It kritysk kerwei

Resinsjes en skôgingen 1950-1970

[p. 114]

De broadsjes fan anke
of Kronyk fan kwetsberheden

Tjitte Piebenga, It lyk wurdt oantaest.
Roman. Ljouwert 1968.

...‘en noait sil ik dit rotboek wer ynsjen, dit goare boek, dêr't ik de hiele troep yn útkoarre ha’, seit Tjitte Piebenga op bledside 169 fan syn romandebút dat er de luguber klinkende titel It lyk wurdt oantaest meijûn hat, wat neffens Waling Dykstra syn wurdboek ironysk sokssawat betsjut as: ‘zijn last opnemen’, mar ek foar oare útlis fetber is. Dat sitaat hjirboppe jout de kritikus frijheid, mar lit tagelyk sjen dat it boek skreaun is út in grutte en fakentiden oertsjûgjende emosjonaliteit wei. Dat makket in soad goed en wjerhâldt jin derfan op alle slakken sâlt te struien. Dy slakken ûntbrekt it net oan. It boek stjonkt fan de printflaters en der steane frijwat fergripen tsjin de Fryske taal yn, ek foar dyjingen dy't yn dat stik ôfsjoen hawwe fan it idealisme fan sa'n tritich jier lyn. Piebenga ûntlient syn taal foar in part oan de literêre oerlevering en hat oan 'e oare kant, mei gâns jongerein, lak oan de subtile taalkultus fan eardere generaasjes, út eigen ûnmacht of út wjeraksel tsjin it smoute bûthúsferline fan ús ‘geve folksaardigens’.

Hjir en dêr, benammen yn de mear lyryske passaazjes, rûkt syn taalgebrûk nei de Jongfryske lampe (net foar neat wurdt Douwe Kalma in kearmannich neamd): bygelyks it iderkear brûken fan in typysk literêre foarm as ‘waarmens’, dêr't ‘waarmte’ bedoeld wurdt; it aaklike en te ûnpas brûkte wurd ‘merkbite’; it ferkeard brûkte ‘yngreven’ - wurden fan bûten de hjoeddeiske taalrealiteit.

Oan 'e oare kant skrommet Piebenga net foar rûge folksaardichheid: Anke har ‘broadsjes’ (har efterein), ek yn suver lyryske passaazjes, en likemin foar Hollânske moadekrêftwurden en kreten. Sokke stylferskillen hawwe soms te meitsjen mei de strukturele opset fan it boek, mar dat prinsipe is lang net konsekwint trochfierd.

Noch ôfsjoen dêrfan is Piebenga syn taal, ek yn 'e rêstige, beskriuwende einen, gauris fan in ûndaaibere sloarderige seurderichheid, bygelyks op de siden 40-48, dêr't er alle taal-effisjinsje mei fuotten trapet.

[p. 115]

Mar nochris: men kin Tjitte Furioso yn dat stik gâns ferjaan, want der stiet mear as in bytsje foaroer dat taalkundich raak en skerp formulearre is, benammen yn dy dielen fan it boek dêr't it karakter fan beatnik-eftige bekentenisliteratuer it sterkst sprekt.

Piebenga hat syn boek ta ûndertitel j|^un: ‘anatomy fan in houlik’. It liket my in ryklik sterk en te swier laden wurd ta foar de saak dêr't it om giet. By ‘anatomy’ tinkt men oan in koele, klinyske benadering en dat is no krekt Piebenga syn sterkste net.

Wy reitsje hjir it bekende probleem fan de bekentenis-literatuer: wêr leit it feitlik gewicht fan de ‘histoaryske wurklikheid’ en hoefier telt dy mei yn it literêr oardiel? Hawwe wy te krijen mei it persoanlik wjerfarren fan in persoan Tjitte Piebenga-privee?

De skriuwer mei dan yn in ferklearring foarôf à la Jan Cremer útroppe, dat ‘fan alle feiten en omstannichheden yn dit boek gjin donder wier is’, hy lit der oan 'e oare kant gjin twivel oan bestean - de rabberij yn it lytse Fryske wrâldsje docht der sines ek ta - dat er yn dit boek in stik eigen libbensûnderfining de wrâld yn keild hat.

