Onderzoek en vertoog 2

J. van Oudshoorn

Voor wie het leven kent en ervaren heeft, en daarmede tevens de nachtzijde van het bestaan, is het moeilijk, zonder illusie en verbloeming en huichelarij zo te schrijven, dat hij veler misprijzen niet opwekt. Is het lot tegen hem, dan wordt hij uitgedelgd. Over het persoonlijk lot van den schrijver J. van Oudshoorn past het niet, in deze korte inleidende woorden gissingen te maken. Wat het geweest moge zijn, het heeft niet verijdeld - het heeft misschien zelfs bevorderd - dat hij een oeuvre tot stand bracht, waarvan de qualiteit in onze letterkunde zelden geëvenaard is. De bijna zeventigjarige is, van dat hij in 1914 debuteerde als romanschrijver, een van de grote vernieuwers geweest van ons proza, op zijn minst evenzeer als Nine van der Schaaf of Arthur van Schendel, zij het dan op gans andere wijze en in gans anderen zin.

Technisch beschouwd staat dit proza ongetwijfeld nog iets dichter bij dat der naturalisten der tachtiger jaren en hun nakomelingen. Het is doordrenkt van een gevoelige opmerkzaamheid, een reageren op de zinsindrukken der zintuiglijk zichtbare buitenwereld en gericht op een ontleding van de gemoedsstemmingen en -bewogenheden. De taal heeft zich hieraan aangepast en vertoont daardoor de duidelijke sporen van overblijfselen uit den Nieuwe Gids-tijd, naast allerlei persoonlijke eigenaardigheden, zoals een hoogst opmerkelijk gebruik van opnieuw doorvoelde en doorzielde germanismen die een nieuw en onnavolgbaar accent verlenen aan de emotionele en expressieve waarde van het woord en den zin. Grammaticaal blijft zoiets natuurlijk

[p. 660]

geheel onverdedigbaar en elke navolging ervan zou afschuwelijk zijn. Maar litterair is bij dezen schrijver dit zonder aarzeling en waarschijnlijk niet eens opzettelijk of bewust toegepast min of meer onnederlands idioom wél verantwoord. Het is een middel te meer van zijn uitzonderlijke taalbeheersing.

Deze bereikt de doeltreffendste effecten door die woordenkeuze maar ook door rhythmische en acoustische eigenschappen, die de meest nauwkeurige nuance van des schrijvers bedoeling weergeven en toch tegelijk op een bezwerende werking steunen welke dit proza vaak geheel in de spheer van het zuiverste dichterschap trekt. Aan bijna elken regel is het proza van Van Oudshoorn herkenbaar. Het is het proza van een der grootste stylisten die ons land ooit heeft opgeleverd. Een stijlkunstenaar wiens stem, wiens toon te beluisteren zijn in alles wat hij ons meedeelt, en van die mededeling een essentieel element uitmaken.

Dit zijn echter min of meer technische opmerkingen en de schrijftechniek is uiteraard slechts een uitvloeisel van de geestelijke houding, de verbeeldingswereld, de eigenheid van den schrijver. Het nieuwe dat Van Oudshoorn aan de Nederlandse letteren heeft toegevoegd was in de eerste plaats een vernieuwing des geestes. Hij mocht, gelijk gezegd, voor een deel nog bevangen zijn geweest in, of gebruik hebben gemaakt van nablijfselen uit de periode van het naturalistische proza. Volkomen anders dan bij de naturalisten was echter zijn manier om de wereld te ervaren en te verwerken, al deelde hij hun sensitivistische gevoeligheid. Want hij deelde ook hun ontluisterend pessimisme.

Maar hem bracht dit tot een nieuw levensgevoel, dat het best te begrijpen is in het groter verband van de algehele vernieuwende stroming, welke door de Europese letteren heenging van den aanvang der negentiger jaren af tot de opkomst van het expressionnisme tijdens den eersten wereldoorlog.

Het nieuwe levensgevoel van Van Oudshoorn, waaraan de gewone psychologische uitbeelding van mensen vooraf ging, maar dat die uitbeelding begeleidde en kleurde en op een ander plan bracht, dat levensgevoel ging uit van de onlustgevoelens die de wereld oplevert. Deze onlustgevoelens werden bij voorkeur opgewekt in de min of meer gedegenereerde, maar in elk geval neurotische en psychopathische figuren welke deze auteur zo meesterlijk tot leven bracht. Evenals bij Dostojewskij werd een speciaal geval van geestelijke afwijking door hem telkens tot algemener gelding gebracht en getoond in het universele licht van den ieder gemenen mensengeest. De beklemming van de klein-

[p. 661]

burgerlijke milieu's of van den maatschappelijken zelfkant, waar zich meestal de sociale en intellectuele ondergang van zijn figuren voltrekt, het met fatale noodzaak teniet gaan van bijna alle elementen hunner persoonlijkheid, het zijn slechts de wegen tot een soort van afstand doen, van ascese, van wat de theologie versterving noemt.

Bijna christelijk is de wijze, waarop hier door lijden een wijsheid in het levensgevoel wordt bereikt, die geen verdieping maar eerder een vernauwing of een oplossing der persoonlijkheid is. Althans objectief; want subjectief wordt zij als transcendentaal en mystiek ervaren, een openbaring van de eeuwige eenheid van het zijnde. Een wijsgerig-religieus, een bijna buiten de intellectuele apperceptie om beleven van een hoogste eenheid tussen het ik en het andere. Deze mystiek-beschouwelijke beleving, door een zo groot schrijver in zijn romans tot een machtig oeuvre gerealiseerd stelt Van Oudshoorn, ondanks de eenzijdigheid van zijn stof, op één lijn met de grootste psychologische en religieus-philosophische schrijvers van zijn tijd en ook van vroeger tijden. De decadente elementen die men in de stof tot zijn werk kan vinden hebben altijd dien achtergrond van geïntensifieerd levensgevoel. Het ontstellend verisme waarmede hij de afzichtelijkste psychische en psychopathologische werkelijkheden uitbeeldt heeft hem bij de moraal-philisters in kwaden reuk gebracht. Dat bewijst dat zij ontoegankelijk zijn voor letterkundige schoonheid en kunst, waar die een achterwereld, een hoger werkelijkheid dan de zichtbare meedragen in haar zichtbare vormen.

Veel miskenning heeft Van Oudshoorn vooral ook gevonden bij zijn eigen vakgenoten. Ziet men de topzware vracht van essayisme, die onze letterkunde heeft te dragen, dan is het verwonderlijk, hoe weinig en hoe weinig belangrijks over deze grote en unieke figuur is geschreven. Het zij zo. Altijd zullen er gegrepenen blijven die de grootsheid van dit werk, zijn vernieuwende kracht, zijn onvergelijkbare plaats in onze letteren met diepe dankbaarheid en bewondering zullen herkennen. Gegrepenen die tot in de kern ontroerd zullen worden door de vormen die uit bijna bovenmenselijke spanningen dit kunstenaarschap voorgoed heeft buiten zich gesteld. En waarin het niets, het zijn, de eenzaamheid en de angst tot onvergetelijk leven komen, lang voordat ze werden ontdekt door de modeschrijvers van den dag - en van één dag. Daarom kan dit oeuvre, dat nu gelukkig eindelijk gedeeltelijk in herdruk verschijnt, niet teloor

[p. 662]

gaan en niet worden vergeten. Er zullen altijd mensen zijn die ervoor blijven openstaan. En zij zullen de slechtsten niet zijn.

1950

J. van Oudshoorn, Doolhof der Zinnen. Amsterdam, van Oorschot, 1950