Merckenweerdigste voorvallen en daegelijcksche gevallen. Brugge 1779

[Augustus]

Een grouwsaem fait geschiet binnen Brugge.

- fol. 225 - Op den 1 ougst gebuerde binnen de stadt Brugge in de Bouverijestraete een seer grouwsaem fait, want eenen stadtsoldaet met naeme Draeijers zijne vrouwe volgens het zeggen seer onmenschelijck ter doodt bragt, want alzoo dees vrouwe in baerensnoodt was zoo heeft hij dezelve thuijs komende, droncke zijnde en geen broodt vindende eenige slaegen en stampen gegeven, waerdoor dees vrouwe korten tijdt daernaer een doodt en teenemael swart kint in brocken en stucken ter weijrelt bragt en ten nouwernoodt haer - fol. 226 - geregten der H. kercke krijgende, twee uren daernaer ook strief, den zelven dag aenschouwt wordende en daegs daernaer 's avons begraeven. Dees man is terstont gevlugt en door d'heeren van het collegie overal beschreven, om gevonden wordende den loon naer wercken t'ontfangen.

Gedenckweerdig proces behelsende de moort gepleegt den 19 december 1771 aen de persoone van joffrouw Warrimont, geboortig der stadt Vis,z, lande van Luijck, binnen Brugge uijtgegeven den 3 ougst 1779.

Gedenckweerdig proces behelsende de moordt gepleegt den 19 december 1771 aen de persoone van joffrouw Warrimont, geboortig der stadt Vis,z, lande van Luijk. Alhier binnen Brugge uijtgegeven door Martinus De Sloovere, boeckdrucker voor den prijs van vijf stuijvers, den 3 ougst 1779.

- fol. 227 - Gedenckweerdig proces.

