Historisch verhael van 't leven en oorlogsbedrijf van de heer Christoph Bernhard van Galen

(1679)–Simon de Vries– rechtenstatus

CHRISTOF BARNARD VAN GALEN
Bißchop van Münster.

't Leven en Oorlogs-bedryf van de Heer Christoph Bernhard van Gaelen, Bischop van Munster, Vorst des H. Roomschen Rijcks, Administrator tot Corvay, Burghgraef tot Strombergh, enz.

DOe Christoph. Barnard van Galen in sijne jongheyd wierd uyt meedogen opgevoed van sijnen Oom Heer Bernard Mallingkrot, als d'arme Wees eens geringen Edelmans, van al sijne goederen beroofd, en in gevanknis gestorven, wegens 't dooden eens anderen Edellings, van welke dingen hier na eenigh breeder gewagh sal worden gemaekt, doe segg' ick, heeft hy weynigh gedacht, dat hy niet alleen de pennen der Geschied-schryvers eens sou stof geven,

om in al hare Werken van hem te spreecken, maer oock gelegentheyd sou bekoomen, om soo veele Landen t'ontroeren, soo veele Koningen en Vorsten aengelegenheyd aen hem te doen hebben, of immers te doen neemen, en soo veele Gewesten te verwoesten, of te helpen verwoesten.

D'oude Geschicht-boecken leveren ons een groot getal voorbeelden van Persoonen, welcke uyt laegheyd sijn opgereesen tot de hoogheyd des Keyserlijken, Koninglijcken en Vorstelijcken Staets. Eenige onder deselve hebben roemwaerdigh geheerscht: Maer noch een veel grooter getal sijn verdervers harer Onderdanen en de geessel harer Naburen geweest. 't Is hier de plaets niet, om hare namen op te tellen, of hare daden te beschryven. Genoeg is 't, dat yeder weet hier van daen gekoomen te sijn het soo seer bekende spreekwoord:

Wanneer niet eens koomd tot yet,

Soo is 't allemans verdriet.

Of nu onse Bischop moet geplaetst worden onder 't kleyne getal der gedachte roemwaerdige heerschappyvoerers, of onder 't groote der andere, konnen oor-

deelen al de geene, welcke kennis van sijne bedryven hebben.

Voor den tijd sijner verheffingh tot 't Munstersche Bisdom, en also tot op 't Jaer 1650. werd sijnen naem in geenerley Boeken, voor soo veel ons bekend is, gedacht. Maer naderhand, gelijck wy alreeds geseght hebben, heeft hy de hand der Schryvers en de mond der Menschen gelegentheyd genoegh gegeven, om sijner meldingh te doen; evenwel vry meer ten quaden als ten goeden: Derhalven oock sijne gedachtenis niet seer tot zegeningh sal sijn. Vermits wy dan niet aenmerckelijcks van sijn eerste leven en bedrijf vinden, als 't geen hier voor in onse Voor-reden, en hier na op sijne plaets sal worden aengeteeckend, soo sullen wy ten eersten treeden tot sijne verkiesingh ter Bischoplijcke Waerdigheyd; welcke soo onrustigh is geweest, als sijn volgende leven. Doch eer wy noch daer toe koomen, sal niet ondienstigh sijn, yets te spreecken van sijn gemoeds-aert; door welcke hy, (dese driften niet bedwingende, maer deselve veel meer koesterende) naderhand, so haest hy gelegentheyd had bekoomen om te konnen in 't werck stellen 't geen hy begeerde, heeft verricht de dingen welcke van hem gedaen sijn.

De Heer Valckenier in sijn Verward Europa Pag. 138. beschrijft hem te sijn Ambitieus (eergierigh) Martiael (Oorloghs-gesind) onrustigh van geest; seer geneegen tot veranderingen, en gantsch begeerigh, om voor sijn Erfgenamen schatten op te stapelen. Gewisselijck oock, sijn Staetsucht, ende daer uyt spruytende Krijghsdrift, wan onmaetigh; sijnde te gelijck een scharpe spoor, welke hem heeft aengenoopt, om ter hand te neemen soo veel verwoestende Bedrijven. Meer was hy genegen om de Landen van andere te verderven, als om de sijne en sijn' Onderdanen in welvaert te behouden. Meer gesind om Oorlogh te soecken, als om de Vreede na te jagen. Weyd mijne Schapen, seyde de Heer Christus tot Petrum, en in sijn persoon tot alle Opsieners der Gemeente: doch desen Bischop heeft sijne Lammeren niet gevoed in vruchtbare Landsdouwen, maer veel meer 't gras haer van voor de voeten afgesneeden, en haer gedreeven met een ysere roede. Liever was hy een Krijghsman in 't velt als een Prediker op de stoel. Hy voerde te gelijck Helm en Myter, de Deegen en de Bischops-staf; doch stelde altijd 't eerste boven 't tweede.

En waerlijck, in de voornaemste stuc-

ken was hy een rechtschaepen Krijghsman. Listigh was hy in al sijn' aenslagen. Sijne voorneemens kon hy, tot op d'uytvoeringh toe, gansch behendigh veynsen. Door heymlijck-verstand-houding wist hy sijne besluyten vaerdigh tot de daed te brengen. Hy volhardede in schijn-vriendschap, tot dat hy de geene, welky wou beleedigen, plotselijck op 't lijf viel. Als sijn opset na 't Oosten lagh, scheen hy na 't Westen te willen. Dit alles is, onder meer andere, oock onsen Staet genoeg gewaer geworden. Sijn beleyd, om van sijne Bevel-hebbers in 't getal des Krijghs-volcks niet bedroogen te sijn, bleeck, gelijck in meer andere plaetsen, alsoo oock in de Belegeringh van Groeningen, met een ordre welcke in der daed pryswaerdigh is.

Ontrent den uytgangh der Hoymaend monsterde hy sijn gansche Leger. 's Morgens vroegh deed hy al de Trommelen en Trompetten roeren, om 't volck in de Wapenen te doen komen. Dit gedaen synde, wierd door 't geheele Heyr uytgeroepen, dat elck Ritmeester en Hoofdman op lijf-straf sijn' Onderhoorige terstont in gelederen sou stellen, en in elk gelid een gelijk getal van Besoldelingen: by voorbeeld 10. Doe quamen de Gemach-

tighde, welcke (sonder man voor man aen te mercken) de gedachte geleederen telden, en aenteeckenden, hoeveel der selver onder elcke Bende gevonden wierden. Dese rol leverdense aen den Bischop over, die dan 't gelt uytdeelde na 't bereeckende getal. Hier door wist hy gantsch juyst, hoe veel volcks in sijnen dienst was. Elcke maend verrichtede hy soodanigh een Monsteringh: Waer door niet alleen veel tijds gewonnen, maer oock verhinderd wierd, dat eenen deselve Besoldingh niet tot twee of drie malen toe voor een ander man kon doorgaen.

Daerenboven had hy oock een Krijgsmans hert, en in even deselve Belegeringh bleeck sijn onvertsaegdheyd. Dickmael begaf hy sich in de Loop-graven, op alles seer naeuw acht nemende, en de feylen verbeterende, wijl hy sulcks niemand beter als hem selven toevertrouwde. Daer hy quam, moest elck terstond sijn best doen met graven en schieten; derhalven de Soldaten hem liever verre van, als dicht by haer sagen. Veeltijds bleef hy twee of drie uren langh uyt, eer hy uyt de gedachte Loop-graven weer in 't Leger keerde, waegende sigh alsoo op de heetste plaetsen. Echter gebruyckte

hy by dese koenheyd oock voorsichtigheyd. Noyt begaf hy sich in dit gevaer, of hy had by sich negen of tien persoonen, gesaementlijk gekleed, even als Volgh-dienaers, in eenerley Livrai of Hof verwe, gelijck oock hy was; loopende alle door elkander, op dat hy van sijne vyanden niet sou mogen gekend wordne.

Dus toonde sich onsen Bischop een dapper en wacker Krijgsman te zijn; maer die echter geen andere als onnodige en selfs gesochte Oorlogen voerde. Meend men, dat den Oorlogs-deegen en den Bischops-staf niet wel by een voegen? Men sal antwoorden, dat hy niet alleen een Geestlijck Persoon, maer oock een Weereldlijk Vorst was. Wil yemand voorts hier op seggen 't geen een arme Daghlooner voortijds den Aerts-Bischop van Keulen, en een vroomen ouden Boer aen een anderen te gelijck Bischop en Hertogh in een diergelijcke bejegening tot bescheyd gaf: Indien de Duyvel den Wereldlijcken Vorst eens na de Hel voerd, waer sal dan den Geestlijcken Aertsbischop of Bischop blijven? Soo sullen wy verwachten, wat voor een bericht van d'andere sijde hier op sal gegeven worden.

Sijn gantsch onrustigh gemoedt is allerweegen gebleecken. Noyt kon hy stil zijn, maer moest geduerich woelen; 't zy met de Wapenen, 't zy met Rechts-handelingen, soo voor 't Kamer-gericht te Spier, als op andere plaetsen: nu tegens sijn eygene Stad en Onderdanen; dan tegens den Vorst van Embden; dan weer tegens de Staten Generael, de Hertogen van Lunenburgh, e.s.v. Met alle schurftige dingen bemoeyde hy sich. Die een quade of verwarde saeck had, behoefde hem maer aen te spreecken; sijnen bystand was noyt geweygerd, insonderheyd als hy eenigh voordeel sagh te doen.

Hoe onbestendigh hy was, soo in beloften als in daeden, is de gantsche Wereld kondigh. Nu beswoer hy een Verbond by plegtelijcken Eed, en by sijnen Bischoplijcken Staf; maer haest daer nae verbrack hy 't weer. Noyt is sijne vriendschap met eenigh Vorst langduerigh gebleven. Hy liet hem of sitten, of wierd hem wel selfs ten vyand. Engeland, Franckrijck, Nederland, en meer andere Gewesten konnen daedlijcke getuygenis hier van geven.

