Op de grens

[p. 104]

De jongere generatie

Ik heb in het laatste nummer van K. & O. natuurlijk met belangstelling je artikel gelezen ‘Gemobiliseerde Jeugd’, daar het uiteraard vooral aan mij was gericht. Als ik het leg naast Koch's artikel ‘Naar een nieuwe Maatschappij’, dan constateer ik, dat Koch (en ik) een uitweg zien, het socialisme, en dat jullie (ook Nieuwenhuys, Greshoff, Ter Braak, Du Perron) dat niet kunnen zien. Jullie weten geen uitweg en je bepaalt je tot die ‘humor van een haai’, zooals ik Busken Huet heb nagezegd, jegens ‘de ouderen’. Maar dat deden wij immers ook, en nog veel erger, in onze jeugd. In onze jeugd waren er alleen nog niet zooveel academisch gevormden en intellectueelen, die werkeloos rondliepen, al was het in de wereld der kantoorbedienden ook toen al verschrikkelijk. Maar iemand, die een universitaire opleiding had gehad, kreeg toen toch nog altijd een betrekking, en hij behoorde gewoonlijk tot ‘de welgestelde burgerij’, die het sociale probleem nog niet voelde, of niet wilde voelen. Als Troelstra gewild had, nietwaar, zou hij een jongere Goeman Borgesius of Fock hebben kunnen worden zonder moeite. Er waren voor hem alle kansen, toen nog. Dat hij ze versmaadde, was juist het nobele in hem, al werd hij later toch financieel onafhankelijk. Dat is het ook, juilie kunnen het socialisme niet meer zien, zooals wij het nog altijd zien. Het heeft zich in jullie oogen geblameerd en besmeurd, en voor wat de praktische politiek betreft, hebben jullie gelijk. Maar de idee blijft onaangetast, en ik ben ervan overtuigd, dat de wereld zich meer dan ooit beweegt in de richting van het socialisme, en dat is dus ook naar een dictatuur. Dat is bij mij zelfs ‘een geloof’ geworden, zooals Jansen tot de rechtbank zei, nadat ik het hem eerst had ingeblazen een paar dagen tevoren.

Deze groote stap kunnen jullie niet doen, den stap naar Marx, en dat komt ook door je remmingen. Het leven, je ervaringen, je jeugd, hebben je daarvoor afgesloten, ik begrijp het, al betreur ik het. Het is hetzelfde, wat Nieuwenhuys in je verzen vindt, en waarover ik niet eens gepraat heb, want dat kwam niet in me op. Je verzen waren voor mij, wat je zelf bent, maar ik kende je dan ook persoonlijk en Nieuwenhuys nog niet. Heb je hem nu al ontmoet? Hij rekent je absoluut als één van de zijnen, want hij rekent zich ook bij ‘de jongeren’, de Nieuwe Elite van Ter Braak. Ook dit is het: jullie vormen ‘een elite’, en de groote menigte van jongeren is ook jullie geheel vreemd.

[p. 105]

Daarmee zou je ook niet kunnen leven! Als wij, oudere socialisten, wilden praten over kunst en literatuur, dan moesten we gaan naar de beschaafde ‘bourgeoisie’, want die alleen bezat die schatten. Met de ‘bewuste’ arbeider viel evenmin daarover te praten als met de menschen, die zich ‘God's Volk’ noemden in Overflakkee. Ook de ‘bewusten’ verwierpen en wantrouwden alle kunst, die niet ‘proletarisch’ was, en ik wil eerlijk erkennen, dat dit mij altijd zeer heeft tegengestaan in ‘de partijgenooten’, en dat strekte zich bij mij ook uit tot Oranje, want de geschiedenis kan niet liegen, al is ze vaak eenzijdig, zoo niet partijdig of onduidelijk.

Jan Romein komt in zijn ‘Erflaters’ ook tot de erkenning, dat Oranje niet kan worden weggeveegd, en dat heb ik ook altijd gevoeld. Je kunt de oude Willem en zijn zoons en zijn kleinzoon, maar niet zoo voorbijgaan, zelfs al was je Karl Marx zelf, want je bent ook nog Nederlander ten slotte, en als Nederlander kom je met jezelf in groote moeite, als je Oranje wegtrapt. Vroeger, in de glorierijke dagen van de echte beweging, moest je daarover zwijgen.

De besten zeiden, dat je moest zwijgen over Oranje, omdat de burgerlijke partijen uit Oranje tegen ons een wapen hadden gesmeed. Maar dat hadden ze nooit gekund, als er in de geschiedenis van het socialisme zelf geen materiaal voor dat wapen aanwezig was geweest, en ik heb me daarover altijd geschaamd. Zoo kan ik dus geen hater zijn van de bourgeoisie in haar edelste uitingen en individuen, en daar is het - ik ben dat volkomen met je eens - waar je ook bij de massa van de sociaal-democraten stuit op een botte domheid en haat, die redeloos is.

