Onderzoek en vertoog 2

Opkomst en val

In wezen heeft het debuut van Jolán Földes veel gemeen met den roman, waarmede vier jaar geleden haar landgenoot Ferenc Körmendi een even plotselingen als wijd verbreiden roem verwierf. Er is zelfs een uiterlijke overeenkomst: evenals dit debuut werd ook het boek van Körmendi met den internationalen romanprijs onderscheiden. Twaalf landen hebben ditmaal meegedongen; behalve ver strekkende financiële consequenties brengt dan ook een bekroning als deze een buitengewone verspreiding mede door de talloze vertalingen, welke tegelijk met het oorspronkelijk het licht zien.

Dat de jury, waarin Engeland, Amerika, Noorwegen, Zwitserland en Frankrijk waren vertegenwoordigd, voor haar derhalve zo gewichtige beslissing juist op het romanmanuscript van de te Parijs (evenals Körmendi vóór zijn ‘ontdekking’ in behoeftige omstandigheden) levende Jolán Földes het oog liet vallen,

[p. 295]

doet verlangen naar een bevredigende verklaring. Want talent vertoont deze eersteling zonder twijfel, maar dat zal stellig in de voor elk der twaalf betrokken landen door een nationale jury uitverkoren inzendingen eveneens in niet geringe mate aanwezig zijn geweest. Meer dan de - altij d slechts subjectief te schatten - mate van dat talent zal bijgevolg zijn aard den doorslag gegeven hebben.

De vraag, waarom nu speciaal De Straat van de Visschende Kat werd gekozen, wordt m.i. dan ook voldoende opgehelderd, wanneer men er zich rekenschap van geeft, waarin de bedoelde essentiële soortgelijkheid van de romans der beide Hongaarse auteurs eigenlijk bestaat. Een aanwijzing vindt men dan hierin dat de keuze van Carrière ten zeerste aan den gemiddelden smaak van het gemiddelde publiek beantwoordde: alleen reeds te Boedapest werden de eerste week van verschijnen 20 000 exemplaren verkocht en het boek werd op slag wereldvermaard. De reclame in het feit van de bekroning gelegen, was daarvoor geenszins een toereikende verklaring; veeleer moet men omgekeerd aannemen dat de jury hier een juist inzicht had getoond in hetgeen het publiek het meest algemeen zocht.

Dat is ook thans wederom het geval. En zo komen we tot een resultaat van ons onderzoek: de diepere verwantschap tussen Carrière, en den bekroonden roman van mejuffrouw Földes is deze, dat beide werken, bij middel van de kwaliteiten en talenten welke hun eigen zijn, den grootst gemenen deler, het gemiddelde uitdrukken van de neigingen, beroeringen, tendenties en gevoelens der litteraturen van de wereld in den tegenwoordigen tijd. Van het hedendaagse streven der wereld-romanlitteratuur vertegenwoordigen zij het centrum, het midden en niet de uitersten; daarom bereiken zij een contact met wat leeft in het gemoed van de breedste scharen der mensen. Wijl immers uit die breedste scharen en wat in haar omgaat, dat breedste, gemiddelde, algemeenste litteraire streven voortkomt.

En hierin ontmoeten de beide romans elkaar, ook al zijn milieu en stof (de eerste speelt te Boedapest, de tweede voornamelijk te Parijs) nogal verschillend. Den mens te tonen, niet meer uitsluitend als object van psychologie doch in zijn verband met de maatschappij is het universeelste kenteken van de tegenwoordige letteren. Het is datgene, dat het sterkst in deze twee Hongaarse romans overheerst.