Daer zijn grouweldaeden die de natuer bedroeven en de menschheijdt doen zidderen, die de stervelingen verschricken en de natien onder dewelcke sij gepleegt zijn doen schaemroot worden. Zulcks is hetgeen van Henderik Enstach Sartorius, geboortig van Vis,z, van Ferdinand-Jan Maximiliaen Sartorius, canoninck en cantor van de hooftkercke te Vis,z, alle beijde soonen van Henderik-Enstach Sartorius, schepenen der zelve stadt, van Nicolaes Hennet, hunner neef en toevertrouwden hunner maegschap en van Francois Chiet. - fol. 228 - Het schelmstuck is een voorbedagte moordt verselt door omstandigheijden dewelcke het een der vreetste schelmstucken hebben gemackt die er oijt begaen zijn. Het is uijtgevoert tegens de persoone joffrouw Warrimont, ongehoude dogter, oudt drijentwintig jaeren ende geboortig van Vis,z. Een groodt schelmstuck wordt noijt gepleegt tenzij men daer groote belangen toe heeft. De Sartorius en hunne medepligtige hebben mogelijckx de eerste schelmen geweest die men hunne handen heeft sien baeden in het bloedt van eene vrouwe, zonder beweegreden van minnenijd, zonder aendoeningen van haet, zonder versugtingen naer vraecke. - fol. 229 - Den canoninck Sartorius was den verliefden van joffrouw Warrimont en heeft in de verklaering van de maendt maerte 1777 belijdt dat hij over twalf jaeren met haer in geheijme gemeijnschap geleeft heeft, in eene vertrouwde vrientschap, die in de oogen van de weijrelt zijne liefde met schande zoude overlommert hebben, met sig zelven het voorwerp te maecken van de misagting der agtbaere bijeenkomst die hij onteerde door zijne bedorven seden. De aengenaeme gestalte van den canoninck Sartorius hadt joffrouw Warrimont verleijt, sij hadt de driften die hij haer heeft weten in te boesemen niet konnen tegenkanten. Dere - fol. 230 - magtiger zijnde als de aendoeningen der eerbaerheijdt, zoo eijgen aen haer geslagt en die het zoo aenlokkent mackt, hadden haer de kragt benomen van de aendringingen van dien den welcken sij soo seer beminde te wederstaen. Hoe meer gemigten sij smackte in de armen van haeren verliefden, hoe minder sij hinderpaelen besorgde aen de begeerten die hij haer bloot stelde. Hunne geheijme onderhoudingen waeren dickwils en sij stelden elkander bestemde bijeenkomsten alwaer sij vrij van allen dwang aen de neijgingen van hunne liefde zonder opsigt van hunne ouders en de gemeijnten konden overgeven. Te zeer verblint zijnde om er de gevolgen - fol. 231 - van te voorsien, wierden sij hunne onbedagheijd niet gewaer als op den oogenblick dat sij niet meer voorsigtig konden zijn, tenzij met onmenschelijck te zijn van de vrugt van hunne driften aen de vreese der schaemte te slagofferen. Men kan regtmaetelijck vermoeden dat den canoninck Sartorius de beraeming van dere onmenschelijcke offerande hebbende opgevat en sig zonder hoop siende zulcks door zijne minnaerres te doen goedtkueren, is overgegaen tot het besluijt van moeder en kint te slagten. 't Is waer dat die dewelcke den inborst van deren booswigt kennen, zullen moeijte hebben om te gelooven dat hij genegen heeft geweest om sig schuldig te maecken aen dit dobbel schemstuck van moeder- en kindermoort, door de vreese der schaemte - fol. 232 - dewelcke gemeijnelijck de onduegentheijdt der zeden in eenen geestelijcken verselt. Van eenen anderen kant wist hij als wanneer dat hij het schelmstuck beging dat het gemeijnte den val van joffrouw Warrimont hem niet zoude opgeleijt hebben, maer aen H.E. Sartorius zijnen broeder, den welcken men zoo dickwils met haer en haeren minnaer had sien wandelen en het was naturelijck te prijsen dat den canoninck dere wandelingen niet en verselde tenzij als vrient. Dat meer is zijn saemenspraecken waeren geheijm en in den nagt geweest. De gelegentheijdt der huijsen die sij bewoonden was dusdaenig dat sij malkander konden sien, onderhouden met teeckenen en zelfs spreken zonder dat er iemant van onderrigt was. - fol. 233 - Waer 't dat men den canoninck Sartorius hadde konnen sien springen over den haeg van den hof van de weduwe Warrimont, Hendrick-Enstach Sartorius had dezelve ook dickwils overgegaen. Ten lesten als het gemeijnte van de swangerheijdt van joffrouw Warrimont kuntschap hadt, was het vooroordeel zoodaenig door de stadt Vis,z dat de moeder H.E. Sartorius, daegs voor de moort naer Luijk gegaen zijnde, aen H.E. Sartorius zeijde dat alle de borgers van Vis,z uijterlijck versekert waeren dat hij vaeder was van 't kint, van 't welck joffrouw Warrimont beswangert was, hem zelfs ter deser gelegentheijdt met de hevigste - fol. 234 - schelwoorden inloopende. Joffrouw Warrimont naederde intusschentijdt het tijdtstip haerer verlossing. Als wanneer den canoninck Sartorius het ijslijck voorwerp heeft beraemt van het bloedt deser ongeluckige en haer kint te plengen is het waerschijnelijck dat zijn eerste oogwit niet heeft geweest om er ijser toe te gebruicken. Men heeft nogtans geene bewijsen dat hij het vergif zoude hebben werckstellig gemackt om dere ijselijcke offerande te verrigten, maer aengesien dien weg zoo seker en minder gevaerelijck voor hem was, als dien die hij is ingeslaegen, mag men vermoeden dat hij sekerlijck de beproeving daervan ondernomen heeft. - fol. 235 - Komende van Vis,z vint men daer op het uijtterste der stadt een voetweg, langs den eenen kant bestroomt door de Maes en langs den anderen de weijlanden, behoorende aen den ridder R,quil,. Dere op sig zelven staende plaets vertoont een aengenaeme wandeling, dog heel eensaem en gelijckelijck gunstig voor de geheijmen der liefde en die der goddeloosheijdt. Den 17 van wintermaent 1771 begaf sig den canoninck Sartorius (Sartorius) met joffrouw Warrimont nae die plaets ontrent vijf uren van den avont en vertrocken sig onder een wagendack in een kalkschuer afhangende en in de beemd gelegen naer aldaer eenigen tjdt gebleven te hebben naemen sij afscheijt van elkander, onder belofte - fol. 236 - van den 19 hun op dezelve plaets en eur te laeten vinden. Joffrouw Warrimont naer huijs wederkeerende gevoelde sig onpasselijck en hadt verscheijde merckweerdige braeckingen. Den volgenden dag klaegde sij van eene groote pijn in de keel, bleef te bedt en vraegde melck, dog konde in 't geheel de melcksop die men haer gaf niet opeten. Dere pijn en braeckingen hebben konnen doen vermoeden dat sij vergeven was, sommige getuijgen hebben verklaert dat sij het was geweest met appeltaerten die H.E. Sartorius van Luijk hadde toegesonden, maer den advocaet zijnen broeder, zijnen raedt en zijnen verdediger heeft dere sendinge gelogent en staende gehouden dat het vrouwenkornettemutsen - fol. 237 - waeren geweest, maer geen taerten die den beschuldigen haer gesonden hadt. Haere moeder heeft voor de regters van Vis,z onder eedt verklaert dat den heelmeester Horsman naer de opening en aenschouwing van 't lijck haerer dogter heeft geseijt dere ongeluckige vergeven te zijn. Dere verklaering komt hier niet overeen met het proces verbael wegens de aenschouwinge des lijcks van den heelmeester die geen gewaeg mackt van eenig teeken van gevonden vergif. Den canoninck Sartorius en zijn handtdaedigers hadden den uijtvoer van hun grouwelijk voorwerp op den 19 van wintermaendt vastgestelt. Den canoninck hadt den goeden - fol. 238 - uijtslag versekert met zijn alderliefste in de saemenkomste van den 17 te doen belooven gelijck wij al geseijt hebben, van haer den 19 in de beemden van den ridder R,quil, te begeven. Den 19 's morgens begaf sig Chiet naer Luijk en sag H.E. Sartorius die ontrent twee uren naermiddag van die stadt vertrock met zijnen broeder Joseph Sartorius om sig naer Vis,z te begeven, alwaer hij aenquaem tegen vier uren en half van den avondt. Van Luijk vertreckende hadt hij zijn weerdinne geseijt dat sij hem dien dag niet moest verwagten, dat hij te Vis,z zoude geslaepen hebben, Chiet was daer voor hem aengekomen. Den canoninck Sartorius en zijne mededaedigers begaeven sig op de gestelde uer ter plaets - fol. 239 - van de bijeenkomst, sij