Een groote, of wel de voornaemste oorsaek deser onbestandigheyd was sijne

Gierigheydt. De Vriendschap, welcke een schraepsuchtigh mensch om geldt verkoopt, kan noyt lang bestaen: want als hy de bedongene prijs wech heeft, so veyld hy (om nieuw voordeel te doen) sijne gunst weer aen een ander, dickmael tot groot nadeel van den eersten Koper; Ja seyd wel met Judas: Wat wilt ghy my geven, op dat ick hem u overlever? Die onsen Bischop 't meeste geld bood, dien was hy ten dienst. Quam 'er dan eenen anderen, die op nieuws wou uytschieten, stracks was hy gereed om den eersten Betaeler sijner vriendschap te verlaten; jae wel geheel sijnen vyand te worden. Seecker Dichtkonstenaer heeft hem niet onaerdigh ontrent op deese wijs beschreeven:

 
Een Huerlingh, die om loon een Meester wist te kiesen:
 
Den Engelschman voor Tin, den Franschman voor Louisen,
 
Op dat hy met de Melck van Hollands schoone Koe
 
Sijn Swijnen mesten sou, nu d'Eeckelen al moê.

Sulck een Slaef der Gierigheyd was hy, dat men hem toepaste 't oude spreekwoordt: Hy sou de Duyvel om geld dienen.

Geerne had hy gehad al wat in de Weereld was, en dan noch eenige Daelders daer boven. Winst was 't grootste deel van sijnen Godtsdienst: en om hier toe te komen, ontsagh hy noch bedrogh noch geweld. Ter deser oorsaeck is hy sijne Nabueren altijd geweest een steen des aenstoots, en een geduerige doorn in d'oogen: Jae soodanigh, dat selfs sijn Overhoofd de Keyser sich noyt op hem heeft derven vertrouwen, en sijnen Ismaëls aert, wiens hand tegens allen was, oock heeft moeten gewaer worden.

De heer Valckenier heeft seer wel aengemerckt, dat het Goed alles by hem vermoght, als zijnde 't voornaemste Doel 't welck hy beooghde. Wy sullen voorts de volgende woorden van dien vermaerden Schrijver hier invoegen. ‘Want (seyd hy) al wat sijne Kisten en Koffers opproppen kan, is sijn eygen Interest en recht Belangh, gelijck hy 't selve selfs wel opentlijck heeft beleeden, en de heele Weereld door exempelen doen gelooven. En om dat hy is een Geestlijck Heer, die nae sijn dood aen sijne Vrienden niets van sijn Bisdom sal naelaten, de welcke by des selfs ruïne door den Oorlogh oock

geen schaede sullen lijden, maer van hem voor een Prinsdom niet anders konnen erven, als een luculenten (dat is, welgestelden of rijken) Boedel, soo soeckt hy maer voor sijn Erfgenamen Schatten op te stapelen; dienvolgens waerschijnlijk is, indien de Staten (te weten der Vereenigde Nederlanden) hem meer geld gebooden hadden als de Fransche, hy sou met 'er haest sijnen ouden haet afgeleyd hebben, en veranderd zijn in haren besten vriend. En op 't quaedste genoomen, dat hy uyt sijn Gebied door 't wisselvalligh lot des Oorloghs wierdt gedepossideert (uytgestooten) soo sou hem een rijcke Abdye in Franckrijck (die hy door sijne getrouwe diensten wel soude meriteren, en lichtelijck oock verkrijgen) meer Jaerlijcksche revenues (inkomsten) geven, als sijn heele Bisdom, welckers Inwooners doch bedurven zijn.' Verward Europa, pag. 183.

Boven 't geen wy nu verhaeld hebben, was hy ook van een onmeedoogenden aert. Hy werd beschuldigd, dat hy 't Geld, 't welck hy van andere Vorsten of Koningen genoot, om daer meê den Oorlogh voor haer te voeren, in sijn beurs stack, en ondertusschen sijn eygene door

hem van 't begin af welgeplaeghde Onderdanen ondraeghlijcke lasten opleyde. Dat hy haer onmatigh beswaerde met Soldaten; welcke geen werck maeckten, haer allerley moedwilligheden toe te voegen; veeler Vrouwen te schenden, veeler Dochters te verkrachten, en veeler goederen te rooven, sonder dat dit alles hem ter herten gingh. Als seecker aensienlijck grijs Heer uyt het Dom Capittel hem eens voordroegh den hoogen nood sijner Ondersaten, soo door de belastingen, als door den overlast des Krijgsvolks, soo gaf hy tot antwoord: ‘Hy moest sich van sijne Nabuereen niet op 't hoofd laten kacken, maer sijn Vorstlijke Naem en Eer voorstaen. Dit kon sonder Oorlogh niet geschieden: Tot den Oorlogh moest Geld en Krijghsvolck zijn. 't Eerste mocht hy billijck van sijn Onderdanen eysschen, wijl 't selve wierd aengeleghd tot haere verseeckeringh en eere. 't Ander was soo nauw niet in te binden: Moesten sijn Ondersaeten wat lijden, 't was hem leed. Dit waren dingen die aen den Krijgh vast zijn: hy hoopte haest een beter. Als se sich by andere vergeleecken, soo warense noch geluckich, en behoorden sich te

verblijden, datse een genereux Vorst hadden, die geen hoon verdragen kon. Sijnen smaed was den haren, e.s.v.' In de Landen sijner Nabueren, welcke hy vyand wou zijn, liet hy sijne Soldaten toe, soo grouwelijck te werck te gaen, dat men schrickte op 't hooren van den naem der Bischopsche. Seer hard hebben de Fransche gehandeld in de Steden en Plaetsen der Vereenighde Nederlanden, daerse hare Besettingen of Legers hadden: Maer echter waren dese noch geluckiger, als daer de gedachte Bischopsche laegen.

Dit volgende werd oock verhaeld voor waerachtigh. Als in de Belegeringh van Groeningen eenen sijner Bevelhebbers sich by hem beklaeghde, dat soo veel braef volck dood bleef; en dat hy sich ontfarmde over 't gekerm der deerlijck gequetste; te gelijck versoeckende, datse doch wel besorgd mochten worden; soo sou hy in gramschap hem tot antwoordt hebben gegeven: ‘Wat! zijt ghy een Officier onder my, en werd ghy weeckmoedigh door 't gesicht van doode, of door 't suchten van gewonde? een recht Soldaet moet soo weynigh meedoogen hebben als de Duyvel.' Hoedanigh hy met sijnen

Oom en Opvoeder heeft gehandelt, sullen wy hier nae hooren. Echter wist hy in 't gemeen sijn' onbarmhertigheydt aerdigh te vermommen, en als 't te pas quam meedoogend te schijnen; soo om in sijne Besoldingen geen haet te verwecken, als om sijn Onderdaenen niet afkeerigh van hem te maecken. Eenige andere sijner Eygenschappen sal den Leser uyt het volgende konnen bemercken.

Sommige, 't bovenstaende gelesen hebbende, sullen ons misschien al t'eensijdigh oordeelen, om 't leven van desen Man te beschrijven. Doch de soodanige sullen gelieven te weten, dat wy tot noch toe geen Historisch verhael aengevangen, maer alleen, als tot een Inleydingh, kortelijck en ten deelen de gemoedsaert deses Bischops voorgestelt hebben; waer ontrent wy oordeelden ons vry te staen, als wy binnen de palen der waerheyd bleven (nae onse beste kennis) ons niet soo nauw gebonden te houden aen den plicht eens Geschiedschrijvers; gelijck anders onse gewoonte is in een vry groot by ons onderhanden en byna volvoerd zijnde Historisch Werck. Wy koomen nu tot de vermelding sijner Bedryven nae sijne verheffingh tot het Bisdom, en sullen daer in volgen de voor-

naemste soo Hooghduytsche als Nederlandsche Geschichtboecken.

Ferdinand, Hertog in Bayeren, Aerts-Bischop van Keulen, Bischop van Hildesheim, Paderborn, Luyck en Munster, overleed in 't Jaer Christi 1650. D'Aertsbischoplijcke Stoel quam daer op aen Maximiliaen Henrick, Hertogh in Bayeren, na dat hy nu alreeds acht jaren lang by sijnen Heer Oom Coadjutor of Medehelper was geweest. Korts daer na wierd hy ook Bischop van Luyck en Hildesheim. 't Bisdom Munster quam aen Heer Christoph Bernard van Galen, doch door een gantsch verwarde en buyten-gewoone verkiesingh, veroorsaeckt door de tweedragt tusschen den Dom-Deecken en 't Dom-Capittel te Munster; waer van wy wat breeder sullen spreecken, als wy noch eerst yet weynigs sullen hebben laten voor uytgaen.

De Geschiedschrijvers verschillen ontrent het Ampt, 't welck Heer Christoph Bernard besat ter tijd hy verkoren wierd. Eenige willen, dat hy Koster van 't gedachte Dom-Capittel was. Dus schrijft 'er Gottfried Schultz van, in sijne new augirte und continuirte Chronica op 't Jaer 1650. pag. 23. ‘Te Munster ging 't Dom-Capittel aldaer voorby veele hooge

Persoonen, welcke sich aengaven om de Bischoplijcke Waerdigheyd te bekoomen; en verkooren haren Koster, Heer Christoph Bernard van Galen.' Voor aen in den korten Inhoud staet: Een Koster werd Bischop. Maer in 't achtste Deel des Theatri Europaei oder Friedens und Krijgs-Beschreibung fol. 91. staet, dat sijnen Oom den Dom-Deecken Mallingkrot hem tot in 't Dom-Capittel had geholpen. Beyde kan 't waerachtigh zijn; te weten op sulck een wijs, dat hy eerst Koster geweest, daer nae door de bevorderingh sijns gedachten Ooms met dese hooger Waerdigheyd voorsien is.

