Drie eeuwen vaderlandsche geschied-uitbeelding, 1500-1800

(1952)–H. van de Waal– rechtenstatus

Een iconologische studie

1. ‘boerendans om de kerk te assendelft’. Gravure door J. Saenredam, 1596. (bl. 252)

2 danswoede te kolbeck (A^o 1012). Illustratie uit J.L. Gottfried, ‘Historische Chronyck’, ed. 1660. (bl. 253)
Een sage van dansers om de kerk te Assendelft is niet bekend, waarschijnlijk heeft Saenredam voor de enscèneering van een oud motief de kerk van zijn woonplaats Assendelft gebruikt.

Afb. 94

1. de vrouwen van weinsberg. Schilderij door J.C. van 't Woudt, 1602. Leiden Lakenhal. (bl. 254)

2. de vrouwen van weinsberg. Gravure door Z. Dolendo naar J. de Gheyn. Illustr. uit Daniel Heinsius, ‘Spieghel van de doorluchtige vrouwen’, 1606. Hoewel de sage sedert 1588 ook in Haarlem werd gelocaliseerd, bleef de beeldende kunst vasthouden aan de oorspronkelijke uitheemsche versie (bl. 254)

Afb. 95

1. st. elisabethsvloed (A^o 1421). Anoniem N. Nederlandsch schilderij, ± 1480. Amsterdam, Rijksmuseum.
In deze en de volgende afbeeldingen van de St. Elisabethsvloed gaan wij na, in hoeverre het sedert 1512 algemeen bekende verhaal van het door een kat geredde kind in de wieg door de kunstenaars is uitgebeeld. Op deze afb. vindt men het genoemde motief inderdaad, maar op een onopvallende plaats en zeer klein (op de reproductie niet te zien). (bl. 256)

2. ‘holland’. Anonieme houtsnede uit Seb. Münster, ‘Cosmographia universalis’, Basel 1552. (bl. 256)

Afb. 96

de st. elisabethsvloed. Illustratie door R. de Hooghe naar A. Houbraken uit Balen, ‘Beschrijving van Dordrecht’, 1677. De letter B, aanduidende ‘het kint in de wiegh ghesalveert’ vindt men op deze prent tweemaal (zie de pijltjes). (bl. 257)

Afb. 97

1. watersnood bij winschoten (A^o 1686). Ets door Jan Luyken bij J.L. Gottfried, Historische kroniek, ed. 1698, later gebruikt als illustratie van de St. Elisabethsvloed. (bl. 257/8)

2. de kat op de wieg (A^o 1421). Schilderij door J.H. Egenberger, ± 1855, onderdeel van de Galerij DeVos, gewijd aan de vaderlandsche geschiedenis. Stedelijk museum, Amsterdam. (bl. 258)

Afb. 98

De schrijver verklaart, in zijn gedicht de kat te hebben weggelaten, ‘als een onpoëtisch wezen’. (bl. 258)

Afb. 99

I. graaf herkenbald bewerkt op zijn sterfbed eigenhandig de terechtstelling van zijn neef en opvolger, dien hij ter dood veroordeeld had. - II. de hostie, hem door den bisschop op grond van deze ‘moord op een bloedverwant’ geweigerd, is hem op wonderbaarlijke wijze in de mond gevlogen als belooning voor zijn strikte rechtvaardigheid. Gobelin ± 1460 naar schilderingen van 1454 door Rogier van der Weyden in het stadhuis te Brussel (in 1695 verbrand). Bern, Historisch Museum. (bl. 263)

Afb. 100

1. graaf herkenbald doodt zijn neef. Anoniem schilderij ± 1530. Hoorn, West Friesch Museum. (bl. 265)

2. hetzelfde onderwerp. Prent door Heinrich Aldegrever, 1553 naar één der in 1521 door Dürer ontworpen wandschilderingen in het stadhuis te Neurenberg. (bl. 265)

Afb. 101

hostiewonder van graaf herkenbald. Brusselsch gobelin, bestemd voor de St. Pieterskerk te Leuven, 1513. Brussel, Musée du Cinquantenaire.
De volgorde der scènes is:

1.	De jonge vost vergrijpt zich aan een der hofdames (links).
2.	Herkenbald brengt hem eigenhandig ter dood (rechts).
3.	Hostiewonder (midden).

