Onderzoek en vertoog 1

[p. 249]

Bedwelmende zanger

In Engelman's eersten bundel Het Roosvenster (1927), bleek vooral zijn typisch roomse zin voor den rijkdom van op decoratieve uitwerking gerichte plechtigheid van het gevoel. Werd dit gevoel, door de behoefte aan extreme vervuldheid, door bedoeld decorum in den steek gelaten, dan verslapte het meermalen tot sentimentaliteit. Al te haastig, vormeloos en slordig werden dan de ontroeringen, als het ware volledigheidshalve, uitgeflapt. Tegenover de leuze van de allerindividueelste expressie van het allerindividueelste gevoel, scheen hier een nieuw katholieke gemeenschapsidee naar de gewoonste uiting van het gewoonste gevoel te streven. Welke tendentie intussen zodanig overdreven werd, dat toch weer een te barok uitbundige en nadrukkelijke verzameling van zulke collectieve gevoelens de zozeer nagejaagde natuurlijkheid moest verdrijven. Wanneer men jong is, acht men het gemeenlijk van veel waarde, vooral naar buiten geen twijfel te laten bestaan, dat men ‘dans le mouvement’ is. Ondanks dit krampachtige van een opzettelijk pogen, bevatte Engelman's eerste bundel allerlei, dat omtrent zijn toekomstig dichterschap vertrouwen gaf. Sine Nomine is een zeer aanzienlijke vooruitgang geworden, met 's dichters debuut vergeleken. De eerste afdeling nog niet. Deze geeft voornamelijk een wat nonchalante poging tot het lyrisch uitbeelden van, deels actuele, gestalten of gebeurtenissen. Het rhythme is slap en te gemakkelijk, de chaotische plastiek mist vorm en spanning, en drijft op een ongecontroleerd, ongeordend verbeeldingsleven. Het begingedicht, The Flying Fool, is slecht gecomponeerd en wordt over het algemeen door een machteloos zwelgen in woorden ongenietbaar gemaakt. Dit ademloos gestamel kan slechts wrevel wekken.

Een gedicht als het hierop volgende Amenophis IV leert ons misschien iets beter begrijpen, waarom ook deze uiterst zinnelijke katholieke jongere zijn poëzietechniek nog zo vaak in eersten aanleg aan de heidens pantheïstische dichters van het na-oorlogse expressionnisme ontleende. Er is tussen de moderne Europeeërs een menselijke bloedverwantschap na en door den oorlog ontstaan, die eerst ophoudt waar het dogma, religieus en (of) nationaal, begint. Deze bloedverwantschap vernieuwt in het moderne bewustzijn weliswaar de aloude cultuurwaarden, doch dreigt die tevens voor een niet onwezenlijk deel te vernietigen. Ik zou wel eens willen weten, wat de bij uitstek roomse

[p. 250]

dichter Péguy van dit gedicht gezegd zou hebben, verondersteld! dat hij er kennis van had kunnen nemen. Wellicht had hij het als symptoom des tijds belangrijk genoeg gevonden, er een van zijn Cahiers aan te wijden. Het is Egypte, Der Mensch ist gut en In hoc signo tot een vreemd amalgaam gecombineerd.

Mij lijken van deze zwakke afdeling de gedichten Erich Wichmann en Mexico weer het zwakst. Het laatstgenoemde nadert bedenkelijk het genre rijmelarij. Van het dan volgende Het Kind is vooral de eerste strophe opmerkelijk. Dan komt een inzinking, het vers weet zich niet op dit peil te handhaven, en de laatste strophe verloopt in een smakeloze en onmogelijke beeldspraak, waarin helaas ook de nu langzamerhand wel zeer versleten pa-, radijzen weer niet ontbreken. Jeanne d'Arc op Kerstmis geeft dan echter een behoorlijk staal van Engelman's kunnen, ondanks enkele voze plekken, terwijl in Maria te Canne de eerste afdeling haar onbetwistbaar hoogtepunt vindt: een gedicht, dat moeiteloos uit een innig en zuiver gevoel voortgevloeid lijkt, en tot de schoonste van dezen interessanten bundel behoort.

