Onderzoek en vertoog 2

[p. 526]

Nieuw dubbelportret van Benjamin Constant

In het najaar van 1794 maakte Benjamin Constant kennis met Mme de Staël. Bij de eerste ontmoeting boezemde ze hem niets dan weerzin in: ‘c'est à cracher’. Maar dat zou spoedig veranderen, en zijn gevoelens voor deze onstuimige vrouw betekenden het einde van zijn langzamerhand, na lange jaren, toch reeds bezwaarlijk geworden vriendschap voor de zeven en twintig jaar oudere Isabella A.E. de Charrière-van Tuyll van Serooskerken van Zuylen. Haar sterke, oorspronkelijke maar critisch negatieve geest moest het verliezen tegen den nieuwen tijd, tegen de vulgaire maar gezonde vitaliteit van de zoveel jongere vrouw. De Staël's ambitieusheid vond weerklank in het door Belle onderdrukte element in Constant's aanleg, strekte

[p. 527]

zich aanstonds, imperialistisch en bemoeiziek, ook over zijn carrière uit en werd tweepersoons.

De in dit verband niet onbelangrijke vraag, of de ‘amitié amoureuse’ tussen Benjamin Constant en Belle van Zuylen geheel ‘platonisch’ is gebleven, is uit de beschikbare bronnen, hoe talrijk ook, nooit kunnen worden vastgesteld. Misschien zal de eerste integrale uitgave der Journaux Intimes, die thans door Alfred Roulin wordt voorbereid, hierover opheldering geven. Zeker is, dat Germaine de Staël, de wilskrachtige dochter van den wilskrachtigen Necker, alle zeilen heeft bijgezet om den buit binnen te halen. Zij heeft met den uiterlijk zo dynamischen maar in den grond passieven jongeman niet veel moeite gehad. Zeker is ook, dat zij hem daarmee heeft losgemaakt van de diepste geestverwantschap en zielsvriendschap die in zijn leven zijn geweest. Wel zijn Belle en Constant op den duur ‘goede vrienden’ gebleven. Hoe kan het ook anders; hadden zij elkaar niet vele jaren alles toevertrouwd in lange brieven, soms zelfs wanneer hij bij haar in Colombier logeerde, in de schaarse ogenblikken dat hij niet in haar kamer vertoefde, nog twee, drie per dag. Maar het wezenlijke van hun hechte verbondenheid was nu te niet gedaan, oude genegenheid sloot critiek niet langer uit en zij zagen elkander met andere ogen.

Een kleine passage in Adolphe getuigt nog van Belle's onvergankelijken invloed op Constant's leven. Voor het overige heeft men in dit boek een enigszins romantisch omgedichte psychologische beschrijving te zien van Constant's ‘amoureuze perikelen’ met Mme de Staël. Maar haar identiteit heeft de auteur met zoveel ijver willen camoufleren, dat hij de vrouwelijke hoofdfiguur in vrijwel elk opzicht tot het tegenovergestelde heeft gemaakt van wat de realiteit was. Hetgeen natuurlijk het goed recht is van den romanschrijver.

De soort van geestelijke passie, die Benjamin Constant ketende aan Mme de Charrière, op andere wijze even tyranniek als haar opvolgster, is dus vervangen door zijn verbintenis met de vurige Staël. Uit haar aard was deze op ietwat vrouwelijke mannen aangewezen en zij vond in haar zwakken en uiterst besluitelozen Benjamin een, niet geheel weerlozen, prooi. Mede speculerend op zijn snel ontvlambaar meelij, onderwierp en beheerste ze hem met geweld en dreigementen. Vijftien jaar lang ongeveer heeft ze zich hardnekkig, bot, woest en onweerstaanbaar aan hem vastgeklampt. Vijftien jaar lang was hun verbond een degraderend en zenuwslopend opgaan in ruzie's,

[p. 528]

heftige scène's en steeds terugkerende scheldpartijen. Voor ons op een afstand nogal belachelijk, voor de betrokkenen een hel. Met dit onderscheid, dat Mme de Staël juist in deze kwelzuchtige emoties nog een zekere onontbeerlijke erotische bevrediging vond, terwijl Constant naar bevrijding haakte maar zich toch tot zijn eigen woede en wanhoop uit een zekere zelfkwellende onderworpenheid niet kon losmaken. ‘...lorsque nous avions épuisé nos forces physiques par la dispute, l'intimité succédait subitement aux plus épouvantables orages.’ Tot de onbegrijpelijke lijdzaamheid van Constant moeten ook hebben meegewerkt de door hem in dit verband dankbaar aanvaarde leerstellingen van de te Lausanne gevestigde secte der Piëtisten.