quaemen aen de voetpat die naer de weijlanden van den ridder R,quil, leijde voor joffrouw Warrimont, die voor haer derrewaers te begeven aen haer suster zeijde, uijt het huijs van haer moeder gaende, dat sij een kleijne wandeling in de stadt ging doen, verhopende dat die wandeling de levende pijnen die sij in haere beenen gevoelde zoude doen verdwijnen. Nauwelijcks was sij het nootlottig voetpat genaedert, alwaer de moorders haer verwagten of sij naemen haer vast. Hunne handen door den minnaer bestiert, bragten haer verscheijde stooten toe. De traenen en het geween van hunnen - fol. 240 - slagoffer scheen hunne dolheijdt te ontsteken. De naemen van Godt en zijn Heijlige moeder en vertraegden hunne rasernije niet, sij riep met groote teerheijdt des herten ‘Mijnen Godt, mijnen Godt, Heere, Heere, Jesus, Jesus, Jesus’ en herhaelde wederom ‘Jesus, Jesus, Maria, ag ik vraeg U vergiffenis mijnen welbeminden mensch’. Vrugteloos gaf sij haeren vreijer de alderteerste woorden, dien van vaeder die sij hem schonck uijt den naem van het kint van hetwelck sij swanger was en hadden op hem geen de minste uijtwercksels. De leste wonde die joffrouw Warrimont kreeg was in de keel en naer zijn eijgen bekentenis was het den canoninck Sartorius die haer die gaf. - fol. 241 - Versekert dat hunnen slagoffer zonder leven was, wierpen de moorders haer lighaem in de Maes, verhopende dat de snelle vloedt van dees waeteren hetzelve naer Maestricht sleepende, hun schelmstuck zoude verborgen gebleven hebben. Dog ter plaes alwaer het lichaem wiert ingeworpen de waeteren waeren zonder beweeging. De moorders dit gewaer wordende gingen een kleijne leeder haelen die aen den voet van een kalkhoven stont en door behulp van dere leeder verweijderden sij het zooveel sij konden en het den stroom van waeter te doen vatten. Het schelmstuck volbragt zijnde, scheijden - fol. 242 - de vier moorders, 't was ontrent den 6 uren en half. Den canoninck ging naert 't huijs van zijnen vaeder, quaem in lang de agterduer en beveelde dat men hem een glas bier geven zoude, hetwelck men met de grootste gerustigheijdt uijtdronck, daernaer veranderde hij van kleederen en ging ontrent 8 uren met zijne suster Isabelle en de winckeldogter van zijnen vaeder met den canoninck d'Odemont, hij bleef aldaer het avontmael nemen, at en was ten tijde van 't avontmael geheel blijgeestig, tegen negen uren en half keerde hij wederom en quaem ten huijse van zijnen vaeder. De hoop die de moorders van joffrouw Warrimont hadden dat hun schemstuck zoude verborgen - fol. 243 - gebleven hebben verdween haest in rook als wanneer sij daegs naer de begaene moort vernaemen dat het lijck van dere ongeluckige uijt den boesem van de Maes getrocken was. De waters en hadden het niet medegesleept zoo sij hun ingebeelt hadden den voorgaenden dag. Wilhem en Paulus Rijon, inwoonders van de voorstadt van Souvr, bespuerden het des anderendaegs, trocken het uijt het waeter en leijden het al den anderen kant van de revier. Zoodra sij dit te Vis,z vernaemen begaeven sig een groote menigte van inwoonders naer de voorseijde plaes, alwaer men hen geseijt hadde dat het lichaem ruste. Alle - fol. 244 - erkenden hetzelve voor het lichaem van joffrouw Warrimont en daer was een groote menigte die seijden dat H.E. Sartorius haeren moorder was. Men geloofde hem te Vis,z vaeder en 't kint van dere ongeluckige bevrugt van was en niemant en was zijnen quaeden aerdt onbekent, alle zijne landtsgenoten wisten dat hij een verhart hert hadt en dat hij van zijn kintsheijdt af dickwils blijken gegeven hadt van zijn quaedtaerdigheijdt, men errinneerde sig dat hij klerck zijnde in de studien van Luijk alwaer hij de pratijck leerde, zijn grootste vermaek hadt in zijne medegesellen te steken met spellen en zelfs met een scherp mes op veren 't welck hij bijnaer altijdt over hem droeg. - fol. 245 - In zijn huijsgesin en noemde men hem anders niet als Turck, onder het gemeen volck is dere benaeming evenzinnig aen vreet, onmenschelijck en bloetgierig. Den canoninck zijnen broeder en moest voor hem in quaetaerdigheijdt niet wijcken, dog hij hadde een schijnbaere aengenaemheijdt en zijne hoedaenigheijdt van geestelijck hielp hem zijne gebreken decken. Zig hebbende begeven ter plaets gelijck de andere alwaer het lijck van joffrouw Warrimont nedergeleijt was, zag hij het met de grootste aendagt naer, zonder de minste beroerte of ontsteltenis te laeten blijken. Zijne verwaentheijdt bragt hem zooverre - fol. 246 - dat hij met het uijteijndt van zijnen stock de nog schier bebloede wonden van zijne ongeluckige opende alsof hij wilde hunne diepten afmeten en doen vermoeden dat hij aen die ongeluckige weijnig kennis hadt. De mededaeders van dien ontaerden mensch hadden sig ook bij het lijck begeven en hetzelve aenmerckt met gelijcke aendagt zonder beroertenissen. Ongetwijffelt vleijden sij het volck door dit stout bestaen te verleijden en van hun te keeren alle vermoeden die men van hun zoude konnen gehadt hebben. Den canoninck Sartorius heeft ontkent in zijne verklaering van den 13 maerte 1777 aen den soom van de Maes te - fol. 247 - hebben geweest, daegs naer zijne grouweldaedt, maer de regters hebben daer de proef van gehadt alsook van alles dat wij hier bijbrengen. Mijnheer Bonhoulle, ondertusschen oudt-borgmeester en daernaer meijer van Vis,z, hadt nauwelijcks kuntschap dat men in de Maes een lichaem, hetwelck de hooge justitie aenging, gevonden hadt of versogt het opperregt van sig ter plaes te begeven alwaer het lijck in bewaerstelling was, ten eijnde het misdaedt te bewaerheijden, hetwelck verrigt wiert door een proces verbael begrepen in deser voegen: ‘den 20 december 1771. Het opperhof en - fol. 248 - de wet van Vis,z, tegenwoordig Andries Fourage Sartorius en Lejeune hebben op de requeste van sr. Bonhoulle, onsen meijer, tegenwoordig geweest en ons begeven op den waeterkant van Souvr,, voorstadt van dezelve plaes, om de besigting te doen van een vrouwe of dogter die schijnt vermoort te hebben geweest en die men uijt de Maes getrocken hadt en onder de stelling van sr. Horsman, geswooren geneesheer en heelmeester, hebben de besigting van het geseijde lijck gedaen, van hetwelck ons berigt is als volgt. Den ondergeteeckenden geswooren geneesheer en heelmeester van het geregshof der stadt Vis,z versekert en getuijgt den 20 december 1771 - fol. 249 - op het versoeck van sr. Bonhoulle, meijer deser stadt, aenschouwt te hebben het ligaem van Marie Magdaleene Warrimont, hetzelve van 8 of 9 negen maenden beswangert te hebben bevonden, dat de trotpijp, den slokdarm, alle de slagaders en ander naer het hooft opklimmende dweers afgesneden waeren, gelijck verscheijde andere wonden zoo op het aensigt als op de handen, gedaen door een snijdende wercktuijg (instrument) welcke wonden volstreckt doodelijck waeren, in teecken daer waerheijdt hebbe ik dit tegenwoordig onderteeckent, gedagteeckent als boven. Was onderteeckent J.F. Horsman, gesworen - fol. 250 - geneesheer en heelmeester en wiert van ons aengewesen om begraeven te worden en in sekerheijdt gestelt te worden. Was onderteeckent C.H. Collardin, aengestelt als greffier voor andr, per registram’. Dit overgroot schemstuck bleef dan ruijm den tijdt van twee jaeren verholen, hoewel sij grootelijcks verdagt waeren, Sartorius met zijne complicen zulks te hebben begaen, als wanneer den hooftofficier zijn geregtsondersoeck hadt geeijndigt en nieuwe proeven hadt gekregen, heeft hij se aen de regters voorgestelt die naer het ondersoeck der geseijde proeven den 23 februarij 1773 een decreet gaeven van gevangenneming - fol. 251 - van H.E. Sartorius, N. Hennet en E. Giet, maer de twee eerste in tijdts verwittigt zijnde, heeft H.E. Sartorius sig begeven in het clooster der Recollecten tot Luijk bij zijnen oom op eene caemer. N. Hennet vlugte in de uijtheemsche landen. E. Giet, ongeluckiger, wiert gevangen te Vis,z en geleijt in het gevangenhuijs van Luijk. Vervolgens vrogt men aen de onderregting van zijn proces, men dede hem verscheijde ondevraegingen, men stelde hem voor de getuijgen die tegen hem hunne verklaering gegeven hadden. Eijndelijck sette men hem tot tweemael - fol. 252 - op den pijnbanck. De doodt heeft het eijnde van zijne pijnen gemackt in het begin van de maendt februarij 1776. H.E. Sartorius dan veijnsende in dit schemstuck onnoosel te zijn, begaf sig den 7 april 1773 zelfs in egtenisse, dere van niemant verwagte handelwijse verweckte de levendigste indruckingen: was hij onnoosel, dere handelwijse was opmerckende, was hij pligtig? Zij was vermeten, zommige aenmercken zulks voor een wesentlijcke verblintheijdt die de aldoorsienigheijdt de booswigten laet overkomen, om aen de vraecke hunner grouweldaeden niet te twijffelen. Andere in tegendeel beschouwen dit als een gevolg van de edelmoedige vromheijdt, die - fol. 253 - ons de onnooselheijdt inboesemt om dit geloof te bewaerheijden hiel H.E. Sartorius niet op van met de zijne te spreken terwijl den advocaet zijnen broeder, tegen het gemeijnte met zooveel vuer als heftigheijdt uijtviel tegen de ongeregtigheijdt die men aen zijnen broeder dede met hem in egtenisse te houden. ‘Hoe is 't mogelijk?’ zeijde hij, ‘dat men mijnen broeder pligtig kan gelooven als men hem sig zelven siet werpen in de handen der regteren, indien hij het grouweldaedt waervan men hem beschuldigt hadt begaen, zoude hij zig zelfs in de egtenis - fol. 254 - stellen, alwaer zijne medepligtige gehouden zijn, zouden sij voor hem geen getuijgen die hij in alle te dugten hadt, hebben geweest.’ De getuijgen tegen H.E. Sartorius waeren geloofbaer en onder eede verklaert, waerom hij onmiddelijck daernaer geboden wiert de boeijen aengeslaegen te worden en in 't geheijm geplaest te worden en den supier ontfing de beveelen van niet toe te laeten dat den beschuldigen, met wie het mogt zijn, zoude gemeijnschap houden, den officier versogt aen de regters dat sij twee van hun zouden benoemt hebben om in de hoedaenigheijdt van commissarissen kortelijck voor te gaen tot geheijme - fol. 255 - onderrigting van het proces van den beshuldigen door ondersoeck en vergelijcking der getuijgen. Den canoninck Sartorius zoude ter zelver tijdt ook als zijne handtdaedigers bij den kop gevat geweest hebben, dog in een geestelijck landt als Luijk eenen geestelijcken voor welcke misdaeden het ook sij en kan niet gewesen worden tensij door de geestelijcke regters die de naturelijcke regters zijn. Niemant en hadt den canoninck voor zijne regters beschuldigt en die regters en zijn niet belast met de gemeene vraeck, maer in den tijdt - fol. 256 - dat den canoninck Sartorius zijne verklaering dede, wiert hij gewaer dat het schelmstuck van zijnen broeder door proeven gestraft zijnde, met niet zoude vertoeven aen den Paus aengestelde regters te vraegen om zijn proces te maecken, in dien toestant 't besluijt dat hij te beraemen hadt was de vlugt te nemen en wat waegde hij met vlugten? Hij konde daerdoor zijnen broeder verlossen. Sedert de verklaering van den 13 april 1777 verscheen den canoninck Sartorius te Vis,z niet meer. Men heeft versekert dat hij naer Oost-Indien vertrocken was en andere zeggen dat hij tot Rome verblijft. - fol. 257 - Den baron van Cherijs, tresorier van de hooftkercke van Luijk, weerelijcken abt van het capitel te Vis,z, wilde dat het schelmstuck van den canoninck zijn amt der kercke openstelde en gevolgentlijck vergaf dit aen mijnheer Boumal, priester en schatbewaerder van de hooftkercke van Luijk het capitel van Vis,z benoemde desgelijcks voor de cantorplaes van den vlugtenden canoninck mijnheer Fraquie, kanoninck van de collegiale kerck. Ondertusschen wiert H.E. Sartorius teenemael overtuijgt van handtdaediger in de moort van joffrouw Warrimont geweest - fol. 258 - te hebben. Den tijdt, de eur en plaes, waer de moort gepleegt was mackte de aenwinning der proeve van de getuijgen De Viser onmogelijck, dog de verklaering der getuijgen versterckt door die van Giet voor zijne doodt op de pijnbanck kon er plaes voor houden en 't was naer het alderstrengste ondersoeck 't welck van dere verklaering gedaen wiert dat de regters beveelden naer alle famuese logeningen H.E. Sartorius op de pijnbanck der wip te stellen. Zij wordt gegeven met den beschuldigen omhoog te trecken, hem dus omhooghoudende met een gewigt van 50 pondt aen de voeten. Sartorius was veroordeelt geweest dere pijnbanck te onderstaen - fol. 259 - den tijdt van ses uren, maer naer den tijdt van drij uren hem een kragteloosheijdt overkomen zijnde, was men genootsackt hem neder te laeten komen. Den hooftofficier een nieuwe verklaering van acten gedaen hebbende, beveelden de regters dat hij de pijnbanck van 't lemet, die de grouwelijckste van alle pijnbanken is, zoude onderstaen en het was menige dat die niet bevolen hadde geweest. Den gevangenen wiert aen dere aen de meur gehegt en tegen den zelven gedruckt met koorden, daer wiert eenen grooten naegel in de aerde gestooten in eene kleijne afgelegentheijdt van den gevangenen, zijne voeten wierden - fol. 260 - aen deren naegel vastgehegt met coorden, 't geen mackt dat de beenen als vioolsnaeren gespannen waeren, den gevangenen hadt voor hem een kleijne taefel daertoe gemackt op welcke zijn handen vastgemackt waeren, zoodaenig dat hij die niet konde bewegen, tusschen de vingers waeren gatjens in de tafel door dewelcke men aengestooken lemmetten stack vervult met brandende stoffe die den buel met een blaesbalck deedt branden ten tijde van de pijnbanck hetgeen ongelovelijcke pijnen veroorsackt. Op dere pijnbanck wiert den beschuldigen teenemal overtuijgt en naer een ondersoeck hetwelck duerde van den 18 februarij 1779 tot den 28 der zelve maendt, spraecken de regters tegen H.E. Sartorius dere volgende sententie uijt. - fol. 261 - Den 17 februarius gesien hebbende de acten door ons schepenen van 't opperregt en lande van Luijk veroordeelen Hederik-Enstach Sartorius, gevangenen, op een horde naer Vis,z gesleept te worden en genepen te worden met gloeijende nijptangen tot drij verscheijde reijsen, te weten de vangenisse uijtkomende op den regter en slincker arm, tweede te Vivignis op de slincker en regter schouder en de derde reijs op den regten en slincker boesem ter geregtplaes, dan de armen, beenen en billen te worden gebroken met eenen ijseren handtboom, daernaer zijn lichaem - fol. 262 - op een rat geleijt te worden en waer 't dat hij een quaert daernaer sig nog in 't leven bevont, geworgt te worden tot dat er de doodt naer volgt, andere ter exempel. Wanneer men H.E. Sartorius zijne sentie voorlas gaf hij sig aen een buijtensproorige gramschap over, egter bedaerde hij sig, dog en wilde geen gebruijck maeken van de vrijheijdt die de wetten van Luijk aen de veroordeelde geven, van drij daegen voor hun doodt al de persoonen te sien en te spreken die hun komen te bezoeken. H.E. Sartorius wiert te Vis,z geregt ter plaetse alwaer hij het schelmstuck hadt begaen op den derden dag van maerte 1779. - fol. 263 - Hij verdroeg zijne straffe met gerustigheijdt en wanneer men hem radbraeckte en schreuwde hij maer tweemael, wanneer hij op het radt geleijt wiert, vroeg hij een glas wijn 't welck hij uijtdronck en wiert een quarttier eurs daernaer geworgt. Alle onkosten van zijn proces hebben door den hooftofficier betaelt geweest omdieswille dat de verbuertinge der goederen in Luijk geen plaes en grijpt in de crimineele navolgingen die ten laste van het gemeijn ministerie geschieden, somtijdts wordt hetzelve ook door de staeten vervoegt, dewelcke tot - fol. 264 - een genaedegift vijftienduijsent livers gegeven hebben. Wanneer H.E. Sartorius de moort van joffrouw Warrimont pleegde en hadt hij maer den ouderdom van twijntig jaeren, zijne gestalte was middelmaetig, hij was sterck en vroem, hij hadt zijn haijr en zijnen baert swart, een verbrandt caleur en een stuer wesen, hij hadt iet naers in zijnen opslag die de stuerheijdt van zijnen inborst te kennen gaf. Eijnde van dit proces.