(Aan Veenstra, 1941)

Ik zal vandaag nog probeeren ‘anders’ over Greshoff te schrijven, maar het feu sacré is ook hier bijna gedoofd. Geef mij een roman en ik zal er over kletsen op een gezellige manier, maar Greshoff prikkelt me, ook omdat ik het met hem eens ben veelal, maar vooral omdat het voornaamste ontbreekt: de kalme consequentie uit dit alles. Dit ontbreekt ook in Veenstra's artikel in het laatste nummer van K. & O. De groote stap wenschen zij niet te doen, n.l. dien naar het socialisme. Het is een hatelijk lachen (als een haai) in de richting der oudere generatie, maar dat hebben wij reeds voor hen gedaan op precies dezelfde manier. Veenstra praat trouwens alleen van het standpunt der ‘nieuwe élite’, die heel klein is, zooals

[p. 106]

ze altijd geweest is, ook in mijn tijd en in den tijd van mijn grootvader en van Vondel. Lees daarnaast Koch's artikel ‘Naar een nieuwe Maatschappij’ en je leest iets van een man, die als alles gezegd is, rustig de toekomst van de wereld tegemoet ziet, ook al zal hijzelf die toekomst misschien niet meer zien. Veenstra zit nog vol grieven met betrekking tot ‘het plaatsje onder de zon’.

Koch en ik, als we al ooit zoo zijn geweest (vermoedelijk niet, want we zijn niet ambitieus, ik zeker niet) wenschen alleen maar te kunnen bestaan, maar dan zooveel mogelijk op onze simpele manier.

U doet trouwhartig verslag van veel, hetgeen ik zeer op prijs stel, en toch is er reserve in Uw wijze van schrijven. U kunt niet zijn, zooals ik. U kunt geen socialist zijn in den grond van Uw hart, evenmin als Du Perron dat kon. U hebt nooit geleefd in de atmosfeer, waar het socialisme ontstaat. U hebt niet de redenen kunnen zien, waarom zelfs iemand uit de burgerij socialist wordt. En U hebt alleen maar de ontaarding ervan gezien, niet de schoone opkomst en het jeugdig enthousiasme, dat toevallig met mijn jeugd samenviel en die jeugd geheel heeft doordrongen, meer dan alle Calvinisme op Overflakkee. U bent toch ten slotte gevormd, en dit heeft Eddy du Perron óók gezegd: ‘in het meest bourgeoise land ter wereld’, Indië.

‘De nieuwe Elite’ van Ter Braak kende ik. Ik meen, dat het niet veel bewijst tegenover mijn beweringen over ‘de jeugd’. Ook Veenstra las me de les, net als U. Maar je moet het ruimer zien, ik bedoel over de groote massa van jongeren, en dan kom je tot andere conclusies. Als we in de wereld van kunstenaars en werkelijke intellectueelen blijven, dan gaat het wel. Maar daarbuiten! En dat is de grootste wereld toch! De Duitsche ‘jeugd’ drijft Ter Braak in den dood.

(Aan Nieuwenhuys, 1941)

Ja, ook Nieuwenhuys was minder aangenaam getroffen door mijn beschouwing over de jeugd. Hij stuurde me Ter Braak's geschrift ‘De nieuwe Elite’, dat ik kende. Ik ken alleen maar de jeugd, zooals die in Indië komt. En wat redt dan jou en mijn neef Frans Schamhardt bij mij van afkeuring of wrevel, wat maakt, dat ik van jullie houd? Je literaire temperament,

[p. 107]

je begrip van veel, wat de anderen ontgaat, je deel uitmaken van die ‘elite’, die altijd is geweest, ook vroeger, en waartoe de rest evenmin toegang krijgen kan als Monsieur Jourdain of Droogstoppel. Met jullie is het gemakkelijk genoeg, maar jullie zijn dan ook ‘de elite’, dus een keurbende, die men niet kan meetellen, wanneer men over normen spreekt. Is het niet de jeugd in Duitschland, die, samen met de vrouwen naar men zegt, Hitler aan de macht bracht? Wat is dat voor een jeugd? Hoe arrogant is de jeugd hier in Indië! Achteruit zijn we gegaan inplaats van vooruit met de jeugd, naar ik meen.

(Aan Veenstra, 1941)

Bovendien voel ik me zoo jong in mijn hart! Ik ben lichamelijk niet meer what I used to be, helaas en tot mijn groote spijt. Ik zou nog zoo graag eens jong zijn als toen ik 20 was, ook wat betreft het terrein van de liefde. Zoo verliefd te kunnen zijn en zoo te kunnen genieten, ook en vooral lichamelijk. Alles voorbij. Alleen met zorgzaam overleg en veel beleid krijg je nog wel eens wat als je over de 50 bent. Denk er aan! Nu het nog niet te laat is. En nu ik je hiermee bewezen heb, hoe ik heusch aan de zijde der jongeren sta en geenszins aan die der ouderen, eindig ik.

(Aan Nieuwenhuys, 1941)