Chr.J. van Geel. Een bundel over zijn poëzie

[p. 138]

Renate Rubinstein
Van Geel

Op 8 maart 1974 overleed Chr. J. van Geel, ‘een vergeten dichter uit de 20ste eeuw’, zoals hij zelf voorstelde als titel voor het nummer van RAAM, dat nu over hem verschenen is. Zoals hieruit al blijkt, werd dit aan zijn poëzie gewijde tijdschriftnummer reeds gepland vóór zijn dood, toen hij nog ‘vergeten’ was. Onthouden wordt hij pas, net als zijn vriend, de dichter Jan Emmens, na zijn dood. Bij sommige stemmen duurt het zó lang voor zij doordringen, dat hun bezitters wel heel oud moeten worden, willen zij het zelf nog meemaken. Hanlo is een derde voorbeeld en die drie waren dan ook, ieder op zijn eigen aardige wijze, met elkaar bevriend. En zijn alle drie niet oud geworden. Er kan nu dus over ze geluld worden, ook door mij, zonder hun kritiek te vrezen, hetgeen een manier van zeggen is dat ze gemist worden.

Waarom Van Geel ‘vergeten’ werd tot op het moment van zijn dood (of eigenlijk: tot vlak ervoor, bij de verschijning van zijn kleine bundel Enkele Gedichten werd hij ineens alom besproken en geprezen - misschien waren de vorige bundels niet klein genoeg voor recensenten?), daarover wil ik niet speculeren, maar dat het zo was, dat was niet iets dat hij zich maar verbeeldde. (Wie hem allemaal, in welke Literaire Lustrums, gedurende al die jaren hardnekkig oversloegen, somt J.H. Veenstra op in een goed artikel in dit nummer.) Het hoorde bij hem, het was onderdeel van zijn karakter geworden, maar het was bovendien nog de objektieve waarheid. En het hield hem natuurlijk bezig. Een van de interessantste stukken in RAAM is dat van Judith Herzberg, dat samengesteld is uit citaten uit zijn brieven aan haar. Zij schrijft: hij schreef veel over mensen en over hoe hij in de steek gelaten, of verkeerd begrepen werd. Ook wel hoe hij erkenning krijgt, maar dan met zo'n verbazing dat ook dat eerder naar een groter miskennen verwijst. Hij zag dit zelf ook: ‘Paradox van de eigenliefde: bij uitstek hij die (zgn.) niets ziet in zichzelf is onverzadigbaar op het punt van complimenten’.

Ik geloof dat zoiets ook voor Jan Emmens gold en aangezien ik ze beiden gekend heb, maakt deze gedachte mij neerslachtig. Want het eigenaardige van deze ‘onverzadigbaren’ is juist dat zij niet die indruk maken. Integendeel, ze zijn zo kritisch, zo ironisch, dat je eenvoudig niet het lef hebt om ze een compliment te maken. En zelfs het spijtige gevoel ‘had ik het toch maar wel gedaan,’ is geen hulp, want ‘Ze zouden het niet geloofd hebben’, denkt mijn afstandelijker ik, en ‘Het zou ze van mij ook niets hebben kunnen schelen’, mompelt mijn eigenlijke ik. ‘De fundamenteel onzekeren - wie niet? zijn bang om te zweven’, - dat is weer een zin van Van Geel. En complimenten geven, of ze ontvangen, - daarin zit zo'n kwadratering van het onzekere in de onzekeren, hun bescheidenheid, hun ijdelheid, hun ongelovig-

[p. 139]

heid, dat het een wonder mag heten dat zoiets toch nog ooit plaats vindt.

Iedereen die zich voor poëzie interesseert zou dit nummer van RAAM moeten kopen, want er staat uitzonderlijk weinig bla-bla in, veel goede stukken, twee uitstekende, en veel citaten uit gesprekken of brieven van Van Geel. Eén thema loopt door bijna alle stukken heen: ‘Iedereen denkt altijd dat Van Geel over de natuur schrijft en niet over mensen, maar het tegendeel is waar, hij schreef altijd over mensen’. Er is bijna niemand die dit niet constateert en ook Chris zelf zegt het herhaaldelijk in interviews en gesprekken. Zijn miskenning zal met dit beeld van de ‘verstilde natuurlyricus’ te maken hebben. Want wat heb je aan natuur als je jezelf er niet in herkent? Maar wat heb je aan lezers, die niet verder begrijpen dan de buitenkant van het beeld dat ze voorgetoverd wordt?

En verder is deze poëzie ook moeilijk te begrijpen omdat zij niet ronkt of snort, niet mikt op het ‘collectieve onbewuste’, maar integendeel zeer precies en individualistisch is. Een van de twee artikelen die ik zo uitstekend vind, is van Vestdijk, die Van Geel contrasteerde met de toen zo geruchtmakende en populaire ‘experimentelen’. Het is moeilijk om een keus uit dit scherpzinnige stuk te maken, ik kies dit citaat: ‘Wie niet verwisseld wil worden is vaak lastiger te benaderen dan degene die op zijn identiteit geen prijs stelt. Zijn woorden mogen helder zijn als glas, het is toch altijd zijn eigen glas. Zijn de experimentelen onhelder, dan herkent ieder ander daarin zijn eigen onhelderheid, en voor nadere opheldering hoeft hij zich maar in zijn eigen diepten te laten zakken. Soms heeft hij geen diepten, maar het gaat hier om het beginsel. De experimentele poëzie kan hem trouwens suggereren, dat hij diepten heeft.’