Den gans op Schipsdaele over het waeter getrocken.

Op den 8 ougst wiert buijten de Ezelpoorte op Schipsdaele door twalf vermaerde swemmers den gans over het waeter getrocken. - fol. 265 - Naermiddag ontrent den twee uren gingen dees swemmers al gelijck in 't wit gekleet zijnde met vendels en gespel over de Mart door d'Ezelstraete naer Schipsdaele alwaer gekomen zijnde den gans op dees volgende manier getrocken wiert. Deren gans was over het waeter gehangen in eene gepareerde croone, sij vaerden naer dezelve met een schuijtjen dat door roeijers geroeijt wiert, aen dezelve komende naemen sij die vast en wierden zoo lang sij die konden vast houden over het waeter opgehaelt en wanneer sij somwijl zoo hoog als een huijs - fol. 266 - opgehaelt waeren, plompten sij wederom in 't waeter hetwelck fraeij om sien was. Wanneer den negensten van dees swemmers opgehaelt wiert, beet en trock hij den kop van deren gans teenemal af waermede hij den prijs die vier Fransche kroonen was, behaelde. Daer waeren om zulcks te sien op Schipsdaele zoodaenig veel menschen vergaedert dat men daer bijnaer niet staen konde en daer zouden nog meer menschen geweest hebben, hadde deren gans zoo kortswijl niet afgetrocken geweest.