Nauwlycks sat Heer Christoph Bernard op den Bischoplycken Stoel, of daeghlijcks wierd hem ter ooren gebracht, dat de Burgers van Munster met dese Verkiesingh niet seer te vreeden zijnde, gantsch lebbigh van hem spraecken; geduerigh scherpe redenen tegens hem uytwierpen, en sijne Hoogwaerdigheyd weynigh ontsagh toedroegen. 't Was ten deelen waer; maer d'oorblasers deden'er, nae haere gewoonte, noch veel by. Dit vergalde 't gemoed des Bischops tegens die van Munster; evenwel liet hy den wrock noch niet blijcken. Veele

onder d'Overheden hadden de voornaemste der Smaedsuchtige wel geerne nae de Wetten willen straffen, maer sommige hadden heymelijck geen mishagen in dit haer doen; derhalven kondense hier over onder elckander niet eenigh worden.

D'oorsaeck van dit misnoegen onder de Burgery werd geseghd te zijn aen d'eene sijde, om dat de Soon van een geringh (dit was verdraeghlijck) maer noch daerenboven hals-strafbaer Edelman (dit noemdense onlydlyck) tot dese Hoogheyd was verheven, en daer tegens so veel welverdiende hooge Persoonen op een onordentlijke wijs waren voorby gegaen geworden: Aen d'andere sijde, om datse uyt het bedryf van Christoph Bernard in sijn laege staet hadden leeren afneemen, wat van hem in dese sijne hooge verheffingh te verwachten was.

Sijnen Oom de Dom-Deecken, Heer Bernard Mallingkrot (anders Malinchrotius) een grijs Man van hayr en baard, doch niet soo seer van ouderdom als van natuer; daerenboven seer geleerd, gelyk sijn uytgegevene Schriften genoeghsaem konnen getuygen; maer oock van een eygensinnigh, hard en onversetlyck

hoofd, wierd hem, nae dat hy ten Bischop was verkooren, een geswoorne vyand; en tastede hem allerwegen opentlyck aen, soo met woorden als met schriften; hem verwytende, dat sijne Verkiesingh noch ordentlijk noch rechtmatigh was toegegaen: dat noch de gebruyckte manier, noch de Persoon toelaetlyck was: derhalven, dat Christoph Bernard voor geen wettigh Bischop mocht gehouden worden. Hier door wierd de Burgery noch meer aengeset, om desen haren Bischop weynigh goeds te gunnen; insonderheyd oock, om dat van Galen al van ouds weynigh onder haer geacht, Mallingkrot daar tegens seer bemind was geweest.

Nu sal 't tyd zijn, dat wy spreecken, soo van d'oorsaeck des haets deses Dom-Deeckens tegens sijnen Queeckeling, als van de wys der Verkiesing des Bischops, en wat sich daer ontrent voor en nae heeft toegedraegen.

Uyt de Pauslijcke Bullen, of Geestlycke Rechten, is bekend: wanneer een Bischoplycke Stoel door 't overlyden eens Bischops komt ledigh te staen, dat dan de Dom-Deecken binnen ses maenden tyds 't Capittel moet t'samen roepen, om de Heeren Capitularen een

nieuwen Bischop te laeten verkiesen: Of anders, dat de Paus, deesen bestemden tijd verstreecken zijnde, maght heeft, om eenen nae sijn eygen welgevallen over 't Sticht te stellen, en alsoo d'opene plaets te vervullen.

Mallingkrot was selver geerne Bischop geweest; en verdiende oock met'er daed tot dit Ampt bevorderd te zyn, soo ten opsicht van sijn voortreflijk Verstand, als in aenmerking van sijnen voornaemen Adel. Hier sal licht sommige Leesers een swaerigheyd ontmoeten, te weeten, hoe 't saem kan gaen, dat wy voorheenen Christoph Bernard hebben genoemd de Soon van een gering Edelman, en nu sijnen Oom stellen te sijn van een voornaemen Adel? Doch hier op heb ik my laten berichten, dat Mallingkrot hem dus nae bestond van sijns Moeders, niet van 's Vaders wegen.

Deesen dan nae de Mijter seer begeerigh sijnde, stelde de tijd der verkiesingh langer uyt als de Dom-Heeren behaeglijck was, soo dat nu alreeds de vijfde Maend ten eynde liep, sonder dat hy den dag noch bestemd had; meenende (gelijk men hem naegaf) door dese opschortingh dies t'eerder tot de Bischoplycke Waerde te sullen konnen gheraecken.

Doch veele der Heeren Capitularen, insonderheyd de Jongste, waren hem vry seer ongenegen. Hy was een seer strengh Man, die, geduerende sijn Dom-Deeckenschap, haer dickmael om een geringe Misdaed met harde woorden aengevallen, oock wel haer een scherpe straf op geleghd had. Sy vreesden derhalven, dat hy, Bisschop geworden zijnde, haer noch arger sou mogen handelen.

Vermits hy nu, onaengesien veelerley aendringingen, 't Capittel niet wou doen by een roepen, altijd voorwendende, dat het noch tijds genoeg was, soo quaemen de Capitularen eens by haeren Mede-Capitulaer, Heer Christoph Bernard van Galen, Neef des Dom-Deeckens, op een Gastmael by een. Sy maeckten sich lustigh, en begonden eyndelijck te roepen met een vrolijcke Stem: Vivat Bernhardus Episcopus! Dat is: Leve den Bischop Bernard! Als nu de Heer Mallingkrot, die oock Bernard ghenoemd was, dit Vreughden-geschal ter ooren quam, soo hield hy sulcks voor een aengenaeme voor-bode van sijn gewenschte, en (soo hy meende) nu haest naeckende Eer. Maer korts daer na moest hy verneemen, dat het Dom-Capittel tot de verkiesing was getreeden, en sijnen Neef

den Heer van Galen had genoemd tot Bischop van Munster: Hem biddende, dat hy deese haere keur toestemmen en deselve onderteeckenen wou.

Boven maeten qualijck was de Heer Dom-Deecken met dit gedaene werck te vreeden. Hij verweet de Heeren Capitularen met seer scharpe reedenen (want, gelijk wy alreeds geseght hebben, hy was een streng man) datse buyten sijn weeten, sonder sijne bewilliging, tegens betaemelijkheyd en haeren pligt, oock aen een onordentlijke plaets waeren t'saem-gelopen, om een Bischop te verkiesen. 't Quaem hem, als Dom-Deeken, toe, uyt kracht en volgens de Geestelijke Regten, 't Capittel by een te roepen, en ordentlyck te laeten stemmen. Dit niet geschied, jae uyt enckel opset daer tegens gehandeld zijnde, soo was de gedaene keur onwettigh, en derhalven wou hy de selve noyt goet vinden.

Echter bleef 't Dom-Capittel by haer eenmael gemaeckt besluyt, en liet by den Paus aenhouden om de bevestigingh des nieuw-verkoornen Bisschops. Mallingkrot deed hevige betuyging daer tegens, voorwendende, onder meer andere redenen, dat dese verkiesingh t'eenemael on-

wettig was, als geschied tegens Regt, tegens Orde, buyten kennis van hem, als Dom-Deecken, sonder noot of gevaer, wijl'er noch tyds genoegh overigh was geweest, om ordentlyck na gewoonte te konnen handelen: Daer en boven, datse hadden verkooren soodanig een Persoon, die tot dit hooge Ampt, 't welck van onstraflijke Mannen moest bedient worden, niet toelaetlijck was. 't Geestelyk Recht sloot uytdrucklyck hier van uyt, niet alleen een hals strafbaere Misdaeder, maer oock des selven kinderen. Doch nu was de gantsche Weerelt bekent, dat des Nieuw-verkooren Bischops Vader een ander Edelman in een afsonderlijck kijf-gevegt had om 't leven gebracht; ter welcker oorsaeck men hem oock van al sijne goederen had beroofd, en hy in gevancknis was gestorven.

't Dom-Capittel bragt hier tegens in: Dat de nood haer gedwongen had, om tot dese Verkiesing te treeden. 't Onnodigh uytstel des Dom-Deeckens stelde haer in gevaer, datse den nog weynig overigen tijd verstreeken zijnde, souden verlooren hebben 't hooge Voorrecht der Vrye Keur. Belangende de daed van des verkooren Heer Bischops Vader, tot verontschuldiging wendedense voor, dat

deselve geen hals-strafbaere misdaed genoemd kon worden, wijl hy niet aen 't leven, maer alleen met gevankenis gestraft was geworden: Derhalven kon sulcks sijnen Soon in deese gedaene verkiesingh tot het Bischops-Ampt niet naedeeligh zijn.

Mallingkrot stelde daer tegens: Dat noch tijds genoegh tot de Keur voor de deur stond, doese deselve gedaen hadden. Dat de tijdstellingh aen hem stond, alsse binnen de ses maenden geschiedede, met genoeghsaeme tijd-laetingh tot de verkiesingh. Dat hy sijn Voorreght der tijdbestemming hem niet wou laeten afdwingen. Dat een genadige oogluycking en uytstellingh of voor by gaen van straf de daed niet rechtvaerdigde. Kortlijck, hy bracht door sijne Schriften by Paus Innocentius de thiende soo veel te weeg, dat de Bevestigingh van Christoph Bernard tot in 't vijfde jaer toe, dat is, soo langh deese Paus leefde, te rugge wierd gehouden. Maer als Alexander de sevende, voortyds ghenoemd Fabius Chisius in 't Jaer 1655. tot den Pauslijken Stoel wierd verheven, soo heeft hy hem stracks in 't Bischopdom bekraghtighd, en alsoo behield van Galen ten laetsten d'overhand.