In overeenstemming met de bestemming neemt hier het slottafereel met het wonder de belangrijkste plaats in. (bl. 264)

Afb. 102

vonnis van graaf herkenbald. Anoniem Keulsch schilderij, ± 1515/20. Keulen, Wallraf-Richartz-Museum.
Het schilderij behoort tot een reeks van drie rechtsgevallen, in tegenstelling met de vorige uitbeelding is hier aan de terechtstelling de voornaamste plaats ingeruimd. (bl. 263)

Afb. 103

1. oordeel van graaf willem iii over den baljuw van zuid-holland (z.g. A^o 1336). Prent door Willem Swanenburg naar Wtewael, 1606. (bl. 267)

2. hetzelfde onderwerp. Prent door Barth. Dolendo, 1613. (bl. 268)

Afb. 104

1. de baljuw tracht de koe te koopen.

2. de baljuw laat de koe wegdrijven.

3. de boer beklaagt zich bij den graaf.

4. de schout van dordrecht ontvangt de brief, die hem en den baljuw aan het hof ontbiedt.

5. de graaf hoort de beide partijen. (Voor het 6de tafereel zie afb. 104²).

6. de schout geeft den boer schadevergoeding; de weduwe van den baljuw bij de lijkkist van haar man.

oordeel van graaf willem iii. Prent door Barth. Dolendo, 1613. (bl. 268)

Afb. 105

1. oordeel van graaf willem iii. Schilderij door Claes Heek, bestemd voor de schepenkamer te Alkmaar, 1618. Alkmaar, Stedelijk Museum. (vl. 270 en 274)

2. hetzelfde onderwerp. Oude copie naar het anonieme schilderij, dat in 1619 aan het stadhuis te Naarden werd geschonken. Amsterdam, Rijksmuseum. (bl. 273 en 275)

Afb. 106

oordeel van graaf willem iii. Anoniem schilderij in het stadhuis te Gorinchem, 1624. De indeeling met de medaillons ter weerszijden van het groote middentafereel wijst op invloed van de prentkunst. (bl. 274)

Afb. 107

1. Reeks A No. 1
Foto Rijksmuseum.

2. Reeks B No. 1
Foto Rijksmuseum.

3. Eigenhandige copie naar 108². (bl. 273)

de baljuw tracht de koe te koopen, maar de boer wijst zijn aanbod van de hand.

Teekeningen door Willem Buytewech, behoorende tot drie reeksen, oorspronkelijk elk van 6 tafereelen uit de geschiedenis van het Oordeel van Graaf Willem III.

No. 1 (reeks A, 1618) Amsterdam, Rijksmuseum. No. 2 (reeks B, 1619) Amsterdam, Rijksmuseum. No. 3 Rotterdam, Museum Boymans. (bl. 271)

Afb. 108

1. Reeks A (1618) No. 2
de baljuw dwingt den boer het geld aan te nemen.

2. Reeks B (1619) No. 2

3. Reeks A (1618) No. 3
de baljuw laat de koe wegdrijven.

4. Reeks B (1619) No. 3

Teekeningen door W. Buytewech. Amsterdam, Rijksmuseum. (bl. 271)

Foto's Rijksmuseum.

Afb. 109

1. de boer beklaagt zich bij den graaf. Reeks B (1619) No. 4

2. de schout van dordrecht ontvangt een brief van den graaf. Reeks B (1619) No. 5

de terechtstelling in de ziekenkamer.
3. Reeks A (1618) No. 6

4. Reeks B (1619) No. 6

Teekeningen door W. Buytewech. Amsterdam, Rijksmuseum. (bl. 272)

Foto's Rijksmuseum.