Vijftigjaerigen jubil, van pater Segers van het order der Carmelijten.

Op den 9 ougst gaf pater Segers van het order der Carmeliten zijnen jubil, - fol. 267 - van den tijdt van vijftig jaeren in het clooster der Carmeliten binnen Brugge pater te hebben geweest. 's Morgens ten tien uren onder het celebreren van een solemnele misse in volle musick gaf hij zijnen jubil,, waernaer een schoon trectement opregt was, ten eijnde dies den rifter schoon verciert zijnde. Ter oorsaecke deser wiert er door de gebuers ontrent het clooster der Carmeliten alsook in de Carmestraete, Snaeckerstraete en ander omliggende straeten tot aen de Woensdagmart in den dag schoon gepareert. - fol. 268 - De huijsen en straeten met veele vercierselen, vlaggen en wimpels verciert zijnde. 's Avons wierden ook in d'huijsen en straeten der voornoemde plaetsen veele vruegdevieren, waschligten, lanteerenen en pecktonnen aengesteken. Ook wierden 's avons ontrent den 10 uren ontsteken twee taemelijcke schoone vierewercken, eene langs de Spegelreije en het ander in het Genthof. Ider geduerde circa een half ure en paters Segers was bij ider tegenwoordig, daerin overgroodt vermaeck scheppende op veele ander plaetsen saeg men afschieten seer veel lugtfijseijen, ook wierden geduerig de canons afgeschoten.

