Chr.J. van Geel. Een bundel over zijn poëzie

[p. 33]

Wies Roosenschoon
Spinroc
van ik-gedicht tot natuursymboliek

Als men Van Geels poëzie als natuurlyriek zou willen kenschetsen, kan dit toch hoogstens een uiterlijke karakteristiek zijn. Natuurlyriek zoals vooral negentiende-eeuwse dichters die produceerden, impressionistische beschrijvingen als dekor voor overpeinzing of moralisatie, zal men bij hem tevergeefs zoeken. Je zou Van Geels natuurpoëzie impliciete natuurlyriek kunnen noemen, omdat zijn natuurattributen naar binnen worden gekeerd en daarmee te interpreteren zijn als beeld voor menselijke gewaarwordingen. De omgeving van zee en duinen waarin hij dagelijks rondwandelde en die hij minutieus beschreef, zien wij tot een tweede huid worden, waaronder de partikuliere levensgeschiedenis, het dichterschap en de polen waartussen een mensenleven zich beweegt, schuilgaan. Langzaam maar zeker beweegt zich zijn poëzie in symbolistische richting waarbij tenslotte bepaalde natuurelementen een vaste symbolische funktie krijgen. Met name denk ik hier aan de boom, aan de vogels en de insekten, en aan het water. Zonder ooit opzettelijkheid te verraden evolueren deze gegevens tot metaforen die de grondtematiek van Van Geels gedichten begeleiden.

In zijn eerste bundel uit 1958, Spinroc en andere verzen, zien we deze ontwikkeling aarzelend op gang komen. De eerste afdelingen worden beheerst door een dichterik dat verslag doet van zijn ervaringen met de omringende wereld. Er paraderen kinderen en voorbijgangers in die vroege gedichten, er zijn reële lokaties, er valt veel vrolijkheid en speelsheid te bespeuren en zelfs een zekere betrokkenheid. Maar het verhaal van een liefde blijkt hierin een wezenlijke verandering te brengen. De liefdeslyriek, die vrijwel uitsluitend in de laatste afdeling Spinroc te vinden is, sluit zich naar buiten af en concentreert zich op de dialoog-situatie tussen een ‘ik’ en een ‘jij’. En juist hier is de eerste aanzet tot Van Geels natuursymboliek aan te wijzen. Als Vestdijk in zijn bespreking van Spinroc en andere verzen dit debuut een ‘journal intime’ noemt, heeft hij in zeker opzicht volkomen gelijk. Want Spinroc is een uitermate autobiografische bundel. Maar anderzijds heeft Vestdijk toen niet onderkend welke specifieke wending al in deze bundel is te vinden naar de verhulling van het partikuliere lot binnen natuurelementen. Een wending die hij misschien ook wel niet heeft kunnen zien omdat hem het zicht op Van Geels latere produktie ontbrak. Wel gaf hij hints en sprak van ‘geen oppervlakkig realisme’ en een ‘suggestieve sfeer’. Toch kende hij deze ‘schilderijtjes’ maar ‘een geringe symboolwaarde’ toe, zag ze hoogstens als ‘een flirt met de veelbelovende diepten van de droomwereld’. Dit alles is zeker waar als we de bundel globaal beschouwen. Nu we echter de volgende drie bundels bezitten en weten waarnaar we zoeken, is het niet

[p. 34]

moeilijk aan te tonen dat in de liefdeslyriek van de afdeling Spinroc de ontwikkeling naar natuursymboliek inzet. Aan de hand van enkele tema's zal deze lijn hieronder zichtbaar worden gemaakt.

In een liefdesrelatie zijn de ‘ik’ en de ‘jij’ de enige hoofdpersonen en het huis staat daaromheen als beschermend dekor. Opvallend is nu dat we juist in deze drie elementen de verschuiving van het autobiografische naar het symbolische het zuiverst kunnen waarnemen. Allereerst het huis. Er is veel ‘huiselijkheid’ in Spinroc: kachel en schoorsteen, vloeren en ramen, gordijnen en jaloezieën spelen een belangrijke rol. Het huis is daarbij echter minder beschermend dekor als wel een spiegel voor de liefde. Zo worden in het gedicht Gebaar de rollen van de ‘ik’ en de ‘zij’ afgelezen aan de voorstellingen op het vloerkleed.