Afb. 110

1 en 2. oordeel van graaf willem iii. Ontwerpteekeningen door Pieter Couwenhorn, voor een gebrandschilderd glas in het Leidsche stadhuis, 1627/28. Leiden, Gemeente archief. (bl. 275)

3. hetzelfde onderwerp. Schilderij door N. van Galen in het stadhuis te Hasselt (Overijsel), 1657. (bl. 279)

Afb. 111

1. de baljuw laat de koe wegdrijven. Titelprent bij een tooneelstuk ‘Baillju van Suydt Hollandt ofte Ghetoomde Vermetelheyt’ door Goudanus, 1630. (bl. 276)

2. ‘iustitie van willem de goede’. Prent door Salomon Savery, ± 1640, navolging van de prent door Dolendo van 1613 (afb. 104² en 105). (bl. 277)

Afb. 112

oordeel van graaf willem iii. Prentjes door Cl. J. Visscher, ± 1650, copieën naar de nevenstaande prent van Savery. (bl. 278)

Afb. 113

oordeel van graaf willem iii. Illustratie door Romeyn de Hooghe bij M. Balen, ‘Beschrijving van Dordrecht’, 1677. (bl. 279)

Afb. 114

1. de gouverneur van zeeland vergrijpt zich aan een burgersvrouw (z.g. A^o 1474). Illustratie door J.v. Vliet naar A.v.d. Venne bij J. Cats, ‘Selfstrijt’, ed. 1628. (bl. 282)

2. oordeel van karel den stoute. Anonieme prent, ± 1650. De geschiedenis van een gouverneur van Zeeland, die door Karel den Stoute ter dood veroordeeld werd, leverde een tegenhanger tot de ‘Iustitie van Graaf Willem den Goede’. (bl. 282)

Afb. 115

1. floris v onteert de vrouw van gerard van velsen. Illustratie bij T.v. Domselaer, ‘Beschrijvinge van Aemstellandt’, 1664. (bl. 286)

2. de terechtstelling van gerard van velsen (A^o 1296). Prent door Exp. Sillemans, ± 1645. De prent diende als tegenhanger tot die betreffende de rechtsgevallen van Graaf Willem den Goede (afb. 112) en Karel den Stoute (afb. 115). (bl. 283 en 286)

Afb. 116

1. regulus in een spijkerton ter dood gebracht. Fresco door Giulio Romano, Mantua, Palazzo del Te, 1530. (bl. 285)

2. Prent door Georg Pencz, 1535. (bl. 285)

3. gerard van velsen te leiden in een spijkerton gerold (z.g. A^o 1296). Illustratie uit T.v. Domselaer, ‘Beschrijvinge van Aemstellandt’, Amst. 1664. (bl. 286)

Afb. 117

1. gerard van velsen in gesprek met den gevangen graaf floris v. op de achtergrond de geest van velsen's broer.

2. gerard van velsen doorsteekt den op een paard gebonden graaf floris v.

Teekeningen door Pieter Quast, ± 1645. Rotterdam, Atlas van Stolk. (bl. 286)

3. merkwaardigheden van holland (brittenburg - hondsbossche zeewering - meermin van purmerend - 365 kinderen van de gravin van henneberg).
Illustratie door P. Kaerius in Guicciardini, ‘Description de touts les Pays-Bas’, 1613. (bl. 287)

Afb. 118

blaadje met de geschiedenis van de gravin van henneberg. Waarschijnlijk dateerend uit de 18de eeuw en in de kerk te Loosduinen aan de bezoekers verkocht. (bl. 288)

Afb. 119

1. zeemonnik.

2. zeebisschop.

Houtsneden door A. van Leest (1572), in 1601 door Z. Heyns afgedrukt in zijn ‘Dracht-Thoneel’. (bl. 291)

Afb. 120

Afbeeldingen van pseudo-historische feiten