De soldaeten uijt het leger binnen Brugge wedergekomen.

- fol. 269 - Op den 11 ougst quaemen binnen de stadt Brugge 's morgens ontrent den agt uren onder het klippen der klocken tusschen 11 en 12 hondert soldaeten, dewelcke op den 7 junij 1778, gelijck fol. 72 aengewesen is, naer het leger vertrocken waeren, sij quaemen op Steenbrugge van de schepen af en gingen alzoo in volle order tot op de Mart, alwaer gekomen zijnde sij circa een half ure exerceerden, waernaer ider compagnie naer zijn quartier ging, want er op de verwagtinge van dees zoldaeten - fol. 270 - van het nieuw gebouw der Jesuiten staende aen St.-Annereije een nieuw apparkement voor hun gemackt was, want men volgens het zeggen alhier binnen Brugge nog veel zoldaeten verwagtede. Dees zoldaeten die nu in Brugge gekomen waeren, waeren door de lange reijse en door de groote armoede die sij den gepasseerden winter in het leger doorstaen hadden teenemael verandert van caleur en deerelijck van wesen, daer waeren ook onder dezelve veele van de Pruijsensche die overgeloopen waeren. De vendels die sij medegedregen hadden, waeren ook teenemael door de lange reijse in stucken geschuert en verdestrueert.

Eenen timmerman ongeluckiglijck doodtgevallen.

- fol. 271 - Op den 14 ougst zijnde den dag voor den feestdag van de Hemelvaert van Maria, wiert naer jaerelijcksche gewoonte voor het straetjen van Blendekenscapelle gestelt een arke, waeraen een groodt ongeluck gebuerde, want alzoo sr. Desan, meester-timmerman binnen Brugge, dezelve met zijnen knegt was settende, door sijn, sij dezelve nu bijnaer gemackt zijnde, van een plancke dewelcke te midden doorbrack waerop sij stonden, afgeschoten, dezelve plancke agter hun op hun hooft vallende waerdoor sij beijde zoodaenig - fol. 272 - gewont waeren, dat den voornoemden Desan niet aen zijn aensigt geheel hadde, armen, beenen en billen gebroken zijnde, alsook zijnen knegt door den welcken nogtans zoodaenig als zijnen meester niet gewont was, men liep terstont om eenen pater der Capucinen den welcken het H. Olie bragt. Hun beijde hetzelve meer doodt als levende gevende waernaer sr. Desan terstont stierf, den knegt nog eenigen tijdt daernaer levende, hij wiert den zelven dag door d'heeren van het collegie van Brugge aenschouwt en 's anderendaegs in 't clooster van d'Augustinen 's avons begraeven.

Vijfentwintigjaerigen jubil, binnen Brugge.

- fol. 273 - Op den 15 ougst zijnde den feestdag van de Alderheijligste maget Maria gaf mijnheer Blouwe zijnen jubil, van den tijdt van vijfentwintig jaeren te hebben geweest kerckmeester van de capelle van Onse-Lieve-Vrouwe van Blendekens, waerom buijten ordonaire op geheel den toer alwaer dien dag de processie omgedregen wordt, het in den dag schoon gepareert was, de huijsen en straeten met veele vercierselen, wimpelen, vlaggen en jaerschriften verciert zijnde, 's avons wiert er ook ter deser oorsaeke buijten - fol. 274 - ordonaire schoon geviert. Op den voornoemden toer veele vruegdevieren en pecktonnen ontsteken wordende, de huijsen met veele waschligten, lanteerenen en peckschotelkens verciert zijnde, het was een schoonen en helderen avont, waerdoor op den toer zoodaenig veel menschen waeren dat den eenen nauwelijcks voorbij den anderen konde passeren.

Nieuwe ordonantie wegens het pontgelt.