De tweede afdeling brengt in het algemeen de bewerking van subjectiever gegevens. Het Grensland bevat de samenlezing van zulk persoonlijker gevoel in een reeks van vijf gedichten, waarvan niemand zal ontkennen dat ze, naast superieure fragmenten, gedeelten tellen die bij den hogen toon, waarop ze zijn ingezet, ten achter blijven. Juist de uiterlijke hevigheid der opwellingen beduidt daar dat zij niets zeggen van wat in de diepere schachten van het geestelijk en psychisch leven organisch gerijpt is. ‘Gods molens malen langzaam en geweldig.’ Maar iv is in dit gedicht een gaaf en zeer schoon kleinood.

Het nu volgend Adieu staat geheel op die zelfde hoogte: - een lied van onweerstaanbare bekoring, dat, in zijn luchtigen gang, met juist toereikende zelfbeheersing genoeg van den schrijnenden weemoed der bezinning laat doorklinken, om dieper te reiken dan tot een bezwering van het ogenblik. Men zou kunnen zeggen, dat de categorie dichters, wier liefdeservaringen en -gevoelens den belangrijksten inhoud van hun leven uitmaken, en voor wie de kern van hun innerlijk bestaan en van hun persoonlijke belangstelling in de buitenwereld op dergelijke gevoelsgebondenheden berust, in den regel door niet-sociaal voelende individualisten gevormd wordt. Bij de andere categorie zijn gemeenschapsidealen of religieuze sentimenten de vorm, waarin zich overwegend uitspreekt, wat zich bij de eerstgenoemden als erotiek voordoet. Breekt inmiddels bij deze meer universeel ge-

[p. 251]

richte naturen de onverwerkte eros toch in het dichtwerk door, dan heeft dit voor mijn gevoel iets schier hulpeloos en kwetsbaar aandoenlijks. Want men bespeurt dan duidelijk, dat zij geen transcendentale of kosmische associaties in deze affecteruptie meedroegen, daar die reeds langs natuurlijken weg volkomen betrokken werden in hun gewone bemoeienis. Zodat direct, simpel en emotioneel onvermengd de zuiver amoureuze impuls het uitgangspunt werd. Aldus hebben de woorden van Het Grensland IV en Adieu die tedere en onafwendbare suggestie, die de onuitgesproken, trillende volheid des harten hun langs de onzichtbare wegen van het echte dichterschap toebedeelde. Deze verzen zijn romantisch maar evenwichtig, sober en harmonieus, zonder den goedkopen zelfspot en egocentrische ironie, welke veel romantische poëzie zo weinig innemend maken.

De beide volgende gedichten, onderling van inzet en draagkracht zeer verschillend, zijn zonder voorbehoud te prijzen. Elk in zijn soort bereiken zij ten volle, wat zij beogen te geven. Ik reken hen mede tot de beste van den bundel. De laatste drie van deze afdeling kunnen mij persoonlijk minder bevredigen, maar ik erken hun kwaliteiten en acht ze stuk voor stuk beter dan alles wat - met uitzondering van Maria te Canne - de eerste afdeling bracht.

De afdeling, die het boek besluit, is, in technischen zin, van experimentelen aard. Zij bevat drie gedichten, welker karakter Engelman door de ondertitels aangeeft: vocalise; ritornel en sirene; en cantilene. Zij verschillen fundamenteel van de andere verzen in dit boek. Dezen drie gedichten zijn het ongetwijfeld geweest, waarin de dichter, naar ‘poésie pure’ heeft getracht. Het zou te ver voeren, hier na te gaan, in hoever zij aan deze benaming, waarover zoveel gestreden is, beantwoorden. De verschillende min of meer theoretische problemen, die de kwestie der ‘poésie pure’ in Frankrijk, vooral naar aanleiding van Valéry's poëzie aan de orde heeft gesteld, hebben reeds tot eindeloze discussies en een ganse op dit onderwerp gespecialiseerde litteratuur geleid. Ik kan er dus niet aan denken, hier ook maar een elementaire uiteenzetting van het vraagstuk te geven. Het zij genoeg te constateren, dat de drie bedoelde gedichten van Engelman in onze jongere dichtkunst inderdaad een enigszins afzonderlijke plaats innemen, waarmede over hun kwaliteit overigens nog niets gezegd is.