Evenals in Adolphe heeft Benjamin Constant, behalve zichzelf, ook Mme de Staël uitgebeeld in een eerst enkele maanden geleden gevonden en door de erfgenamen, die tot nu toe altijd tot schade van de litteratuurwetenschap overdreven terughoudend waren, ditmaal voor den druk vrijgegeven nagelaten roman. Sober, duidelijk hoewel gereserveerd, en met die volkomen rake, schaamteloos objectiverende zelfcritiek die een van zijn grootste charmes is, schetst Constant in Cécile (Paris, Gallimard, 1951) zijn rampzalige liaison. Cécile is echter tot Germaine de Staël een passender sleutel dan Ellénore uit Adolphe. In 1807 stelt de auteur haar nog voor als min of meer het beklagenswaardig slachtoffer van zijn ziekelijk aarzelmoedigen dubbelganger Adolphe. In den onlangs op het spoor gekomen, vermoedelijk vier jaar lateren roman blijft Constant dichter bij de waarheid. Hij heeft hem dan ook voltooid noch gepubliceerd. Hij legt daar den nadruk op de loodzware dwangzucht, waarmede Mme de Malbée (Staël) hem in haar macht houdt. Een macht, waaraan hij natuurlijk toch ook wel, door eigen ambivalentie, in liefdehaat is gebonden. Het relaas van dit conflict is van een pijnlijke, scherp waarnemende en modern aandoende eerlijkheid. De voornaamste stof van het autobiographisch vrijwel geheel betrouwbare fragment Cécile is het verhaal, hoe de invloed van die ambivalentie een kleine vijftien jaar lang zijn vereniging met de vrouw die hij meende lief te hebben, zijn huwelijk met Cécile de Walterbourg in den weg heeft gestaan. Deze naam staat in den roman voor dien van gravin Charlotte von Hardenberg, toen nog getrouwd met baron von Marenholtz, met wie Benjamin Constant, sedert 1788 kamerjonker van den hertog van Brunswijk, nog tijdens zijn onge-

[p. 529]

lukkig en kortstondig huwelijk met Wilhelmina von Cramm, hofdame van de hertogin, had kennis gemaakt.

De onvoltooide Cécile eindigt in 1807, zonder oplossing. Ondanks voortdurend herhaalde trouwbeloften en liefdesbetuigingen had Constant Charlotte, toen hij in 1804, dank zij allerlei voorwendsels tegenover de achterdochtige Staël, haar voor het eerst weder te Parijs ontmoette, in elf en een halfjaar niet weergezien. Dat Charlotte, die van de oorzaak hiervan volkomen op de hoogte was, harerzijds in haar gevoelens niet heeft gewankeld, mag zeldzaam heten. Het was een typisch romantische trek in Benjamin Constant, dat hij een weerzin had tegen de werkelijkheid, haar trachtte te ontvluchten en haar niet aan kon. Zijn vooropgezette gemoedsbewegingen belemmerden een aanpassing aan de reële gebeurtenissen en situaties. Telkens wanneer hij, door zijn onbetrouwbare houding, dreigde voorgoed Charlotte te verliezen, vlamde zijn liefde vurig op, geraakte hij in een wanhopige stemming en bewoog hemel en aarde om haar te behouden en terug te winnen. Zodra hij zich echter haar bezit verzekerd zag en zij vol vertrouwen en overgave en ten koste van grote offers ergens op zijn toegezegde komst wachtte, deinsde hij voor een ontmoeting terug, zag zijn gevoel voor haar wegebben en liet haar in den steek. Hij had den bekenden hang van de romantiek naar ‘dat wat ge niet hebt; daar waar ge niet zijt’. Na ongeveer vijftien jaar is Constant toch met Charlotte getrouwd. Het huwelijk, na het eerste jaar, was ongelukkig.