Op den 21 ougst wiert binnen dere stadt Brugge door bevel vanwegen d'heeren van het collegie bij allegebode en placaete aengekondigt een nieuwe ordonantie wegens het pondtgeldt der inkomende koopmanschappen in dere stadt, - fol. 275 - hetwelck bestont in 20 artikelen in 't Fransch en Vlaems uijtgedruckt, zijnde dezelve al tot groodt naedeel van eenider die eenigen koophandel bedreef, want voortaen niemant wie het zoude mogen wesen, 't zij edel of onedel, daervan meer vrij en mogte zijn, daernevens stont ook aengeplackt een nieuwen tarijf hoeveel dat alle goederen in 't toekomende zouden moeten betaelen⁽²⁾. Het misnoegen dat de borgers van Brugge in dees nieuwe ordonantie hadden bleeck daegs daernaer, want men 's anderdaegs 's morgens de - fol. 276 - placaeten op de Mart aen de poorte van d'halle, aen den hoeck van het huijs van sr. Kuekelinck op de Mart en aen de waeterhalle aengeplackt, van onder tot boven met stront bestreken saeg, zoodaenig dat men nauwelijcks de letters meer konde lesen. Ten eijnde dies waeren ook op de Mart onder d'halle twee nieuwe comtoiren gemackt om het voorseijde pondtgeldt t'ontfangen. Tusschen dees twee comtoiren was ook onder d'halle voor sr. Hardij gemackt een nieuwen winckel, hebbende tevooren anders niet geweest als vier geslote poorten. Ter deser tijdt wiert ook op de Groote Mart aen de - fol. 277 - waeterhalle gemackt eenen nieuwen modernen trap, naer de nieuwste gouste gelijck die daegelijcks kan gesien worden. Het was van tevooren eenen ouden slegten trap, zjnde dezelve van twee kanten met trappen, onder welcke woonde een vrouwe die fruijt verkogt, zijnde zulcks nog drij pondt 's jaers verhuert. Hiermede was den klap teenemael gedaen dat de waeterhalle zoude afgesmeten worden, want men geheel desen somer van eenider anders niet gehoort hadde, als dat dezelve in Huijsinge zoude gemackt geweest hebben.

(2) Zie Stadsarchief, Brugge, Oud Archief, reeksnr. 120, Hallegeboden, 1775-1786, f. 86v.; SAB., reeksnr. 122, Plakkaten, reg. 26, nr. 23, reg. 27, nr. 95 en reg. 30, nr. 147. Dit hallegebod en/of plakkaat bevat 19 art. i.p.v. 20.

Vijftigjaerigen jubil, van eenen meester-kleermaecker.

- fol. 278 - Op den 30 ougst gaf sr. Koecke, meester-kleeremaecker binnen dere stadt Brugge, zijnen jubil, van den tijdt van vijftig jaeren te hebben geweest oudt deken van het ambagt der cleeremaeckers en van den tijdt van vijfentwintig jaeren te zijn getrouwt met zijne derde vrouwe. Ter deser oorsaecke wiert hij met zijne vrouwe, zijne kinderen en kintskinderen, benevens alle de oude dekens van het ambagt der cleeremaeckers met ses carossen 's morgens ten elf uren gevoert naer de capelle van de cleeremaeckers staende op de Mart in St.-Cristoffelscapelle, - fol. 279 - alwaer hij onder het celebreren van een schoone misse in volle musick zijnen jubil, gaf. Dees capelle op het pragtigste verciert zijnde ten eijnde van welcke den te deum laudamus gesongen wiert, waernaer den jubilaris met zijne vrouwe en kinderen en alle de oude dekens naer het cleeremaeckershuijs gevoert wierden, alwaer een schoon trectement opgeregt was. De Sint-Jacobsstraete en Geldtmuntstraete waeren ter deser oorsaecke schoon verciert. De huijsen en straeten met veele vercierselen, wimpels en vlaggen behangen - fol. 280 - zijnde. 's Avons wiert er ook schoon geviert in de voornoemde straeten. Vele vruegdevieren, pecktonnen en peckschotelkens ontsteken wordende. In het cleeremaeckershuijs wiert ook geduerig met de canons geschoten, aldaer ook veele lugtfijseijen afgeschoten wordende.

Nieuwe ordonantie wegens het malderijeregt.

Op den 31 ougst wiert wegens het bevel van d'heeren van het collegie van Brugge bij hallegebode en placaete aengekondigt een nieuwe ordonantie wegens het malderijeregt, hetwelck bestont in 24 artikelen tot groodt naedeel van de meulenaers die nu langen tijdt deren pagt saemen gehadt hadden⁽³⁾. - fol. 281 - Want alzoo deren pagt van het malderijeregt alsook die van de graenbrandewijn of genever nu door mijnheeren aen sr. Moereloose, hier onlangs in dere stadt gekomen, gegeven was, zoo bragt hij in dezelve veel nieuwigheijden zoo tot schaede van de borgers deser stadt als van de molenaers, want eenider in 't toekomende wie het zoude mogen wesen voortaen om een teecken van zijne backte onder d'alle in 't comtoir moeste gaen om hetzelve met zijn graen aen den molenaere te geven, zullende de pagtersdienaers - fol. 282 - daegelijcks op de molens vermogen visite te doen, zullende ook alle die, die tegen dees dienaers, iet zouden misdoen of misseggen, vervallen in eene boete van hondert guldens.

(3) Zie Stadsarchief, Brugge, Oud Archief, reeksnr. 120, Hallegeboden, 1775-1786, f. 86v.; SAB., reeksnr. 122, Plakkaten, reg. 26, nr. 22, reg. 27, nr. 96 en reg. 30, nr. 148. Dit hallegebod en/of plakkaat bevat 27 art. i.p.v. 24.