Of zon, verminkt, uit rook het zoetstgeschapene
bij toeval spon, lacht zij om wat ik spreid:
wij zijn de boom, de bron op dat tapijt,
het musicerend paar, de faun, het naakt,
tot in een speelse lichtval nagemaakt.

Dubieus wordt het huis bij afwezigheid van de geliefde. Of liever: het verliest zijn intieme funktie als de ‘ik’ en de ‘jij’ niet meer samen zijn. Ik meen dat dit symbolisch wordt aangegeven in Galanthus waarin staat:

Ze is niet gekomen, morgen komt
ze niet. Verdriet? dat is het niet.
Ik heb haar naam in sneeuwklokjes
geschreven, de houten vloer staat vol.

Om dan te eindigen:

Het houten gras, de vloer van hout,
ik stook hem op.

Wat hier precies gebeurt, is mij onduidelijk. Want ‘de vloer van hout’ zou kunnen slaan op de houtblokken die daarop liggen opgetast. Maar als we één en ander letterlijk opvatten, moet toch de konklusie worden getrokken dat de natuur naar binnen wordt gehaald, terwijl een essentieel element van het huis met vernietiging wordt bedreigd. Helemaal natuur geworden is het huis in een klein, teder liefdesliedje:

Mijn armen om Engelenhaar, ik in haar armen.
Mijn huis is van dunne vingers, dorre balken,
een broze, doorzichtige, breekbare struik.

Nog komt de metafoor achter het huis als een verrassing. Het is echter maar één stap naar de struik die bij wijze van spreken het huis heeft overwoekerd om direkt

[p. 35]

beeld te worden van een kwetsbare, tere behuizing, van de kwetsbaarheid van een liefdesrelatie. Door woord en beeld achter elkaar te noemen is hier de korrespondentie nog volkomen doorzichtig.

Hetzelfde valt te zeggen van de metamorfoses van de ‘ik’. Er is, in tegenstelling tot al het latere werk van Van Geel, nogal wat ‘ik’ in Spinroc en andere verzen; want de ‘ik’ is druk bezig met zijn eigen identiteit. Aanvankelijk gebeurt dat in expliciete vergelijkingen met zaken uit de meest uiteenlopende gebieden: ‘Ik ben een dier dat ademhaalt,/ anders dan werd ik een molen’; ‘ben ik een stal met open deuren/ om in te rijden, uit te rijden,/ het nadenken een bergplaats’; ‘een mime was ik,/ een hart onzichtbaar’; ‘Tussen deze en van/ niemand ben ik, vrees ik./ Een krekel van stof,/’. Maar een eerste aanzet naar de boommetafoor, als ik-symbool zo vertrouwd geworden bij Van Geel, vinden we in het gedicht Dec. '55:

Een boom alleen tussen de bomen,
tussen de boompjes, gras en grint.
Begin nu langzaamaan te komen,
ik krimp ineen tot bijna wind,

een boomstrohuls, een wikkelblad,
een schors rondom een koker lucht,
een wortelstomp, een hol, een gat
weg in de lucht gevlucht.

Ook hier is de bedoeling doorzichtig. En ook hier geldt: het is maar één stap naar de holle boom in zijn eentje tussen de andere bomen als beeld van een ‘ik’ dat zich eenzaam voelt en leeg.

In de ‘jij’-gedichten tenslotte een zelfde fenomeen. Hoogtepunt is ongetwijfeld het door Vestdijk terecht geprezen Portret. Via een opstapelingstechniek van vergelijkingsattributen ontstaat het beeld van een vrolijk grillig wezen, een zo uitbundig ‘jij’ als de dichter nooit meer in zijn poëzie zal uitspreken. Van natuurmetaforiek is hier echter geen sprake. Die treedt op in het zeer verstilde Mei, een evokatie van de tuin in de lente met open deuren en een zachte wind. De slotstrofe daarvan luidt: ‘Zij slaapt, een zwaan, een vlinder,/ door blad hoor ik zijn voeten gaan.//’. Het is wonderlijk maar het kan geen toeval zijn dat in de diergedichten van Chris van Geel zwaan en vlinder zo duidelijk favoriet zijn. Als symbolen van schoonheid en zuiverheid, en van tederheid en gratie waren ze in Spinroc personalisaties van de geliefde, en zullen ze later evenzovele liefdesverklaringen blijven.

