Mei Abraham fûstkje

[p. 98]

15
moaipraterij

De dichter Fedde Schurer is de man dy't bûten Fryslân it meast direkt mei de Fryske biweging identifisearre wurdt. Foar gâns Nederlanners is hy de forpersoanliking, it libbene symboal fan it bigryp Fryslân. In opiny-ûndersiik nei de populairste, alteast bikendste Fries soe moai grif in mearderheit foar Schurer opsmite, al is der great kâns dat Abe Lenstra him op 'e hakken siet. Hwat is de oarsaek fan sa'n populariteit? Wierskynlik net iens alderearst syn gedichten op harsels. Wy meije oannimme dat de net-Friezen yn greate mearderheit mei dizze gedichten net bikend binne en dat sels syn Hollânske poëzij, de forsetsfersen ynbigrepen, sa'n populariteit net forklearje kin. Ik leau dat syn dichterskip bûten Fryslân sa goed as legendarys is en dat de oarsaek earder leit yn syn forskining, yn syn minsklike persoanlikheit, syn publike rol.

Schurer is in man fan utersten, dy't dochs op in eigenaerdige manier syn ienheit wit to biwarjen. Hy kombinearret de grutst mooglike striidfeardichheit mei in seldsume, waerme en mylde minsklikheit. Hy is in man dy't de idelheit dy't men sa mannich artyst ynskikke moat, forieniget mei de ienfâld en de démoed fan de leauwige kristen. Hy is in man dy't him sûnder kameleonallueres yn de meast útienrinnende formiddens thúsfielt en deljowt, foarsafier't fan deljaen praet wêze kin. Syn wurd as polityk journalist wurdt nei harke yn it hele lân, fan foar- en tsjinstander. Hy is in tûk en ûnmeilydsum debater yn it politike libben, by hwa't emosionéle en saeklike faktoaren har like swier jilde litte. Hy is in man fan de rake formulearring, dy't de spiker presiis op 'e kop slaen kin, mar dy't him jerne en fan herten forsint. Gjin slûchslim politikaster, mar in emosioneel minske, dy't it konkrete lijen fan syn meiminske oan it hert giet. Gjin spesialist, al interessearret er him út soarte binammen foar de kulturéle noeden fan de mienskip. Hy is in man dy't as in fisk

[p. 99]

yn it wetter is fan de Hollânske artysteformiddens, mar ek op folle en follerhande konferinsjes. In man dy't sa as der om frege wurdt de kânsel bistiicht om in preek to hâlden en dy't ré is in bigraffenis to lieden. In man dy't by in offisiële gelegenheit in skipperstrui doar to dragen en de minister oan 'e mouwe lûkt mei de fraech: Eksellinsje, as ik jo net ûntriif soe ik graech efkes prate wolle. Hy is ek de man dy't him thúsfielt yn it sosiael folslein oarsoartich klimaet fan de Fryske biweging, it krite- en kamplibben, dêr't er eigen lieten sjongt by de akkordeon of byneed it harmoanium. Hy is it geastich middelpunt fan likefolle hokker heterogeen selskip.

Dat forklearret allegear noch net syn populariteit as dichter binnen Fryslâns grinzen. Dochs leit it lân der dêr krekt sa hinne. Syn gedichten hawwe, sels yn har swakke mominten, de follesidichheit fan de komplete minske. Schurer bihearsket as dichter alle registers fan minsklik fielen. Hy is de sentimentéle bisjonger fan folk's leaf en leed, de bikkelhurde, ûnmeilydsume spotter mei de heechmoed fan it gesach, de religieuze dichter fan it godlik geheim, de skerpe analisearder fan eigen en oarmans moaije skyn, Hy is in man dy't de boartlike limericks út syn mouwe skoddet, mar dy't ek de meast forheven stoffe, dy fan de Hillige Skrift, yn dramatysk biweegde foarm wit to bringen, lykas bliken docht oan syn nijsgjirrich Simson-drama en syn masterlike psalmbirimingen. Hy is de sjonger fan it nasionalistise liet, dat yn earder tiden de Fryske biweging ta achtergroun tsjinne. Hy is in folksdichter, yn de wiidste sin fan it wurd, dy't de gewoane man oansprekt, mar likegoed ek it formogen bisit de fynpriuwers fan it subtile wurd yn bisleur to nimmen. Dêrby is er by útstek it tipe fan de dichter sa't men dy by foarkar sjocht: de fjurrige jongkeardel mei de fûnkeljende eagen en de wapperjende moannen, de dichter-yn-ieren-en-sinen.