Soo lang Mallingkrot binnen Munster was, heeft hy niet naegelaeten veelerley smaed-redenen tegens den Bischop, soo veel sijn persoon aenging, uyt te werpen; en veele, soo uyt den Raed als uyt de Gemeente, gaven hem geloof: Want wijl hy sijnen Opvoeder was geweest, soo meende elck, dat hy best wist, wat voor vleesch hy gesouten had. En gewisselijck, van Galens voorig leven was soo onberisplijk niet gevoerd, of hy had gelegentheyd genoeg gegeven om verscheydene sijner feylen aen den dagh te brengen. Dit veroorsaeckte de Heer Bischop, die sich doemaels te Coesveld ophield, den Dom-Deecken sijnen Oom in den Ban te doen: Die sich daer op terstond na Keulen begaf, alwaer doemaels sich bevond den Pauselijcken Nuntius Sanfelicio. By desen wist hy sijne saeck soo schoon voor te stellen, dat hy niet alleen van den Ban vry gesproocken, maer oock hem toegelaten wierd, weer binnen Munster te mogen komen.

Dit heeft niet weynig geholpen tot de daer op volgende Onrusten, insonderheid als hy sich op den Feestdagh des H. Apostels Jacobi liet sien in de Dom-Kerck, aengedaen met sijn Geestlijk Habijt. Jong en Oud, Man en Wijf, kort-

lijck, bynae elck liep toe, en was vrolijck over sijne weer-verschijningh. Men hoorde een algemeen geroep: Mallingkrot blijf by ons, Gaelen gae heen waer hy wil. Dit maeckte de saeck noch erger, en verweckte een noch veel grooter verbitteringh in de Bischop; niet alleen tegens sijnen Oom, maer oock tegens al de Burgers van Munster. Hy liet sigh voorstaen, en veellight niet sonder reden, dat hy hoe langer hoe haetlijcker by haer sou worden; en kon derhalven niet veel goeds van haer verwaghten. Ter deeser oorsaeck begeerde hy van de Stad, datse, tot verseeckeringh sijns persoons, een Bischoplijcke Besettingh souden inneemen. Maer wijl sijnen eysch hem rondelijck afgeslagen wierd, soo daght hy op middelen, om met geweld daer toe te koomen.

Eer wy nu voortgaen, sullen wy den onkundigen Leeser eenigh beright van deese Stad geven, welcke gelegen is in Westphalen. Dit Stight begrijpt in sigh twaelf Land-steden, gesamentlijck beset met Roomsch-Catholijcke Overheden; en onder de selve is Munster de Hoofd-Stad. D'Inwooners bevlytigen sigh insonderheyd den Ackerbouw; vocken oock veel Rund-Vee, Schapen, en voornament-

lijck Verckens; welckers Schincken nae andere Gewesten werden vervoerd. Hier in bestaet haere grootste neeringh. D'Edellieden heersschen over de Dorpen, en woonen op hare Stamhuysen, doch 't Veld en 't Vee moet haer de kost geven, gelijck by ons de Boeren; doch dit voordeel hebbense, datse de Landlieden, onder haer gebied behoorende, bynae als Slaven in haer Ackerwerck gebruycken, wylse haer als se maer spreecken, ten dienst moeten staen in haeren Veldbouw en andere verrightingen. De Plaets, daer nu de Stad Munster staet, was voortijds genoemd Mimgarden in den Dulgibinen, of Dulgumnien; of, soo andere schryven, Mimingarvorde, Memingerode, Mimingardefurde, Mimingardevord. De naem Munster heeftse bekoomen van 't Latijnsche woordt Monasterio, beteeckenende een Klooster, 't welck Bischop Herman (den eersten onder Carolus de Groote in 't Jaer Christi 785. wanneer dit Stight tot een Bisdom wierd gemaeckt) ter eeren van de H. Moedermaegd Maria hier deed bouwen. De grond hier rondom, gelijck oock in gantsch Westphalen, is niet t'eenemael verachtelijck, als insonderheyd bequaem tot de voortvockingh en onderhoudingh van Verckens, Ossen,

Schaepen, en Boeren-Paerden. De Stad heeft negen Poorten, alle wel voorsien met Bolwercken en andere Sterckten. Drie staen'er tegens 't Oosten, als S. Mauritz, S. Servatius en de Horster-Poort. Twee tegens 't Zuyden, te weten, S. Ludgers en S. Gillis. Twee tegens 't Westen, naementlijck, onser Lievevrouwen en de Joodenvelds-poort. Twee tegens 't Noorden, de Kruys en de Nieuwbrughs-poort. De Stad is omvangen met een dubbele muer en dubbele Graght, welcke uyt de Vloed Aa met Water werd vervuld. Hier sijn vijf Collegien of Stighten, als 't hooge Dom-Stight van S. Paulus, dat van S. Ludger, S. Maurits, S. Marten, en noch een ander.

Vermits dan sijn Vorstl. Gen. de Heer Bisschop de Burgers deser Stad niet nae sijn hand kon setten, so beschreef hy 't Dom-Capittel en de meeste Ridderschap nae Coesveld tot een Land-dag. 't Werk wiert wel nu dus dan soo overwoogen, maer men kon niet eenigh worden, dies de Vergaderingh, sonder tot een Besluyt te komen, sich van een scheydede. Echter wierd Volk geworven, en de jonge Manschap in de Dorpen met Geweer voorsien.

Ondertusschen wou Mallingkrot (die

door den Bischop van sijn Dom-Deeckens-Ampt was afgeset, en te Keulen gelijk als in Ballinghschap leefde) de Burgers van Munster eens weer gaen besoecken, en tegens den wil des gedaghten Bischops 't Feest van S. Jacob by haer houden, wijlse hem geerne by haer hadden gehad. Doch eer hy in de Stadt kon koomen, wierd hy van de Bischopsche bespied, onderwegen gevangen genoomen, en voor sijn Vorstelijke Gen. gebraght: die hem ernstigh vermaende, sijne weerspannigheyd te willen laeten vaeren, en hem te gunnen d'Eer welcke God hem had verleend. Doch sijne woorden vonden geen plaets. In tegendeel begon hy sijnen Neef veraghtelijk te verwijten, hoe hy, nae d'ongeluckige daed sijns Vaders, hem (doemaels noch kleyn zijnde) had opgenoomen, versorghd, laeten studeeren, en alsoo gelijk als uyt 't stof opgetrocken: Naederhand hem eerst tot een Canonickschap, daer nae tot in 't Dom-Capittel had geholpen. Maer dat hy voor al sijne weldaeden nu op dese wijs wierd geloond.

Hier op deed de Bischop hem in verseeckeringh stellen, en voorts door de Jesuiten en andere Geestelijke persoonen hem vermaenen, dat hy sich tot gehoor-

saemheyd sou begeven, doch te vergeefs. Derhalven settede hy hem af van al sijne Eer-Ampten, en deed hem in een Land-huys van gewapende lieden bewaren. ln soodanigh een stand heeft hy sijn leven moeten eyndigen. Seer mild toonde hy sich tegens d'arme Studenten, welcke hem quamen besoecken, waer door hy veele der selver aen sich trock. Hy onthaelde haer vriendelijck, begiftighde haer met een eerlijcke Teer-penningh, en seyde dan: Als ghy eens wackere Mannen sult geworden zijn, soo gedenkt in uwe Schriften, in wat voor een slechten staet ick geraeckt ben.

Vermits nu den Bischop in sijne Wervingen voortvoer, soo kon de stad Munster lightlijck afmeeten, dat hy Oorlogh tegens haer in den sin had. 't Ontbrack hem oock niet aen hulp van andere. Frans Wilhelm, Bischop van Osnabrugh, en Adolph van der Veck, Bischop van Paderborn, wilden sigh in dese onrust niet mengen, uyt een sonderlinge liefde tot de Vreede: Maer de drie Geestelijcke Keurvorsten van Mentz, Trier en Keulen stonden hem een seeckere bystand van Volck toe. Eer 't noch tot vyandlijcke daedlijckheden quam, wierdt des Stights Erf-Maerschalk de Heer van Morien,

met voorweten des Bischops aen de Stad afgevaerdigd, om met de selve een vergelijckingh te treffen. De Raed leverde schriftlijck over d'oorsaecken, waerom sy haeren Vorst niet ten vollen derfden vertrouwen, en welcke dingen de Stad beswaerden. Indien nu deselve afgedaen, of immers van sijn Vorstel. Gen. verlight wierden, soo was den Vreede haest te treffen. Ondertusschen moest een stilstand van Wapenen werden gehouden, om daer door alle gelegentheyd van verder verbitteringh af te snyden.

In soodaenigh een hoop scheydeden de Vreedemaeckers van een, en de Maerschalck nam d'Artijckelen, van de Stad voorgeslagen, met sigh, tot op naeder bescheyd. 's Anderendaeghs wierd den Syndicus der Stad Munster, Nicolaus Dragter, komende van den Haegh, door eenige Bischopsche, welcke op hem pasteden, gevangen genomen. Dit verbitterde de Burgery noch veel meer. Stracks daer nae begonden de Vyandlijckheden. De Bischop belegerde Munster. De Stad stelde sich in staet van tegenweer. De Burgers wierden gewaepend, en moesten aen den Raed sweeren, datse haer liever 't leven wilden laeten benemen, als de Vryheden en Voorreghten haerer Voorvaderen.