Soks makket de beoardieling der net ienfâldiger op. En dochs easket de earlikheid dat men, al wie 't allinne mar om de altyd besteande marzje tusken histoaryske en literêre wurklikheid, alles bûten de pleit hâldt wat mei dy mooglike histoaryske wurklikheid te krijen hat en it boek sjocht as in optinksel, in stik fiksy. Om my dus gjin ûntmaskering fan Wouter Veenboer en Watse Deelstra

Wy sjogge dan foar ús in sânjierrich houlik fan de frou Anke en de man dy't wy X neame sille. In houlik dat op swakke fûneminten rêst. Einliks hat Anke X derop ferge en is hy der, om syn eigen wurd te brûken, ‘ynwâde’. Al nei in jier dogge har de earste ferskynsels fan ûntrou en malêze foar - it wurd ‘oerhoer’, dat Piebenga sa foaroan yn 'e mûle leit, wol ik yn dit gefal leaver mije. Anke en X hawwe biningen, sûnder mis: se spylje beide yn in toanielselskip fan semy-profs, dogge dingen tegearre en lykje ek seksueel wol aardich yn elkoar te passen.

Mar nei sân jier, as Anke nei in tuskenspul mei de toanielspiler Watse Deelstra, yn 'e rûge kloeren falt fan de platte sjarmeur Wouter Veenboer, ploft de saak, nettsjinsteande X syn wanmoedich besykjen om, ûnderlizzende en fernedere partij spyljend, de yllúzje oerein te hâlden. It komt ta in echtskieding, omdat Anke it sa wol, ek al is se lang net wis dat se no in takomst mei Wouter oangean kin.

[p. 116]

X stelt yn de krisistiid foar en nei de ûntbining fan it houlik syn ûnderfiningen te boek: it tryst relaas fan syn nederlagen en syn kwetsberheden, en hy docht dat op in wize dy't struktureel besjoen net alhiel nij, mar wol tige nijsgjirrich is, en tagelyk wat oan de trochsichtige kant. Underskate lettertypen wurde dêrby te help roppen. Dat hie om my net hoegd, it is in oerstallich foefke, want de ûnderskate ‘lagen’ fan it ferhaal binne ek sûnder dat sa helder as glês en it wurdt de lêzer no wol wat al te maklik makke.

Yn de kursyf printe passaazjes dy't de haadstikken ynliede, fine wy in lyryske, ideële beljochting fan it houlik mei Anke, miskien minder in werjefte fan in realiteit as in soarte fan: ‘sa hie it einliks wêze moatten...’

Gâns fan dizze passaazjes, dy't ta it bêste fan it boek hearre, treffe jin troch in ferfine, byldzjende dichterlikheid, mar soms twingt it folhâlden fan dit prosedee, ek dêre wêr't er oer de bekoarlikheden fan Anke yn wêzen útpraat is, de skriuwer ta in swiermoedich sykjen en in beskate forsearring.

Yn in gewoane printletter beskriuwt Piebenga yn de hy-foarm de oanrin ta it houlik en guon saillante episoaden derút - yn it begjin mei te folle omballingen en yn in troch saaklikheid gauris kleurleaze en eamelige taal. Yn 'e midden - ik tink oan de treinreis nei it twasidich slûperke - en fierder nei de ein wurdt de ferteltoan gâns libbener en skerper.

Mar der bliuwt yn dit relaas in ‘bline flek’, in iepene romte: tusken de lange oanrin fan it yn 'e kunde kommen mei Anke (dan noch lytsachtsjend beskreaun as ‘it lange hynder’!) en it oangean fan it houlik sels: dy ‘sprong’ bliuwt yn it tsjuster, wylst dêre krekt de kearn fan dit hiele ûndernimmen leit.

Oer it gehiel dochs komt yn dit boek it epyske part it minst oer, meidat it net genôch bod jout oan de emosjonaliteit en men de ferfeelsumheid fan it skriuwproses der út opstigen fielt. Helte nijsgjirriger (mar ek ûnevenrediger) binne de deiboekeftige passaazjes, yn fette letter printe: it direkte, felle, retrospektyf weromsjen út de nei-houlikse situaasje wei; de eigenlike wrok- en wraakopstigingen tsjin de skuldige en skurve manlju dy't X syn Anke ‘ôfnommen’ hawwe; it weromsjen yn wrok. Hjir spatte de fonken fan X syn lulkens, syn woede, dy't soms - en dan sakket it saakje gammel, flau en sâltleas yn elkoar - omslacht yn machtleas skellen: ‘Watse kin om my de haan naaie, of Anke om myn part, nei de hel mei alle toanielselskippen, lit se nei de pomp rinne, alle hiele en heale artysten, Watse Deelstra ynkluis, knap mar.’