Ut de follesidichheit fan Fedde Schurers poëzij is yn syn lêste bondel, mei de biskieden titel ‘Fingerprinten’, ien motyf, liket my ta, it dúdlikst nei foaren kommen: de neakene minske, Adam, boun oan de sûnde, it sûndebisef. Hwa't sykje soe om de eigenlike ynhâld fan dit sûndebigryp, om de konkrete sûnde dus, fan

[p. 100]

Schurer dêr en dêr, doe en doe bidreaun, fynt net hwat er siket. De dichter seit it lêste wurd, mar it alderlêste hâldt er foar himsels. It is, tinkt my, mear in sûndebisef yn it abstrakte. Nou is der sûndegefoel yn soarten. Hwa't de gedichten fan Revius ken, wit dat der in sûndebiwitten is, dat as lead op 'e siele weacht en yn swiere, brokkelige ritmen syn poetise foarm fynt. By Schurer lykwols ûntlaedt it sûndegefoel him faek yn in fers as in fearke sa licht, in fers fan moderne, spitse, boartlike signatuer, by foarkar yn in trijeliddige mjitte, en net yn de swiertrêdzjende jambe.

It forbân mei de Bibelse sûndefal is der wol deeglik. It earste gedicht út dizze bondel hjit heel karakteristyk Adam, mar it is in Adam dy't yn it swit fan syn antlit wurket op 'e trekker. Schurer sjongt om sa to sizzen de sûnde los fan har Bibelske oarsprong, sûnder lykwols dy oarsprong to forleagenjen.

Oan dat sûndebisef nau forboun is de problematyk fan it dichterskip. Schurer hat gauris protest oantekene tsjin de problennatyk as faktor yn it dichterskip. Mar dan moat der earne in misbigryp sitte oangeande dat wurd problematyk. Yndied, de dichter dichtet net om problemen op to lossen. Miskien net iens om in probleem to stellen of op to jaen. Hy dichtet omdat it libben in problematise saek is, op losse skroeven stiet, earne in bytsje skeef giet. De dichter hat ienris de tolk fan de ûnfeilbere wissichheit west, de genêzer en hieler, de medisynman mei de magise formules. Hy is lykwols linkendewei yn in út 'e primitiviteit loswikkele minskemienskip de tolk fan de ûnwisheit wurden, de profeet fan it minsklik fiasko, de man dy't boartet mei it minsklik tokoart.

Dizze hele ûntjowing, dy't ieuwen bislacht, fynt men yn it dichtwurk fan Schurer yn forkoarte foarm gearlutsen. Hy is de profeet dy't syn profetemantel kennen leard hat as it kamoeflaezjepak fan minsklike idelheit. Dat is yn 't koart de problematyk dy't op 'e foargroun stiet yn party fan dizze gedichten, de kwatrinen, ûnder oaren. De kwatrynfoarm is keazen út wjeraksel tsjin retoryk en wurdepronk:

[p. 101]

 

Nim dan o God, al giet it ek om dea

 

It camouflagepak fan alle kwea

 

It wurd, dêr 'k alle dingen mei formoaikje,

 

Nim dan dit lêste kleed my fan 'e lea.

It kwatryn, de fjouwerrigel yn pleats fan it kamoeflaezjepak: de meast serrearre, de biskiedenste dichtfoarm, dêr't alle oerdied en wurdesier út skrast wurde moat. Mar pas op: datselde kwatryn is in nuodlike foarm, dy't fakentiden frijdom jowt oan idelheit en pedantery. Schurer wit it sels:

Ek dan, as ik myn kwea op 't djipste sjoch
Ha Jo myn lêste idelheit noch troch
En lizze stil de frage oan myn gewisse
Hwerom 'k bilydnis yn kwatrinen doch?

Dat is de rekken dy't Schurer himsels yn dizze lêste bondel presentearret. It is maklik yn to sjen, dat dizze rekkenskip yn lêste ynstânsje delkomt op it faillissemint fan it dichterskip. It dichterskip, it kamoeflaezjepak, is sels yn de ienfâld fan it soberste wurd net tarikkend en net yn steat om it minsklik tokoart út to byldzjen. ‘It wurd lit it sitte’. Elke bycht yn wurden is in nije kamoeflaezje, in negaesje fan de bycht. Allinne God kin witte en genêzing bringe. Dizze God is net, lykas by sa mannich dichter, in deus ex machina, ûnneitinksum nei foaren skoud as krêftterm, omdat oars neat mear helpt. It is by Schurer yndied yn folle swierte de God fan gerjochtichheit en oardiel. Mar Schurer soe Schurer net wêze, as dizze hele problematyk net ynienen sels problematys waerd en him oploste yn de om barren boartlike en tradisioneel-romantise poëzij fan de troebadoer. En sadwaende wurdt men amper mear kjel as men nei de hel, de straf, it oardiel en it boeteliet fan it lêste kwatryn op de neistlizzende bledside hommels tolânne komt yn de holderdebolder-romantyk fan Hear Haitse:

Op in súv're simmermoarn
Bloes hear Haitse op syn hoarn:
Tetteretet, tetteretet, etc.

