De Houten Pomp. A.R. Caricaturistisch Weekblad

[p. 8]

Inleiding

In de inleiding tot een geschrift wordt meestal een antwoord gegeven op de vraag ‘hoe men ertoe gekomen is’. Deze inleiding zal daarop geen uitzondering vormen.

Na de verschijning van mijn boek over Albert Hahn in november 1969 kwam ik in contact - hoe weet ik niet meer - met Hein Kray, de tekenaar van het blad, waarover in dit boekje iets zal worden verteld. In een uitvoerig gesprek hadden wij het over de verschillen in aanpak tussen De Notenkraker, al vanaf 1907 actief en dus met meer ervaring en De Houten Pomp, een blad dat slechts 7½ jaar heeft bestaan. De discussie ging vooral over de vraag of er verband bestaat tussen maatschappij-opvatting en politieke karikatuur. Dit naar aanleiding van de volgende passage uit het boek over Hahn: ‘Op maatschappelijke veranderingen gerichte groeperingen maken meer gebruik van politieke tekenaars dan conservatief gezinde groeperingen. Een autoritair-hiërarchische visie op de samenleving laat weinig of geen ruimte voor de kunst van de ontmaskering: structuren dienen in die visie gehandhaafd en sociale afstanden bewaard te worden. Het is geen toeval - om één voorbeeld te noemen - dat de anti-revolutionairen in Nederland niet tot een eigen karikatuur zijn gekomen. De in de jaren twintig ondernomen poging met De Houten Pomp is op een mislukking uitgelopen. De behoefte van de anti-revolutionairen de maatschappij te veranderen was niet aanwezig’ (blz. 14).

Enige tijd na het gesprek met Kray - in zijn woon- en mijn geboorte-plaats Zuidlaren - ontving ik een brief waarin hij nog eens op de zaak terugkwam. Voor Albert Hahn heeft hij, zoals hij schrijft, een artistieke waardering en hij acht de tekenaar van De Notenkraker een oprechte man, voor wiens standpunt hij begrip heeft, maar dat niet het zijne is. Hahn is zeer eenzijdig en bepaald kwetsend waar hij het christelijk geloof aanvalt, zijn oordeel is voor een christen onaanvaardbaar, meent de tekenaar van De Houten Pomp. Kray's blad streed voor andere beginselen, maar met evenveel overtuiging als Hahn voor de zijne. ‘Ik ben het niet met u eens (pag. 14) dat de poging van De H.P. op een mislukking is uitgelopen, omdat er geen behoefte was de maatschappij te veranderen. U hebt gelijk in zoverre die verandering van andere aard was, niet zo zichtbaar, maar door het in praktijk brengen van het geloof in de politiek, eerlijk en oprecht naar God het van ons vraagt’ (brief van Hein Kray, 11 januari 1970).

Sinds die tijd is het steeds mijn bedoeling geweest nog eens over De Houten Pomp te schrijven. Weliswaar heb ik in 1969 geschreven, dat het met dat blad ‘op een mislukking is uitgelopen’, maar toen is verder niet uitgelegd, waarom dat het geval was. Dat is ook niet gedaan door Cou-

[p. 9]

vee, die in 1958 in zijn boekje Paraat per Prent hetzelfde oordeel uitspreekt (blz. 5; de bibliografische gegevens staan achterin). Later heb ik mij gerealiseerd, dat het bij zo'n enkele uitspraak niet kan blijven. Voor een oordeel is meer nodig. Is een blad mislukt, omdat het slechts 7½ jaar heeft bestaan en geen achttien zoals het rooms-katholieke blad De Roskam of 29 zoals De Notenkraker? Een dergelijke uitspraak zou waarschijnlijk niemand graag voor zijn rekening nemen. Wat dan wel?

Bij het doorbladeren van De Houten Pomp is mij destijds, aan het eind van de jaren zestig dus, vooral opgevallen dat zo weinig gekarikaturiseerd werd. Politiek en politici werden niet of nauwelijks gehekeld, op de hak genomen of belachelijk gemaakt, laat staan ontmaskerd, zoals in De Notenkraker vaak het geval was. Laten we even aannemen, dat die indruk van toen niet veranderd is, betekent dat dan ook dat bij de anti-revolutionairen van toen niet de behoefte aanwezig was de maatschappij te veranderen? Dat lijkt mij nu zeer de vraag. Het probleem is zo te simpel gesteld.