't Leger des Bischops wierd geseght sterck te sijn 9000. Man te Paerd en te voet. Geweldigh viel hy de Stad aen met schieten en Vyer in werpen, waer door veele huysen in brand geraeckten. De Geestlijcke liepen na de Kercken, om God te bidden, dat hy beyde Vorst en Burgery gedaghten van Vreede wou geven. Oude lieden en Kinderen, welcke geen werck konden doen, gingen dagelijcks met de Dominicanen in opentlijcke Processie van d'eene Kerck nae d'andere, hebbende hare Roosenkransjens in de hand. De stercke Vrouws-persoonen wierden ordentlijck door de Stad verdeeld. Eenige vulden de kuypen en andere vaten met Water. Andere hadden natte Ossenhuyden om d'invallende granaten daer meê te dempen. Nergens wasmen seecker voor de Kogels, welcke met groote menighte in de Stad quaemen vliegen. Terwijl een Priester in de S. Jans Kerk Mis deed, en nu de Hostie om hoogh verhief, quam'er een kogel, die hem van voor den Altaer wegh nam. In een Uytval sloegh de Belegerde een goed deel Bischopsche dood.

Onder't gedonder van't Canon wendede de Ridderschap alle mogelijcke vlyt aen, om een middel van verdragh te mo-

gen uytvinden. Hier op wierd te Geest een by-een-komst aengesteld. De gedaghte Ridderschap verscheen hier in een groot getal, niet wel te vreeden sijnde over 't bedrijf des Bischops; ja ontsagh sigh niet, rondelijk te seggen, dat sulck een schaedlijcke en gewelddaedige belegeringh 't werck van een Tyran, niet van een Heer was. Sonden oock sijn Vorstl. Gen. een klaegh en betuyginghs-schrift toe, wegens de gedagte Belegering. Den korten inhoud was: Dat den Vreedehandel tusschen hem en de stad, korts te vooren aengevangen, buyten twijffel een goed eynd sou bekoomen hebben, indien hy niet soo plotselijck tot vyandlijkheyd was getreeden. Dat hy, sonder weeten en bewilligingh der Ridderschap en Steeden, als sijnde den tweeden en derden stand, verscheydene vreemde Volckeren in 't Land had doen koomen, en eygene Wervingen aengesteld. Dat men de Boeren en der selver Kneghten door ongehoorde practijcken tot den krijgs-dienst had gedwongen en wegh gevoerd. Dat hy de Stad Munster vyandlijkerwijs met geweld, Vyer en Swaerd was aengevallen, vlack tegens de Voorreghten des Lands, selver van hem bevestighd, in dese woorden: Wy sullen oock geen Oorlogh

noch Verbond met yemand aengaen of maecken sonder bewilligingh des Dom-Capittels en der andere Standen onses Landschaps: Tegens 't uytdrucklijck besluyt van den Land-dag te Coesveld, dat den opbod en alle nieuwe wervingen souden uytgesteld worden, e.s.v. Hier nae klaegense, dat hy 't Vaderland (noch nauwlijcks adem gehaeld hebbende van de vorige Oorloghs-beswaernissen) in een nieuwe verwarringh had gesteld, de Stad Munster vyandlijck had aengevallen, Kercken, Kloosters, Godshuysen en Huysen daer in verwoest, veel onschuldigh bloed vergooten, veele Weduwen en Weesen gemaeckt, welckers bittere traenen en weeklaghten door de Wolcken tot den rechtvaerdigen Godt drongen. Baeden derhalven, dat hy van de Belegeringh afstaen, de vreemde volckeren wegh senden, en 't ordentlijck Reght voor den Keyserlijcken Rijcks Hof-raed sijnen loop laeten hebben wou. Dat hy haer met de Stad en Steeden, tegens d'oude bevestighde Voorreghten en Gereghtigheden, niet meer wou bedroeven, maer tegens Munster vaderlijcke gedaghten opvatten, als sijnde een Landvorst, Bischop en Geestlijcken Harder. Anders, indien hy haere reghtmaetige Boode geen gehoor gaf, soo betuyghden-

se, onschuldig te willen sijn aen al 't ongeluck, 't welck sijn Vorstl. Gen. of dit Landschap sou mogen overkoomen. Dit Schrift was getekend den 1. der Herfstmaend, 1657.

De Bischop antwoordede wijdloopigh hier op: Dat hy noyt andere gedaghten had gehad, als hoe hy met een Lands-vaderlijck gemoed, sorghvuldigheyd en trouw de sijne by een vreedlijcke rust sou moogen behouden. Dat hy sigh altijd aen Vreede en Eendraght had laeten gelegen sijn; doch dat de Stad Munster door haer hartneckigheid niet alleen dese, maer noch een swaerder straf billijck had verdiend. Daer was geen hoop meer, dat de weerspannige Burgers sigh door saghter middelen souden laeten buygen. Hy had gedaen 't geen een Vorst en Overheer tegens Rebellen betaemde. Indien nu Stad of Land hier uyt eenige schaede mocht ontstaen, soo sou de tijd deselve weer vergoeden. De Stad had sigh d'uytspraek van 't Keyserlijck Kamer-geright ontrocken, vermits se by de Hanse-steeden en de Vereenigde Nederlanden hulp had gesoght. Eyndelijck bad hy de Ridderschap, hem, als haeren Heer, te willen bystaen, en deese ongehoorsaeme Stad met geweld tot gehoorsaemheyd te helpen dwingen.

Op allerley wijs soght de Bischop de Munstersche te beschaedigen. Dagh en naght sond hy vyer-kogels in de Stad, welcke veele branden veroorsaekten. Dit verbitterde de Burgers noch veel meer. Welcke, om niet te mogen vergeeten 't Jaer, waer in haere huysen door vyer so quaelijck waeren toegeright, nieuwe Vaendelen deden maecken, en daer in stellen dese woorden: GaLen InCenDIt VrbeM; soo veel als; Van Galen heeft de Stad aldus door brand verdorven. De Latijnsche Tal-Letteren brengen uyt 't Jaer M. DC. LVII. Met deese Vaendelen trockense door de straeten en op de Wal. Haren Bischop noemdense niet anders als een Moordenaer en Moordbrander, selfs de Vrouwen, welcke anders in diergelijck een gelegenheyd weekmoedigh en kleynhertigh sijn, spraecken haere Mannen geduerigh aen, datse sigh dapper en Manlijk souden houden tegens desen Verdrucker en Geweldenaer.

Ondertusschen quam een brief van den Paus aen den Bischop, die niet seer aengenaem was, en oock niet gehoorsaemd wierd; wijl hy daer in wierd afgemaend van alle verdere vyandlijckheyd tegens de Stad, of anders gedreyghd met den Ban. De Heeren Keur-vorsten van Ba-

yeren en Saxen, als Rijcks Vicarissen, schreven ten dien selven eynde aen hem, doch al meé vrughteloos, hy voer in sijn voorneemen voort.

Den 6. 16. der Herfstmaend ontstond door 't veel vyer inwerpen een verschriklijcken brand binnen Munster, duerende van middernaght af tot den dagh toe. Onder al de vorige branden was dit d'erbarmlijckste. Korts hier nae deed den Bischop een voorslagh aen de Burgery, datse 1000. Man tot besettingh inneemen, en haeren Commandant Wittenberg afdancken souden. Indien dit geschiedede, soo kon den Vreede getroffen worden. Doch sy wilden geenssins hier toe verstaen.

De drie geestelijke Keurvorsten, Mentz, Trier en Keulen, vermaenden de Stad tot gehoorsaemheyd tegens haeren Bischop, doch te vergeefs. D'ontrustede Burgery kon niet weer gestild worden, 't Gemeene volck moedighde d'een d'ander aen, verhieven de handen om hoogh, en riepen: Hou u frisch Munster, hou u frisch! de Hollanders koomen. Want d'Algemeene Staten hadden haer vertroostingh van bystand gedaen. Ondertusschen leedense groote schaede door Vyer-kogelen, Granaten en Bomben. Twee kercken en over de honderd Huysen laegen alreeds in de

asch. De Bischop deed een storm aenbrengen, doch wierd met verlies afgeslagen. Den 7. 17. der Wijnmaend wierd een stilstand van 4. daegen gemaeckt. Waer over de Burgers soo onwilligh wierden datse den Raed opentlijck met scheldwoorden aengrepen, en 't feylde weynigh, of sy souden selfs de hand aen haer hebben geslaegen.

Onderwijl wenden d'afgesondene van 't Dom-Capittel, van de Ridderschap en van de Stad soodaenigh een vlijt aen, dat eyndlijck op den 11. 21. der gedagte Maend een verdragh wierd getroffen. Al 't geschiedede sou vergeten blijven. Niemand noch binnen noch buyten Munster sou ten eeuwigen dagen wegens de voorledene onrusten aen persoon of goederen worden gestraft. De gevangene souden weersijds los gelaeten worden. Den Raed der stad sou 300. man te voet in haeren dienst behouden; maer oock 500. Bischopsche te voet inneemen, nevens de gewoone Vorstelijcke Lijfwaght te paerd en te voet. De Commandant over deselve sou sweeren, niets tegens de Privilegien der Stad te sullen doen. 't Waght-woord sou de Vorst geven, wanneer hy persoonlijck in de stad was; maer in sijn afweesen sou sulcks geschie-

den van Burgermeesteren en Raed. Vermits 't Verschil over de Sleutelen in Proces aen 't Keyserlijck Hof hingh, soo sou d'Uytspraeck verwaght worden. Ondertusschen souden Burgermeesteren en Raed de Poorten voor sijn Vorstl. Gen. openen soo dickmael hy sulks begeeren en nodigh zijn sou; hem oock alle schuldige eer en ontsach betoonen. De Vorst beloofd de stad by haere Voorreghten te sullen behouden: hier tegens Burgermeesteren en Raed, datse haren Eed getrouwelijck sullen naekomen, e.s.v.