[p. 102]

Schurer is in dichter dy't alles meinimt, dy't neat loslit fan hwat ienris sines west hat. Yn dizze bondel komt men dan ek de meast útienrinnende genres en thema's yn de meast chaotise folchoarder tsjin. Mar in dichter as Schurer kin gâns forjown wurde. Hy is nou ienris gjin dichterlik boekhâlder dy't mei de presieuze soarch fan de architekt syn bondels opbout en de ûnderdielen tsjin elkoar ôfweacht. Hy kwakt it saekje op 'e setterij del en hja moatte har der mar mei rêdde. En sa fynt men neist de tige persoanlike gedichten mei as kearn de sûnde en it faillissemint fan it dichterskip de sjongske balladen út it rûge folkslibben, de mear tradisionéle krystlieten, de oersettingen út 'e negerpoëzij fan Langston Hughes, de gelegenheitsfersen by jubilea, de neikommen forsetsfersen en de hikkeldichten op de forneamde haedpersoanen fan it barren dat yn 'e Fryske skiednis as Kneppelfreed to boek stiet. Mar mei elkoar hjitte dizze fersen ‘Fingerprinten’ - en allegear hawwe se eat fan dat slim neioan to kommen dichterlik fenomeen dat Fedde Schurer hjit.

Schurer bliuwt ek yn dizze bondel de firtuoas dy't mei forbjusterjend gemak technyske problemen oerwint. Dat is wolris gefaerlik, omdat it maklik oanlieding jowt ta flotte rymlerij sûnder ynhâld. In foarbyld dêrfan is it swakke gedicht ‘Sa'n ien’ op bls. 9, in handich yn elkoar draeid gefal oer in man dy't sa't skynt hwat op syn gewisse hat:

Mar dêr't er net wêze woe
Eardat er it wiste, dêr wie er
En hwat men net tinke soe
Dat loek him mei macht en dat die er.

Dizze fjouwer rigels tekenje wol it peil dêr't de dichter Fedde Schurer ta sakje kin, as de muze him de rêch takeart en har brutale tsjinner de handichheit oan syn side stean bliuwt.

Yn dizze rigels brûkt Schurer it dûbelrym: dêr wie er - dat die er. Dûbelrimen foarmje in wichtich elemint yn Schurers jongste poëzij. It forskynsel is fan âlds bikend út de gedichten fan grapmakkers, lykas De Schoolmeester, Charivarius en dat soarte. By harren hie it foaral in komys effekt. Stadichoan is dat komise forlern gien foar in oare útwurking: it forrassende, pryk-

[p. 103]

jende, spitse, fornimstige, dat boppedat in nijsgjirrige útwreiding jowt oan it by einsluten biheind tal rymmooglikheden. It masterskip nou dêr't Schurer dit effekt mei hantearje kin komt út yn it prachtich gedicht Analfabeet, op bls. 63. Mar it moat net in al to floatich kunstke wurde om in gedicht oer syn inerlike leechte hinne to lûken. Dat gefaer is by Schurer net altyd tinkbyldich.

Oan 'e ein noch in skoalmasterlike opmerking. It is eigenaerdich dat de man dy't it sprekwurdlik foarbyld fan in Frysk dichter is, gauris mei de Fryske tael yn tsjokwaer leit. Dat er earne sprekt fan ‘in skjinne laei’ yn pleats fan ‘in skjin laei’ - laei is yn it Frysk in it- en net in de-wurd - mei him, b.g. om ritmyske reden forjown wurde. Mar ik kin it net rjocht goedkrije, dat er yn 't gedicht ‘Sa'n ien’ it wurd ‘boarst’ (borst) brûkt yn de bitsjutting dy't it yn it Hollâns wolris hat: jongeman, knaep, bisibbe oan it Dútse wurd Bursch, en fan in etymologysk heel oar komôf as Brust. Der binne ek foar in dichter yn it taelkundige in mannich easken dy't men net straffeleas mei fuotten traepje kin. (RONO-lêzing, útsprutsen 6 jann. 1956 (yn 't Frysk oerset)).