 1 mei 1925, juist op de socialistische dag van de arbeid, verdrijft de rijzende zon van de ‘A.R. Actie’ de donkere wolkenschaduwen boven het Haagse Binnenhof. Die schaduwen bestaan uit een bedrag van 40.600 gulden uit het SDAP-verkiezingsfonds, een bedrag, dat door de anti-revolutionairen zeker zal worden overschreden. Op de prenten van Kray ontrollen zich eveneens talrijke banieren, vaandels en vlaggen, die door ernstig-kijkende, veelal met kleden gedrapeerde figuren worden vastgehouden. Deze figuren symboliseren de zuiverheid van het beginsel. Ook in de socialistische prentliteratuur komen ze bij tientallen voor.

De Internationale van de socialisten krijgt een tegenhanger als in 1928 de Protestants-Christelijke Arbeiders-Internationale wordt opgericht. Een Zwitserse, Poolse, Duitse en Nederlandse arbeider laten het vaandel wapperen (20 april 1928).

Beide bladen behoren tot groeperingen die elk voor zich menen het laatste woord te kunnen spreken. Zij vertegenwoordigen systemen van sociaal-politiek denken, die in principe het antwoord kennen op de zich voordoende problemen. Zij weten hoe de maatschappij behoort te worden ingericht. Het verschil is, dat de socialisten nog nauwelijks tot enige vorm van erkenning zijn gekomen. Ze lopen storm tegen een orde, die mede door de invloed van de anti-revolutionairen tot stand is gekomen. De plaatsen die zij met De Notenkraker aanvallen, worden door De Houten Pomp verdedigd. Als Colijn wordt ‘gepakt’, slaan de anti-revolutionairen terug, of door Colijn te verdedigen door het omgekeerde te laten zien (‘nietes-welles’) of door iets tegen Troelstra of Albarda te doen. De socialisten signaleren elke onenigheid tussen de christenen onderling, de anti-revolutionairen doen hetzelfde bij de socialisten. Linkse SDAP'ers als Stenhuis en Fimmen worden min of meer uitgespeeld tegen hun officiële leiders, zoals elke interne kritiek op Colijn in de socialistische pers zeer vergroot wordt weergegeven. Soms kan men zich echter niet aan de indruk onttrekken, dat de houding die beide groeperingen ten opzichte van elkaar hebben, niet uitsluitend op afkeer berust, maar ook op ge voelens van een zekere sympathie. Te wijzen valt op de gretigheid, waarmee een gunstig woord, dat de ander spreekt of schrijft, wordt overgenomen in de eigen pers. Troelstra mag dan vanuit het anti-revolutionaire beginsel op weg zijn naar een fata morgana, als hij aftreedt

[p. 114]

wordt ‘als aandenken’ een ‘prachtige plaat’ van Jordaan overgenomen. Niet alleen bestaat er respect voor ‘Onze Leider’, maar toch ook voor ‘Hun Stuurman’. Zoiets zou niet gebeuren als men verheugd zou zijn als deze duivelse raddraaier eindelijk van het politieke toneel zal verdwijnen. Zo zijn er meer zaken, zoals de gezamenlijke afkeer van De Telegraaf en de AVRO of ‘De neutraliteit’.

Beide groeperingen hebben een eigen gezicht en stellen er in de jaren twintig veel prijs op dat te laten zien. Later is dat misschien anders als allerlei verbeten trekjes verdwijnen en vormen van samenwerking mogelijk worden. Of deze zullen standhouden, gezien de ontwikkelingen in de jaren zeventig, die tot het CDA hebben geleid, moet worden afgewacht.

Wat de politieke karikatuur betreft is het gezicht van de socialisten aanzienlijk geprofileerder. Zij voelden zich minder geremd en gereserveerd, hoefden uitsluitend aan te vallen en hadden een veel langere ervaring, die gerijpt was in een artistieke traditie. De schoten van De Houten Pomp werden afgevuurd door een onervaren schutter, die zijn wapen nog nauwelijks kende en ook niet de mogelijkheid kreeg het te leren kennen. Niettemin haalde hij de trekker met overtuiging over.