Het middelste gedicht: Arne Borg, wil ik uit mijn beschouwing

[p. 252]

uitschakelen: ik acht het mislukt; het komt zo weinig boven de vooropgezette bedoeling uit, dat het een caricatuur werd van het genre. Dat genre vertoont verwantschappen. Men heeft Van Ostayen genoemd, Gorter (sensitivistische verzen) en Marsman (Seinen). Mijns inziens ten onrechte. Inderdaad staat Engelman hier dichter bij hen dan bij Valéry, van wien hij eigenlijk absoluut niets heeft. Maar hij blijft van hen zeer onderscheiden. Van Ostayen b.v. verloor nooit de werkzaamheid van zijn scherpen geest, die bewust overwogen, in een irrationele doch muzikaal nauwkeurig berekende woordverbinding concrete visies bij wijze van associatieve voorstellingen tot stellige, snel aansprekende expressie zocht te brengen. Bij Engelman ontbreekt de primaire visie die haar uitdrukking zoekt. Men vindt bij hem een zich overgeven aan de euphone deining, het kinderlijk primitieve lustgevoel van de speelse toevalligheden van het handwerk. Waarbij niet ideeën, maar blinde sensaties de stof zijn, waarin de woordklankwerking tot stand komt en zich afspeelt.

Er is eerder overeenkomst met surrealistische elementen in werk van sommigen onzer jongste dichters (Halbo Kool, Noordstar). Maar ook deze is te onbetekenend en oppervlakkig om overigens zo ongelijkwaardige grootheden te mogen vergelijken. Want weliswaar gehoorzamen ook Engelman's opeenvolging en groepering van begrippen hier niet aan logische wetten, tenzij aan die welke zich ook in dromen openbaren. Maar ze richten zich bovendien, en dit is het onderscheid, naar een subtiel toonevenwicht, een keuze en schikking van klank en melodie. Naar een proces dus, dat behalve aan werkingen van het onbewuste nog daarenboven aan het wezen van den woordvorm inhaerent is. Daardoor is deze versificatie ook essentieel dichterlijker dan het lukraak associëren, waar het, uiterlijk, aan kan doen denken. Zij onderscheidt zich derhalve van het gewone surrealisme, doordat deze surrealistische gegevens thans gegroepeerd blijken van het poëtische uit. Niet van het volledig dichterlijke evenwel: geestelijke verdieping moet nu eenmaal blijven ontbreken aan ongetransformeerde, uit het onbewuste vrijwel in hun eersten staat overgenomen uitingen. Met den onontkoombaren en onnozelen deun van aftelrijmpjes, in welker merkwaardige samenstelling ik eveneens een slechts schijnbaar toevallige, maar buiten het waakbewustzijn wetmatige taalmanifestatie vermoed, prenten deze verzen zich ons in.

Zondert men het tweede gedicht uit, dan blijven En Rade, en

[p. 253]

Vera Janacopoulos. Bij deze beide gedichten ziet men, dat een doorbraak heeft plaats gehad van het geordende gedachtenleven, niet door een geestelijk vervuld uiterste aan psychische spanning, niet door de verfijnde en exacte benadering van een gewaarwording of een gemoedsstaat, maar door een passief opgaan in zinledige klankverbinding en voorstellinglozen woordval. Het woord is hier ‘Selbstzweck’ geworden. Een gedachteloos, wellustig onderduiken in het taalmysterie: het onvruchtbaar geheim van het psychisch automatisme, dat wellicht een fascinerende ontdekking van onbekend gebied betekent, doch met een lijdelijke, gevaarlijke ontbinding van het centrale ik de grenzen der poëzie te buiten gaat.

Maar het lijkt misplaatst, deze zwaarwichtige en nuchtere Hollandse bedenkingen te stellen tegenover de zoete, zoele, zonnige charme, die van een gedicht als Vera Janacopoulos een wiegend, bedwelmend toverformulier maakte, zo vlinderlicht en beminnelijk, dat alle critische overwegingen er het zwijgen toe doen.

1931

Jan Engelman, Sine Nomine. De Gemeenschap.