De Bischop sou de stad soodanige saghte Voorwaerden niet vergund hebben, indien 't Krijghsvolck der algemeene Staten tot haren bystand op wegh waer geweest. Dit ontset bestond in 45. Compagnien te paerd, en 97. te voet. Welck heyr den Bischop andere gedaghten veroorsaeckte. Die met den ingangh der Wintermaend sijnen Intoght in de Stad deed. Hy wierd van den Raed behoorlijck ontfangen. De Burgery stond in 't Geweer, in al de straten daer hy doortrok: Doch niemand wou voor hem (die in sijne Karos sat) 't hoofd ontdecken, of een vreughden-schoot doen, gelijck anders de gewoonte is. Sy droegen sigh op sijn goed Westphaelsch, sigh uy-

terlijck niet anders konnende aenstellen, alsse inwendig gesind waeren. Dus heeft deese Belegering voor dien tijd een eynd genoomen. Van de Belegerde waeren 80. van de Belegeraers over de 2000. dood gebleven. Dit was nu 't tweede Verdragh tusschen den Bischop en de Stadt Munster. 't Eerste was opgeright in Sprockelmaend des Jaers 1655. Dit tweede in 't gemelde Jaer 1657.

Alhoewel de Vrede nu geslooten was, soo hield echter de Bischop veel krijghsvolck in dienst; en trad oock met andere Vorsten in een Verbond, buyten weeten en bewilligingh der Standen, en derhalven tegens haere bevestighde Privilegien. Dit veroorsaeckte te gelijck arghwaen en onwil. Tusschen de Vorst en de Stad Munster was geen goede overeenkoomingh. De Burgers vertrouwden den Bischop niet, en de Bischop droegh de Burgers weynig gunst toe. Den ouden wrok was uyt de herten niet weghgenomen. Dit baerde nieuwe geschillen, welcke van dagh tot dagh grooter wierden, soo datmen den brand van een nieu Oorlogsvyer te gemoet sagh. De Stad sond eenige Gedeputeerde nae d'Algemeene Staeten in 's Gravenhaegh, welcke met goede verrightingh weer t'huys quaemen.

Doemaels wierd door geheel Westphalen uytgestrooyd, dat d'Ovrigheyd van Munster d'openbare oeffeningh der Gereformeerde Religie in haere stad wou toelaten, ten gevalle der Heeren Staten. Doch den Raed gaf een Schrift uyt, betuygende dat dit een enckel verdightsel was. Dus verliep de tijd tot in 't Jaer 1660. wanneer d'Oorloghs-brand weer op nieuws uytborst.

In 't Verdragh des Jaers 1657. was bedongen, dat d'oude en nieuwe twisten tusschen beyde de deelen, in Proces hangende voor 't Keyserlijck Hof en 't Spiersche Kamer-geright, haer voorbehouden souden blijven. Eyndelijck quam in 't Jaer 1659. een Keyserlijck Vonnis, inhoudende: wijl de Stad haere voorgewendede Gerechtigheydt tot de Besettingh, tot de Sleutelen, tot de Poorten, Mueren en Wallen en tot het geven des Waghtswoords niet genoegsaem kon bewijsen, soo sou deselve schuldigh sijn, den Bischop als haren Landvorst dit alles in te ruymen. Burgermeesteren en Raden van Munster vonden sich hier over beswaert, en versochten Revisie of hersieningh der saecken. De Bischop daer tegens klaegde, datse 't Keyserlijck Vonnis niet gehoorsaemden, versoeckende

een Mandaet van Executie, of Bevelbrief van Uytvoeringh, welcke hy oock bequam, indien de Stad sich binnen twee maenden tijds niet sou willen bequamen om te gehoorsaemen. Vermits nu de selve weygerigh bleef, jae buyten 's Lands hulp begon te soeken, soo verkreegh hy den 10. der Loumaend 1660. N. S. een Keyserlijcke Orde, dat de gedachte Stad hare Afgesondene buyten 't Rijck terstont weer te rugh sou roepen, en ontdoen al wat deselve hadden gehandeld, op straf des Bans. Binnen twee maenden tijds moestense aen 't Keyserlijck Hof bewijsen, dat sulcks geschied was, met onderdanigste Verklaringh, datse sich in 't toekomende van diergelijck bedrijf souden wachten. Dit alles had de Bischop dusdaning weten uyt te wercken.

De Stad verliet sigh op de beloofde hulp der Algemeene Staten; welcke haer verseeckerden van de bystand, volgens 't Verbond met d'andere Hanse-Steden gemaeckt, waer onder ook Munster was geslooten. Te gelijck sondense een Brief aen den Bischop, hem versoeckende, dat hy den wegh des Reghts, of dien van een Verdragh wou inslaen, op datse niet genoodsaeckt moghten worden, sigh in deese saeck te mengen. Evenwel schick-

ten die van Munster korts daer nae Orde aen haere Gedeputeerde in den Haegh, datse souden afstaen van alle verdere handelingh, en weer nae huys keeren. Dit geschiedede op 't gedaghte Keyserlijck Gebodt.

Sware klaghten deed de Bischop over de Stad aen 't Keyserlijck Hof, haer hevigh beschuldigende van ongehoorsaemheyd tegens de Keyserlijcke Beveelen; met beede, dat den Rijcks-ban voortgangh mogt neemen. Hier tegens schreef den Raed aen den Keyser, datse gehoorsaemd, en haere Afgesondene bevoolen hadden uyt den Haegh weer na huys te keeren; derhalven oock de Ban-verklaringh tegens haer wiert uytgesteld. De Bischop sijnen onrustigen aert niet langer konnende bedwingen, begon de Stad van verr' beslooten te houden met sijn krijghsvolck. De Keyser sond hem een bevel toe, dat hy verstond van alle Vyandlijcke daedlijckheden sou afstaen, en de Koophandel der Stad onverhinderd sou laeten; doch hy sloegh sulcks in de wind, en voer in sijn voornemen voort. De Stad, om haere vryheyd te verdedigen stelde sigh in staet van tegenweer.

D'Algemeene Staten sogten desen twist

by te leggen, en sonden derhalven Gedeputeerden nae Munster; maer anders quam'er niet van. Ondertusschen pleeghden de Bischoplijcke Soldaten allerley vyandlijckheden, verdervende en verbrandende al 't koorn in 't Veld, om die van de Stad de Oogst te verhinderen. De Heer Aitzma hield seer ernstigh by de Staten om hulp aen voor die van Munster, waer toe de meeste Provintien wel geneegen waeren, doch Holland wou geenssins daer toe verstaen. In den aenvangh der Slaghtmaend quam een Brief van den Raed der Stadt aen den Heer Aitzma, geschreven in Cijfferen, van desen Inhoud: ‘In deese uytersten nood bidden wy de Hooghmogende Heeren Staten, datse doch eyndelijk, tot voldoeningh haerer belofte, deese in de laetste snick leggende Stad met'er daed willen bevryden, en de toegeseyde hulp toesenden: Want de vyand naerderd daeghlijcks meer, en omcingeld de Stad, in welcke 't gebreck van allerley nooddruft gedurigh toeneemt. God sal buyten twyfel soo een heylsaem werck bystaen, en de gantsche Weereld sal het billijcken. Haere Hooghm. sullen roem, eer en voldoeningh daer van hebben. Ons werd geweld en onreght gedaen, ter-

wijl de saeck noch in strijd staet. De Poort sal open staen. Wy bidden maer bemoeyd u yverig, en schrijft ons wat te hoopen is.' Maer schoon desen Heer sterk voor Munster aenhield: schoon Friesland oordeelde, dat men met de magt des Staets de Stad van onderdruckingh behoorde te verlossen; schoon Gelderland, Overyssel, Groeningen van 't selve gevoelen waeren, soo stond nochtans Holland deese saeck tegen. Brandenburgh bood haer hier in de hand, 't Ontset seer afraedende. Dus bleef Munster in de nood, en wierp derhalven niet weynige klaghten tegens de Vereenighde Provintien uyt: Want 't was nu met haer op 't laetste gekoomen.

Den 21. 31. der Loumaend 1661. ging den Burgermeester Bernard Zimmerscheyd met noch 6. andere uyt den Raed nae 't Hoofd-quartier des Bischops, al waerse gehoord wierden van twee Vorstlijcke Raeden. Sy versogten des Heeren Bischops genaede voor al d'arme onschuldige Inwooners der Stad, en baden om Gods wil, datse doch voor hem moghten koomen, om sijn eyndlijck besluyt te hooren. Hier op wierd haer gevraeghd: ofse niet bekenden, datse voor 't aengesigte Gods en der gantsche Weereld Rebellen

De Stadt Münster Gewonnen door den Bißchop.

waeren? De Burgermeester de schouder optreckende, verontschuldighde de Magistraet daer mee, datse de Gemeente niet had konnen dwingen, noch hier van afhouden. Waer op tot hem geseghd wierd: Soo gehoorsaemd dan nu noch 't Keyserlijck Vonnis: Danckt uwe Soldaten af: Brengd uwen wettigen Vorst de Sleutelen der Stad, en neemd sijne Besettingh in; anders sal de Vorst u met grooter maght wel leeren, uwe Overigheyd te gehoorsamen en t'ontsien.

Wijl nu geen Koorn meer in de Stad te koop, oock geen geld tot betalingh der Soldaten, die nu alreeds twee Maenden ten achteren waeren, voor handen was, soo moestense doen al wat de Bischop begeerde, en den 18. 28. der Lentemaend sigh over geven op deese voorwaerden.