Weliswaar is de zielkundige belangstelling - basis der 19e eeuwse litteratuur - ook van de moderne letteren na den wereldoor-

[p. 296]

log de niet overwonnen grondslag gebleven. Maar het accent is verlegd; na langs nieuwe wegen ongekende zielsdiepten geexploreerd te hebben heeft de litteraire psychologie zich meer in de breedte ontwikkeld en het individu weer, aan zijn omgeving gebonden, in organisch verband met de samenleving geplaatst. Zij heeft alom de wisselwerking tussen maatschappij en enkeling naar voren gebracht. Daarbij bleef in de verreweg meeste gevallen (en men blijve bedenken dat het hier nu juist om de norm van dezen grondregel, niet om de experimentele uitersten, gaat) de aandacht voor den laatste overheersen: de gemeenschap werd niet als zodanig en om zichzelf uitgebeeld, haar invloed werd slechts ter nadere verklaring van het individu gedemonstreerd. Tientallen opzienbarende succesboeken zijn na den wereldoorlog ontstaan, die den bodem der zielkundige belangstelling niet hebben verlaten, maar dezen opnieuw doorploegd met de insnijding der bijzondere en typische, zich in weinig verschillenden vorm in alle landen der wereld voordoende sociale verschijnselen van na den oorlog. Inflatie b.v., revolutie, ontwrichting, crisis, verarming, werkloosheid, emigratie, politiek extremisme enz. enz. De jeugd vooral vormt daarin een probleem, niet normaal, gezond en harmonisch opgegroeid als weleer maar blootstaande aan mateloze, uitzichtloze verschrikkingen en reeds worstelend met de zwaarste sociale, morele en sexuele vragen. Het is de reactie van den mens op de problematiek, de moeilijkheden, de samenleving, den tijd van nu, welke het medeleven der massa met boeken als deze waarborgt.

Bepalen wij ons verder tot de, van alle bijkomstigheden ontdane, waarde van het boek. Het boek van de jonge auteur verhaalt de levensgeschiedenis van een uit Hongarije geëmigreerde en te Parijs in de Rue du Chat qui Pêche - een slop-achtig straatje aan de Rive Gauche - gevestigde arbeidersfamilie: vader, moeder, een jongen en twee meisjes. Van een uitvoeriger exposé van den inhoud moge ik mij overigens ontslagen rekenen. Het zijn de gewone wederwaardigheden van gewone mensen, welke ons in deze levens voor ogen worden gevoerd. Die zijn niettemin zeer boeiend en belangwekkend geworden.

Het is het hierboven in het algemeen besproken verband met den tijd, de maatschappij, dat ze dien glans en dat reliëf verleent, gepaard aan de begaafdheid der auteur, wie debutantenonhandigheid vreemd is, en die van levenswijsheid meer nog dan van psychologie getuigt. De door alle persoonlijk beleven heen geweven sociale factor is hier het ontwortelde milieu der

[p. 297]

emigrantenkolonies in de wereldstad. Een dichte veelheid van tot suggestief leven opgeroepen bijfiguren brengt tekening in de duidelijk en scherp uitgebeelde - nergens ontledend doch steeds trefzeker veraanschouwelijkt weergegeven - vijf gezinsleden. Zij worden door een hard doch niet ongewoon lot steeds tot nieuwe onrust voortgedreven, maar gerugsteund door de kracht van een zuiver menselijk innerlijk. De schrijfster heeft hen prijzenswaardig duidelijk, met liefde, kunde en zekerheid in onze voorstellingswereld overgebracht.

Dit zou niet mogelijk zijn zo zij niet tevens onze ontroerbaarheid vermocht te treffen. Zij doet dit zonder sentimentaliteit of valse romantiek, met eerlijke middelen, welke zozeer boven elke goedkope technische opzettelijkheid uitgaan, dat het - zoals het ook behoort - moeilijk is, zich bewust te maken waaruit die nu in den grond bestaan. Misschien is het alleen maar dit imponderabele: haar toon - een toon van een soort droge, gelaten bitterheid.

1937

Jolan Földes, De straat van de visschende kat. Geautoriseerde Bewerking uit het Hongaarsch door M.H. Székely-Lulofs. Den Haag, H.P. Leopold's Uitg.-Mij., 1937