Zo sluit zich de ring: na aanleiding te zijn geweest van de afbraak van de vriendschap met Belle heeft de fatale binding van Constant aan Mme de Staël ook het zich vormen van nieuwe banden, het opbouwen van een nieuw leven verijdeld. Toen te langen leste, na de breuk met Mme de Staël, het huwelijk met gravin von Hardenberg toch nog tot stand kwam, was het te laat. Door al het gebeurde waren de mogelijkheden voor een gewone liefdesverhouding reeds tot in de wortels bedorven.

Wat de feitelijkheden van het verhaal betreft, klopt Cécile, op geringe wijzigingen in de dateringen na, met wat ons uit Le Cahier Rouge en de onvolledige editie der Journaux Intimes van de historische toedracht bekend was. Misschien is het dus consideratie met de nog levende hoofdfiguren geweest, misschien ook alleen maar zijn bekende grillige ongedurigheid en nukkige wispelturigheid, waardoor Benjamin Constant dezen kleinen roman nooit heeft voltooid en uitgegeven. Het eerst thans

[p. 530]

aan het licht gekomen manuscript heeft wel zeer ‘sua fata’, zijn eigen lotgevallen gehad. Een onstabieler, zwervender leven dan van Constant is moeilijk denkbaar. Zijn vele verplaatsingen maakten, dat hij overal kisten met verschillende stukken, manuscripten, documenten achterliet wanneer hij weer naar een andere bestemming vertrok. Zo, met zijn bekende achteloosheid (hij hechtte niet veel waarde aan zijn litterair werk) heeft hij waarschijnlijk ook de onvoltooide Cécile in een van die kisten achtergelaten zonder er verder meer veel aan te denken. In 1813 liet hij op deze wijze een kist achter bij een relatie te Göttingen, in 1816 bij een bankier te Brussel, wiens naam hij later vergeten was. Eerst in 1831, nadat hij het overlijden van Benjamin Constant had vernomen, stuurde deze bankier de kist aan diens weduwe. De kist uit Göttingen liet Constant zich in 1726 naar een nicht in Lausanne zenden, maar daar hij zelf inmiddels weer naar elders was vertrokken heeft hij deze bij zijn leven niet meer terug ontvangen. Of het deze kist was welke ook het handschrift van Cécile heeft behelsd is onzeker. Het was bekend geworden dat deze roman zich in de nalatenschap moest bevinden en allerlei dwaze en onjuiste geruchten erover zijn in de litteratuurgeschiedenis der 19de eeuw doorgedrongen. Als gezegd, de erfgenamen van Constant zijn nooit erg scheutig geweest met het vrijgeven van papieren uit zijn nalatenschap en toonden daarmede gering begrip voor de betekenis van letterkundige kunstwerken. De verminkte staat, waarin wij de Journaux Intimes bezitten, spreekt in dit opzicht de boekdelen die ons onthouden zijn. Gelukkig heeft de tegenwoordige eigenaar, Rodolphe de Constant-Rebecque, die het m.s. van Cécile heeft teruggevonden, dit met andere belangrijke papieren uit de nalatenschap geschonken aan de Bibliotheek van Lausanne en, wat zwaarder weegt, de publicatie toegestaan. Deze is nu onlangs tot stand gekomen door de goede zorgen van Alfred Roulin. Wij danken daaraan de kennismaking met een van de bewonderenswaardigste geschriften van de Franse litteratuur der vorige eeuw.

Litterairhistorisch heeft, na ruim een eeuw van zoeken en gissen, het opduiken van Cécile, dit dubbelportret van Benjamin Constant en Mme de Staël, nauwelijks onbekende gegevens en geen nieuwe aspecten toegevoegd aan ons beeld van deze beiden. De publicatie moet echter als vrucht ener ontdekking worden beschouwd die voor de letterkunde van grote betekenis is. In de eerste plaats om de treffende schoonheid van dezen ro-

[p. 531]

man, een staal van proza dat al de kenmerken van Constant's genialiteit draagt. Het werk is zo superieur als men het tegenwoordig maar bij hoge uitzondering tegenkomt. Het is tevens zo onverouderd en in zijn wezenstrekken zo ‘modern’ dat het, door niet-Constant-kenners, als men het voor hedendaags werk zou laten doorgaan nooit onderkend zou worden als honderdveertig jaar oud. En verder is er de niet te onderschatten geschiedletterkundige waarde van deze verrassende verschijning. Immers, al moge ze niet bepaald een nieuw licht op den auteur en diens leven werpen, ze heeft toch vele trekken en contouren daarvan verscherpt, verhelderd en verlevendigd.

1952