1. De Poorten souden beset worden met Bischoplijcke Volckeren. 2. Die van de Stad souden afseggen de hulp der Generale Staten en van alle andere. 3. Aen den Bischop opbrengen 45000. Rijcksdaelders, en dan noch Jaerlijcks een Schatting van 7 of 8000. Rijksdaelders; waer tegens sy vergifnis van haere Misdaed souden genieten. 4. Ses persoonen bleven uyt 't Pardon geslooten, doch deselve souden niet aen lijf of leven, maer op

een andere wijs gestraft worden. 5. Bischoplijcke Besettingh sonder bepalingh inneemen. 6. De Sleutelen aen den Heere Bischop overleveren. 7. Alles wat tot seeckerheyd der Stad behoord', sou enckelijck aen 't bestier des Bischops hangen.

Stracks daer nae deed hy met aller spoed door 3000. Man een aenvangh maecken van den bouw eens Kasteels, genoemd den Bril van Munster. In de Stad schafte hy al de Gilden en Gemeents Mannen af, en stelde een geheel nieuwe Regeeringh aen: Welcke van een deel der voorige Amptelingen nu reeckenschap van haere huyshoudingh begon te eysschen. Vier Onfangers, die niet weynigh den dief hadden gespeeld, wierden in gevanckenis geworpen. Andere moesten openingh doen, hoe se gekoomen waeren aen Rentebrieven ten laste der Stad. Want sommige hadden sigh 2. 3. of 400. Rijcksdaelders laeten toeschryven: 't Welck haer doemaels onder elckander light te doen was, wijlse meester van 't Schip waren. Oock strafte de Bischop eenige der geene, die hem meest tegens geweest hadden. Seecker Raedsheer, uyt 't Pardon geslooten, moest 2000. Rijcksdaelers, een oud Bur-

ger oock soo veel geven. Daerenboven wierdense beyde uyt 't Land gebannen.

Dus had Vorst Christoph Bernard de Stad Munster nu de voet op de neck gekregen. Voortaen had hy in rust konnen leven, indien sijnen onrustigen geest hem niet geduerig tot nieuwe ondernemingen had aengepord. Om aen werck te geraecken, moesten oude Koeyen uyt de Sloot worden gehaeld. Hy krabde weer op een oude aenspraeck tegens den Vereenighden Staet, en deed opentlijck een Schrift uytgaen, belangende den Stryd wegens Borculo, waer over 't Keyserlijck Kamer-geright te Spier 't Oordeel had geveld, tot voordeel van den Bischop, verklaerende deese Heerlijckheyd een Munstersch Leen te sijn, tot dit Stight behoorende, en derhalven aen 't selve vervallen. Hier tegens had de Graef van Styrum voor sich 't Vonnis des Hofs van Gelderland, als sijnde in't Besit. Desen liet korts daer nae een Wederleggingh van 't Bischoplijck Schrift uytgaen. Dit geschiedede in 't Jaer 1662. In 't volgende Jaer sond de Bischop de Heer Brabeck, Dom-Deecken te Munster, als Gesant nae den Haegh, die by d'Algemeene Staeten met een Memoriael aenquam, versoeckende aen haere Hoogm.

uyt naem van sijnen Heer, datse sijnen billijcken eysch plaets geven, en de Heerlijckheyd Borculo met al wat daer toe behoorde, aen hem weer af staen souden; als welcke Graef Joost van Limburg in 't Jaer 1616. met de Wapenen van haere Hoogm. (naementlijck met hulp der Provintie Gelderland) sig onbevoegder wijs had bemagtigd. De Fransche Gesant Heer d'Estrades bood hem hier in dapper de hand, en versogt uyt den naem sijns Konings, dat de Staten geliefden opsight te neemen, soo wel op de geregtigheyd, als op 't Verbond tusschen den Heere Bischop en de Kroon Frankrijk.

De Heeren Gedeputeerden van Gelderland seyden, deese saeck op sich te neemen: evenwel wierden eenige Commissarissen genoemd; doch van dit Jaer wierd in dit stuck niets meer gedaen. In 't volgende hield den Heer Brabeck al weer aen: Dies de saeck wierd overgeven aen eenige Gecommitteerde uyt de vergadering der Generale Staten, om op deselve ondersoeck te doen. Doch Gelderland wou geenssins daer toe verstaen, wijl dit alreedts een afgedaene of uytgeweesene saeck was: wijl oock de Heerlijckheyd Borculo was een toebehoorte haerer Provintie, en derhalven haer alleen, niet de Generaliteyt aenging.

De Vorst van Lichtenstein had seeckere Schuld t'eysschen wegens de drie Heerlijckheden Esens, Stedesdorp en Witmond, sijns Vrouwen Moeder aengeërft door een seldsaeme Afstand van haer halve Broeder uyt een andere Moeder. Deese Schuld wierd nu geëyscht van de Vorst van Oost-Vriesland: Die oock door 't Kamer-geright van Spiers tot de Betalingh wierd veroordeeld. De Bischop van Munster, t'eenemael genegen om sigh in alle saecken te steecken, had weten te weegh te brengen, dat de Keyser hem de Commissie had opgedragen, om, als een grooten Deurwaerder, d'Uytvoeringh of Pandingh tegens den Vorst van Oost-Vriesland ter hand te nemen. Maer ondertusschen soght hy in troubel water te visschen; en dit gantsche werck tot sijn eygen voordeel te doen uytvallen.

Ten deesen eynde wierd de saeck soodanigh besteld, dat beyde dese hooge Nabueren, de Vorst en de Bischop, onder den deckmantel eener Swijne-Jacht, in Oogstmaend des Jaers 1663. op den Hummelingh in Westphalen persoonlijck by een quaemen. Boven maeten sterck hield de Bischop by den Vorst aen, dat hy Eyderland aen hem sou afstaen: Waer tegens hy beloofde, dat hy de gantsche

Lichtensteinsche Schuld op sich neemen, en den Eysscher vergenoeging doen wou. Indien dit werck voortgangh had gekregen, hy sou de spil wel soodanig hebben weeten te draeyen, dat de Vorst van Lichtensteyn weynig in handen bekomen sou hebben. Maer wijl dit de Staten Generael der Vereenigde Nederlanden tot mercklijck nadeel kon strecken, soo was dese voorslagh den Vorst van Oost-Friesland gantsch onsmaecklijck. Hy bracht derhalven verscheydene swarigheden hier tegens op de baen, insonderheyd, dat het gedachte Eyderland onder de bescherming der Heeren Staten stond, en, wegens opgenomene Gelden, aen deselve verpand was. Oock kon sulcks niet geschieden wegens sijnen Heer Broeder, oock niet weegens de Standen, als deel en aengelegentheyd in deese saeck hebbende: Evenwel nam hy tijt tot naerder bedenckingh.

Ses daegen hier na sond de Bischop de Heer Johan Schuylenburg (die de vlucht uyt Groeningen had genomen) aen den Vorst, om hem na alle vermogen te beweegen tot den afstand van Eyderland. De Magistraet van Groeningen kreegh wel haest kennis hier van, en gaf derhalven de Commandant in de Langeracker-

Schans bevel, om Schuylenburgh door eenige sijner Musquettiers by de kop te doen vatten. Doch hy, door sijne Gunstelingen even ter rechter tijd gewaerschouwd, ontsnapte 't gevaer op een Boeren-Wagen nae Aurick, alwaer hy by den Vorst van Oost-Friesland sijnen last aenbraght, en seer sterck aenhield om den gedachten afstand; doch ontfingh een korte en Edelmoedige weygering. Daer op begaf Schuylenburgh sich door een afgelegene wegh weer na Munster.

Evenwel bood de Vorst aen, dat hy dien van Lichtenstein op aenstaende S. Michiel of 14 daegen daer nae, te Meppen in Munsterlandt sou betalen de 135000. Rijxdaelers Renten, tsedert 't laetste Rijcks-afscheyd opgelopen; en dan op St. Gregorius 1664. het Weenensche Capitael, oock 135000. Rijxdaelers. Daer en boven in de drie navolgende jaren het Bierummer Capitael, met den Interes te sullen goed maeken: Eyndlijck noch jaerlijcks 't vierde deel der Renten, voor 't Rijcks Afscheyd vervallen. Onder voorwaerde, dat de Bischop van Munster den Vorst van Lichtenstein sou doen aennemen dese Voorwaerden, welcke hy doch niet beter sou konnen bekomen.

De Munsterse Gesant verseeckerde den Vorst, indien dese Conditien alsoo gehouden wierden, dat hy de hem aenbevolene Executie sou ophouden. Dit wierdt alsoo weersijds beschreven en onderteeckend. Nauwelijcks was den eersten verschijn-tijd verstreecken, wanneer de Vorst noch een weynigh uytstel versocht. Maer den Bischop deese gelegentheyd niet versuymen willende, liet in aller haest een deel volcks uyt Munster nae d'Eyder-Schans trecken (toebehoorende den Vorst van Oost-Friesland) om alsoo den aenvangh der gedachte Executie te maecken. Daer laegen maer 8. of 9. Mannen in de Schans, wijl de Vorst sulk een snellen overval niet voorsien had; en derhalven wierden de Bisschopsche terstond Meester daer van, 's nachts tusschen den 8. 18 en 9. 19. der Wintermaend. De Oversten Elverfeld, van den Bischop tot dit bedrijf uytgesonden, bewaerde dese Plaets beter, en behield by sich 350. wel-ervaerne Soldaten; deed alles verstercken, en voorsagh sich rijcklijck van Geschut, Kruyd, Loot, Handgranaten, Vyer-kogels, e.s.v. Alle Verstandige, kennis van dese saeck hebbende, oordeelden, dat de handelingen des Bischops te verr' gingen buyten den In-

houd van 't Keyserlijck Vonnis, en derhalven dat hy eenigh bysonder eygen voordeel hier in beoogde.