Het grote verschil tussen De Notenkraker en De Houten Pomp is vooral terug te voeren tot de plaats, die de groeperingen, waartoe zij behoren, in het politiek-maatschappelijke bestel innemen. De karikatuur van De Notenkraker was die van een groep, die in de maatschappij nog nauwelijks erkenning had gevonden. De beweging had vele duizenden aanhangers, liet zich bij monde van meeslepende sprekers als Pieter Jelles Troelstra regelmatig en luid horen en beschikte over kunstenaars, die mooi op papier konden krijgen wat er allemaal in deze wereld niet deugde, maar het was en bleef voorlopig nog ‘de verbeelding aan de macht’. Het deelnemen aan die macht, het uitoefenen van invloed op te nemen beslissingen was er nog niet bij. De karikatuur kon scherp en aanvallend zijn, omdat er weinig te verliezen viel.

Bij de anti-revolutionairen lag dat anders. Zij beschikten weliswaar niet over de absolute macht in Nederland, maar konden niettemin een belangrijk stempel drukken op de gebeurtenissen. Zij betekenden al iets. Zij hadden een eigen universiteit. Eén van hun leiders - de grootste die ze ooit hadden - had in 1903 met zijn anti-stakingswetgeving belangrijke beperkingen aangebracht in de bewegingsvrijheid van bepaalde groepen werknemers. De anti-revolutionairen hadden het mee voor het zeggen. Ook in de jaren twintig. Van elk kabinet in die periode maakten zij - evenals trouwens de rooms-katholieken - deel uit: Ruys de Beerenbrouck, Colijn, De Geer en opnieuw Ruys de Beerenbrouck. Eén van de meest op de voorgrond tredende figuren in die tijd is Colijn, die als partijleider, minister of minister-president steeds merkbaar aanwezig is. Hij heeft de rol van Abraham Kuyper overgenomen, ook als karikaturale kop van Jut voor de oppositie.

De functie van bladen als De Houten Pomp en De Roskam is dus een

[p. 10]

andere dan die van De Notenkraker. Zij vallen de macht niet aan, maar moeten die eerder tegen de aanvallen van anderen in bescherming nemen en verdedigen. Hun speelruimte is veel geringer. De anti-revolutionairen hebben jarenlang gevochten voor erkenning en hun eigen plaatsje onder de zon. Moeten zij degenen die nu die verkregen macht naar buiten vertegenwoordigen weer van hun voetstuk halen door middel van karikatuur? Bij een oordeel over De Houten Pomp dienen deze vragen in de beschouwing te worden betrokken.

Hoe stellen de anti-revolutionairen zich op, welke onderwerpen worden wel en niet door hen behandeld? Wat willen zij met de karikatuur? Deze en nog andere vragen legde ik begin 1976 voor aan Hein Kray. Tussen ons ontstond een briefwisseling over de ‘voorwaarden’ waaronder hij bereid zou zijn mee te werken door mij bij hem aanwezig materiaal te verschaffen. Die medewerking zou ik kunnen krijgen als ik zo objectief mogelijk de feiten zou laten spreken. Over zijn werk aan De Houten Pomp schrijft hij: ‘Ik heb dit altijd gezien als een goede strijd voor een goede zaak in de kracht van God. En zou het in één woord ellendig vinden, als dit door een historisch overzicht werd afgekraakt als “onzindelijk” zoals men nu zegt’ (brief van Hein Kray, 27 februari 1976).

In het volgende wil ik proberen een indruk te geven van dit Anti-revolutionair-Caricaturistisch weekblad’, dat betrekkelijk onbekend is gebleven. Zelfs mensen die goed op de hoogte zijn van de geschiedenis tussen de - tot dusver - beide wereldoorlogen, blijken vaak niet van het blad gehoord te hebben. Uit die periode zijn vooral bekend de tekenaars van De Notenkraker, De Groene Amsterdammer en De Telegraaf: George van Raemdonck, Funke Küpper, Tjerk Bottema, Albert Hahn jr, L.J. Jordaan en Louis Raemaekers. Het geschrift is in twee gedeelten opgezet. In het eerste wordt een overzicht gegeven van de oprichting en het einde van het blad, waarin tevens iets wordt verteld over de medewerkers en de waardering, die zij links en rechts met hun arbeid hebben geoogst.

Het tweede gedeelte laat zien wat voor blad het was. Wat stond erin? Wat doen de anti-revolutionairen met de karikatuur?

Aan het slot van deze inleiding is een opmerking over de spelling op zijn plaats. Karikatuur wordt door mij steeds met een k geschreven, behalve als het om een citaat gaat, waarin de c voorkomt. In de citaten heb ik geen verandering in de spelling aangebracht. In de jaren zeventig mag best geweten worden hoe men vijftig jaar geleden met de taal omsprong. Als in de tekst als vindplaats alleen een datum genoemd wordt (bijvoorbeeld 15 maart 1924) dan wordt naar het betreffende nummer van De Houten Pomp verwezen.