De stap naar de zuivere symboliek wordt uiteindelijk daar gezet waar van grote gevoelens sprake is, van verdriet om afwezigheid van de geliefde of van geluk om het harmonisch samenzijn. Aan het verdriet kan de ontwikkelingsgang het eenvoudigst gedemonstreerd worden. De liefdesklacht bedient zich eerst van traditionele wendingen als: ‘mijn zoeken naar jou dichtbij mijn stap’; ‘wat kan ik doen, je bent ontvlucht’; ‘Waarom ben je niet bij me?’. Maar voor het dieper invretend verdriet blijken deze individuele klachten niet meer toereikend. Hier biedt de natuur zich aan als projektie-objekt: via haar krijgen we de ellende te zien in beelden. In Bos-

[p. 36]

plek transformeert de natuur mee met de gemoedsgesteldheid van de ‘ik’. De laatste strofe luidt:

Ik stond in een vlaag van gele regen,
te grote wemelende vlokken bruine aangevreten
dorre sneeuw.

Anders en indringender nog krijgt de sneeuw de smartelijkheid van een verkild mensenhart te verbeelden in Febr. '55:

Reeds weken ligt de sneeuw met opgetrokken lippen
te krimpen in de wind, te drogen aan zijn dorst.
Hij sterft niet aan de dooi, hij sterft aan de vorst.
Er stuiven korrels van zijn huid om te gaan drinken.

Hier gaat een element aan zichzelf te gronde: sneeuw die zelf water is, komt om van dorst. Zo kan een mens aan zichzelf kapot gaan. Het antropomorfe ‘met opgetrokken lippen’ stuurt de interpretatie al in die richting. Dit gedichtje is een voorbeeldig specimen van de natuursymboliek uit Van Geels later werk. Even voorbeeldig vind ik een ander ik-loos en titelloos natuurgedicht dat dezelfde tematiek aansnijdt:

BUITEN smeult een vuur in het bos
dat de hele nacht bleef branden,
holen graaft het en gangen, het keert
waar het zocht, het vreet zich arm,
teerkost schroeit het zand.

De dichter had geen prachtiger beeld kunnen vinden (zien!) voor de mens die van binnen verteerd wordt van verlangen en verdriet. Een volmaakt gedicht waarin ‘ik’ en buitenwereld onderling verwisselbaar zijn geworden terwijl ze in de vergelijking nog achter elkaar staan. En als ik zeg ‘volmaakt’ impliceert dat geenszins dat ik alle warmte en vrolijkheid die de ik-gedichten in Spinroc en andere verzen uitstralen niet een warm hart toedraag. Maar Van Geels ontwikkeling ging die andere weg, de weg van het incident naar het symbool, van het partikuliere naar het algemene. En daarmee krijgen zijn gedichten de diepte die hen tot de belangwekkendste naoorlogse poëzie stempelt.

Als sluitstuk citeer ik één van de liefste geluksgedichten die ik ken. Alle vrede, tederheid en vruchtbaarheid die liefde kan bereiden, huizen erin. En dat het heel gewoon om een tuinbeschrijving gaat, hoeft niet te verwonderen, als we in Enkele gedichten een liefdesgedicht lezen waarin de wens wordt geuit een tuin te kunnen planten in een geliefd wezen. Het moet deze tuin zijn.

[p. 37]

Tuin

 

Altijd wordt de tuin bezocht, de zachte aarde,

 

door ruisende regen, het klimop groeit de hagel

 

tegen, het gras verbergt wat het drinkt, een zanderige

 

plek krijgt putjes, het regent klapmutsjes op het water,

 

kleine hagel streelt de losse grond met wimpers,

 

natte sneeuw met grote plekken niets er tussen,

 

grote vlokken natte sneeuw het mos, het eikje

 

met het bruine blad, en ook de altijd groene

 

struik onder het raam - gebloemde lappen stof,

 

grote bloemen ruisende regen gewonden

 

om de zon als armen om het hoofd, de regen,

 

weer de regen op de zachte aarde.