[p. 117]

In apart lettertype jout yn toanielfoarm in rige petearen tusken Anke en X, dy't wol tekenjend binne foar it dearinnen fan de kommunikaasje, de ivige herhellingen, oanklachten, selsferdigeningen, útflechten, heale arguminten en misferstânen, mar dy't hjir en dêr ek keunstmjittich oandogge. As einbeslút, wer yn in oare letter, jout it boek in mannich yn it Hollânsk stelde brieven oan in ûndúdlik frouminske Astrid, dat in wat tsjustere rol spilet yn de akute echtskiedingskrisis, as riejouster, oan beide partijen. Dizze brieven oertsjûgje my net, - net om't se yn it Hollânsk steld binne, mar om it Hollânsk dêr't se yn steld binne: in wat keale en would-be yntellektuelerichheid, psychologyske gewichtichdoggerij.

Allerhande perspektiven dus op dat iene simpele haadmotyf fan in op in tekoart oan fundamintele biningen dearinnend houlikslibben. En binnen it ramt fan elke ‘laach’ hat Piebenga, mei útsûnderingen ek wer, de eigen styl moai goed folhâlden. Oan 'e ein wint syn boek oan spanning en oertsjûgingsdrift, der sit in knappe klimaks yn. Mar om my hie it op side 191 wol út wêze kind, mei dan as ôfsluting bledside 196, dy't it antwurd jout op de fraach fan side 7: ‘Wêrom giet in houlik kapot?’

Yn it flak fan de grutte emosjonaliteit (in boek as wraaknimming) is it ek te ferklearjen en ta in hichte yn te skikken, dat it boek psychologysk minder sterke kanten hat. In lilk man analysearret net, of hy analysearret fout. Yn wêzen leau ik dat X in tekoart oan selskennis hat. Syn yllúzjes oangeande Anke de superfrou en har leafde hâldt er tsjin 'e klippen op oan fêst, en sadwaande spilet er, wolle of net, de moaie rol, dy fan de tekoartdiene, de masogist, de literaat ek, dy't út sok in trageedzje alteast de munt fan de literatuer slaan kin of moat.

Slimmer achtsje ik, dat X ek ûnmachtich stiet tsjinoer de wiere oarsaak fan de mislearring: net de wierskynlik tydlike ferealens fan Anke op Wouter, mar folle mear it feit dat se net fan him, X, hâldt en moai wis noait fan him hâlden hat. Hy sjocht dat soms yn, soms net, en op dit punt fine wy de meast flagrante tsjinstridichheden. No en dan sinspilet X derop, dat er Anke tekoartdien hat troch har mei alle geweld ta syn ‘nivo’, syn yntellektuele hichte oplûke te wollen, dêr't se no ienkear net oan tippe kin. Anke sels is ek net frjemd oan dy ferklearring, mar mei justjes in oar aksint, dat X ûntkomt.

De klacht dat Anke gjin oandacht hat foar syn literêr wurk (syn dichtbondel dagen lang net-lêzen omtoarkje lit) is yn striid mei de meidielingen dat se mei ynmoed nei syn foarlezên út eigen wurk harket, har oardiel en krityk jout, literêre dingen mei him

[p. 118]

besprekt, him to literêr wurk oanfitert. De lêzer kriget de yndruk dat it mei de yntelliginsje fan dy toanielspyljende Anke wol aardich tafalt. Immen mei it yntelliginsjepeil fan in fyftjinjierrige, lykas X earne fan har ferûnderstelt, sil him net licht foar de fuotten smite: ‘Dû bist krom, witste, krom fan al it gewicht datstû meitôgest en dan wraggelest as in ein’ (s. 31). Yn dit ljocht dogge ek X syn hunende opmerkings oan it adres fan Wouter, ‘dy't gjin weet hat fan fantasij en subtiliteit’ (s. 36), dy't ‘mear as earmoedich is wat fantasije en subtiliteit oanbelanget’ (s. 101), ûnwier en selsbehaachlik oan.

Sjocht dizze X net te heech by syn eigen ‘nivo’ op? Men soe it sizze as er bygelyks útrekkene de beide homofilen Kloos en Kalma oanhellet as dichters dy't de frou besongen en fereare hawwe. Oeral stjit men yn de selsrjochtfeardigingen fan X op uteringen fan naiviteit, breklik selsynsjoch, oerflakkich eruditisme, misferstân oangeande geastlik en yntellektueel ‘nivo’. Dêr stiet dan foaroer dat X op oare punten wòl wer bliken jout fan skerp selsynsjoch.

It lyk wurdt oantaest is in boek fan kwetsberheid, en dat makket it boek sels oer alle boegen kwetsber, mar ek sympatyk, it makket der, by alle beswieren, úteinlik de bekoaring fan út: it is in minsklik dokumint dat syn literêre ûnfolsleinens, syn lek en brek, oan dyselde minsklikheid te tankjen hat.

[VV 30-3-68]