Maar het beste uit deze bundel vind ik het korte stuk van Vasalis, die er, zonder één gedicht te ‘analyseren’, in slaagt om de toon te zetten voor het begrijpen van de meeste. Ze gebruikt geen woord teveel, wat het citeren nog weer extra-moeilijk maakt, maar deze passage was voor mij een sleutel tot Van Geels poëzie: ‘In alle andere z.g. natuurgedichten is heel wat anders aan de gang, iets dat als je het goed leest behoorlijk angstaanjagend èn hunkeringwekkend is. Dat merk je pas aan de opluchting die je ervaart bij b.v. Thee drenken, Wijde regen, en Zwanen bij nacht, waarin je diepe wens “dat het terecht komt” kortstondig wordt verhoord. Geen happy end - geen end tenminste, maar een toestand van gelijkheid en wederkerigheid, waarin de eenzaamheid beëindigd wordt zonder dat er een fusie plaats vindt waarbij één van de twee elementen te gronde gaat. Het hardnekkig streven naar een vereniging die geen vernietiging inhoudt, dat de oorsprong van vele van zijn gedichten vormt, is een zó oude en diepe drang, dat niemand er na zijn 1e jaar op de wereld aan ontkomt, of en hoe hij het ook probeert onder te brengen: al naar zijn aard en levensgeschiedenis in mystiek, religie, politiek, wetenschap, kunst, liefde, geweld.’

Ze eindigt met te betreuren dat haar proza te zwaar rust op een poëzie die juist nooit ‘zwaar’ is, maar zoals zij schrijft: ‘ton sur ton, geen leringen, abstracties, conclusies’. (Dat ‘ton sur ton’ vind ik nog beter gezegd dan het ‘kleurloos grijs’ waar Van Geel het in een brief over heeft.)

En om duidelijk te maken wat ze bedoelt, besluit ze haar stuk met 5 gedichten uit Van Geels laatste bundel (Enkele Gedichten). Ik kies er daarvan twee, ter illustratie,

[p. 140]

zowel van ‘dat het terecht komt’ als van ‘een vereniging die geen vernietiging inhoudt’.

Nacht in een theepot
waar water blad,
blad water koestert,
een lichte damp
de tuit verlaat.

Zij kunnen het niet laten licht te geven,
hun drijven is aanwezig in de nacht
als liggen er twee lampen in het water
gelijk van sterkte, van gelijke kracht.

Ik ben natuurlijk geneigd te denken dat speciaal ik te dom ben om niet uit mijzelf te begrijpen wat Vasalis zo goed toelicht. Maar ik zie, ik ben de enige niet. Anthonie Donker, toch zelf eens een dichter, meent in zijn stuk dat in RAAM staat, dat Van Geel zozeer alleen over de natuur schrijft dat hij zelf wel natuur geworden lijkt. Hij citeert van Van Geel:

Ik hoorde lopen in de bladeren
of vechten om elkander vast te houden?
Stilzwijgende ronde nooit buiten adem.

En schrijft dan: ‘Er is in deze verzen geen verkeer meer met mensen en zelfs nauwelijks meer met zichzelf’. Het kost mij, na wat Vasalis schreef, geen moeite meer om te zien dat ook deze regels weer over mensen gaan en over een toestand in de dichter zelf.

Voor een vrolijke noot in dit nummer zorgt Wiel Kusters, in een stuk dat, ongewild, een Nabokoviaanse pastiche op de poëzieduider lijkt: een man die, koste wat koste, elk gedicht en bij voorkeur het minst toepasselijke, interpreteren wil naar zijn eigen idee fixe. Want Van Geel heeft bij uitzondering ook eens een gedicht geschreven dat niet over een dier of plant gaat, maar over een vrouw. Het heet dan ook ‘Portret’. ‘Een zangeres uit volle borst’, ‘Een gouden bromtol is ze die de lucht omspint, een egel van muziek’, etc. En juist van dit gedicht toont Kusters nu aan, met eindeloze weerlegging van elke tegenstrijdigheid, dat het helemaal niet over een vrouw gaat, maar alweer over een plant, de Lange Zonnedauw of Drosera angelica, een insektenetend heideplantje. Intussen houd je, als toeschouwer van deze merlijnse akrobatiek wel je hart vast, want de vrouw uit dit Portret, wordt ook nog genoemd ‘een vrolijk

[p. 141]

spinrok’ (wat Kusters ziet als een bevestiging van zijn duiding, omdat een spin immers insekten eet) en de bundel waar het gedicht in staat heet ‘Spinroc en andere verzen’ en is tot overmaat van ramp ook nog opgedragen aan Thérèse Cornips, wat omgekeerd gelezen Spinroc is. Dat is pijnlijk voor die man, straks wijst iemand hem erop. Overbodige fijngevoeligheid. Want in een voetnoot aan het eind van zijn stuk, geeft Kusters er blijk van dit nu ook te weten, omdat iemand van het Limburgs Dagblad het hem verteld heeft, maar het kan hem niet bommen: ‘Het is echter niet mijn bedoeling biografische gegevens, wanneer dit hier al zou kunnen, in mijn interpretatie te betrekken’. Sommige mensen zijn wel erg moeilijk te ontmoedigen.

Een goed nummer van RAAM dus, samengesteld door Jan Geurt Gaarlandt met de intensieve steun en medewerking van Elly de Waard, de weduwe van de dichter. Ze is, bij het doorlezen van het eerste proefexemplaar, tot de ontdekking gekomen dat er drukfouten in staan. Ze heeft toen pijlsnel een inlegvel met Errata laten stencillen en dat bij de drukkerij afgegeven, waar men kennelijk niemand had, die de moeite nam ze ook in de nummers te leggen. Zodat die zonder inlegvel in de boekhandel terecht kwamen. Ik hoop erg dat er een tweede, geheel gecorrigeerde, druk van dit nummer komt en spoor u intussen aan om voor alle zekerheid maar alvast dit nummer te kopen. Foto's en biografische gegevens begeleiden de tekst.