Als 't bericht van d'Innemingh der Eyder-Schans in den Haegh quam, noemdemen dit doen des Bischops een onvormlijcke en onbehoorlijcke manier van procederen, te meer, wijl de Staten aen hem geschreven hadden, datse d'eerste 135000. Rijcksdaelers aen hem of den Vorst van Lichtensteyn souden betalen, soo haest die van Oost-Friesland haer voor deese Penningen sou verseeckeringh hebben gedaen, 't welck binnen weynig tijds stond te geschieden. Voorts wierd beslooten, dat men een goed deel Krijgsvolck sou by een doen komen, om 't selve te mogen gebruycken daer 't van nooden sou zijn, indien de Bischop sou weygeren, de Schans weer in te ruymen wegens de betaelingh des eersten Termijns.

En warelijck, men kon de Staten geen ongelijck geven, datse sich met deese saeck bemoeyde: Want behalven datse om verscheydene redenen verplicht waren den Vorst van Oost-Friesland in bescherming te nemen, soo haddense oock billijcke oorsaecken van argwaen, dat op hare Grensen, en soo na by, met vreemd Krijgsvolck sou komen nestelen

een Vorst, die genegen was over al moeyte aen te righten: Die Borculo en andere dingen van haer eyschte: Die een geweldige Voorstander aen Franckrijck had, e.s.v.

Over dit Krijghsvolck, bestaende in 99. Compagnien te Paerd en te Voet, t'saemen 4971. koppen, wierd tot Generael gesteld Prins Willem Frederick van Nassauw, Stadhouder van Friesland. Ondertusschen evenwel wierd, gedurende de gantsche Winter, alle vlijt van haere Hooghm. aengewend, om de Schans door goedige middelen, sonder bloedvergieren, te doen ruymen. Sy schreeven aen den Bischop en den Vorst van Lichtenstein. Boden haere bemiddelingh aen. Versochten datse gevolmaghtighde nae Liewort wilden senden, alwaer sigh de haere oock laeten vinden souden. Wilden den eersten Termijn daedlijck verschieten, tegens d'inruymingh van D'yder (anders genoemd D'yler) - Schans, e.s.v. doch kregen geen antwoord. In tegendeel liet den Bischopschen Oversten Elverfeld al d'Oost-Frieslandsche Rentmeesters, Ontvangers en Schouten beveelen, datse binnen een Maend tijds souden verschijnen in d'Eyder-Schans, meedebrengende de Registers van al d'Inkoomsten,

welcke sy oock aen niemand souden mogen betalen, als aen den Rentmeester, daer toe van den Bischop, of de Vorst van Lichtenstein, gesteld.

Wijl men dan nu sagh, dat de Bischop door geen vriendlijcke middelen te versetten was, soo beslooten de Heeren Staten, den ernst te laeten voortgaen. Schreeven echter noch eerst aen den gedaghten Bischop; verwittighden hem van haer voorneemen; vertoonden, datse verplight waren den Vorst en 't Vorstendom van Oost-Friesland tegens alle geweld te beschermen; en te gelijck, hoe veel haer gelegen was aen de welvaerd deeses Lands; booden hem nochmaels vergenoegingh aen wegens de Lichtensteinsche Schuld; en eyndlijck, vermaenden hem, dat hy voor den 10 der Bloeymaend N.S. de Schans en 't Land sou hebben te ruymen, of datse souden genootsaekt sijn, sig te dienen van de middelen, wellcke God haer in handen had gegeven, met betuygingh, datse in sulck een geval wilden onschuldigh sijn gehouden van d'onheylen, die hier uyt moghten ontstaen.

Hier op antwoordede de Bischop: Dat hy sigh altijd had bevlytighd, om met de Vereenighde Provintien in goede vriend-

schap te leven. Dat de Vorst van Oost-Friesland op generley wijs beswaerd wierd, maer dat hy hem tijds genoegh had vergund. Derhalven hadden haere Hoogm. geen oorsaeck, om de gedreygde gevaerlijcke Daedlijckheden ter hand te neemen, e.s.v.

Terwijl deesen Brief noch onderwegen was, trocken de Staetsche Krijgsvolkeren uyt de Besettingen nae de Monsterplaets. Ondertusschen quam de Heer Brabeck, wegens den Bischop van Munster, in den Haegh, om een Vergelijcking te treffen. De Vorst van Oost-Friesland wou betalen. De Bischop, of de Vorst van Lichtenstein, was gereed om 't geld t'ontfangen; alleen was'er noch verschil wegens d'overleveringh der Schans. Eyndlijck echter wierd het Verdragh gemaeckt op den 25. der Bloeymaend. De Vorst van Oost-Friesland sou binnen Meppen laeten brengen 270000. Rijcksdaelers voor den eersten en tweeden Termijn, en dan noch 15000. Rijcksd. voor verloopene Interes. Hier tegens sou den Bischop een behoorlijcke Quitantie geven, en den 5. der Somermaend de Schans beginnen te ruymen, te weten, 's daeghs nae d'ontfangingh des gelds.

Nu meendemen, dat alles bygelegd

was; gelijck dan oock Prins Willem van Nassauw orde kreegh, sigh te onthouden van alle vyandlijckheden tegens de Schans, die nu alreeds belegerd was geworden, jae oock sterck beschooten, en bynae op 't uyterste gebraght. Den 21. 31. (sijnde den laetsten dagh van den bewilligden stilstand, en wanneer de Munstersche Gevolmaghtighde in Prins Willems Quartier verschijnen moesten, met de bevestigingh des Verdrags) reden vier of vijf persoonen, begeleyd van een Ruyter, uyt 't Quartier des Princen van Tarante, Generael van der Staten Ruytery, door Stapelmoer, 't Hoofdquartier van Prins Willem. Hier onder waren twee Bischoplijcke Gesanten. De Gedeputeerde der Staten dit verneemende, vervoegden sigh by haer: Doch sy seyden alleen, sonder eenigh Compliment af te leggen, datse van haeren genaedighsten Heer den Bischop waeren gesonden, om met de Gevolmaghtigde des Vorsts van Oost-Friesland te handelen, en datse deselve ten dien-eynde soghten. De Gedeputeerde der Staten antwoordeden: Sy wilden hoopen, dat de Heeren Gesanten oock bevel hadden, om met haer, als met Gedeputeerde van haere Hooghm. in 't Leger, van 't een en 't ander te spreecken: Doch

sy gaven even deselve antwoord, op een gantsch koele wijs.

Vermits nu vijf uuren daer nae den stilstand ten eynde gelopen was, en de Gedeputeerde der Staten uyt deese vreemde bejegeningh niet konden weeten, of dit oock Gedeputeerde des Bischops waren, wijlse sigh niet hadden laeten aenmelden; daerenboven ofse oock de vereyschte vollemaght hadden, welcke van haer moest gesien en ondersocht worden; soo wierd goed gevonden den ernst weer te laeten aengaen; gelijck dan oock den volgenden dagh geschiedede. Men schoot op de Schans van 6. Bateryen uyt 16. halve Carthouwen: Oock wierden veele Granaten daer binnen geworpen, welcke goede werckingh deeden.

Ondertusschen quam de volmaght der Bischopsche Gedeputeerde en de Quitantie voor den Vorst van Oost-Friesland aen, doch beyde gantsch gebreklijck en geensins voldoende. Jae de gedaghte Munstersche Gesanten verklaerden rond uyt, dat haeren Vorst en Heer de Vergelijking, soo als deselve op Pappier stond, niet kon aenneemen. Men bemerckten derhalven niet duysterlijck wat hy soght, ter welcker oorsaeck de Belegeringh met noch grooter geweld wierd voortgeset,

en de Belegerde sich gedwongen vonden, de Schans met Accoord over te geven op den 4. der Somermaend N.S. welcke doe met Staetsch krijghsvolck beset, en van alles nae behooren voorsien wierd.

Veele der omgelegene Vorsten van desen handel hoorende, wenschten den Bischop, als de Quel-geest van al sijne Naebueren en eygene Onderdaenen, weynig goeds toe. Die van Brunswijck, Wurtenbergh, Hessen en andere keurden by haer selven dit sijn bedrijf voor quaed, wijl 't een gantsch onbillijcke saeck was, met de Pandingh te willen voortvaeren, of in 't gepandede te blijven sitten, als men betaelingh onder behoorlijcke Quitantie aenbood. Liever saegense, dat d'Eyder-Schans door geweld van de Staten wierd ingenoomen, als dat deselve op Verdrag waer verlaeten geworden, op dat deesen onrustigen Bischop de vleugels wat gekort wierden. In veele Eeuwen was dusdaenigh een Executie niet geschied. En soo deselve in gewoonte wierd gebraght, soo sou niemand der Naebueren voortaen verseeckerd konnen sijn, wijl men geen Vorsten sonder schulden vind.

Dus liep deesen Oorlogh ten eynde, doch den selven was ondertusschen maer een beginssel geweest van een veel swaer-

der daer op volgenden. Den woel-aghtigen Bischop (die nu al doende was geweest tegen den Vorst van Oost-Vriesland, de Graef van Benthem, de Graef van Styrum, de Graef van Flodorf en ander) soght d'eerste gelegentheyd waer te neemen, om sigh te wreecken aen de Staten Generael, en haer op 't lijf te vallen. Voor sigh selven sou hij sigh tegens deselve niet derven verroeren hebben, derhalven moest hy waghten, tot dat eenen die magtiger was hem onder den arm sou grijpen. Wel haest quam dese kans hem voor.

De Koning van Engeland had een Vloot Schepen toegerust tegens Holland, en alsoo een bloedigen Oorlogh aengevangen. Deese Majesteyt wist wel, dat hy de Vereenighde Nederlanden door de Zee-krijgh niet nae sijnen wensch sou konnen bedwingen, en traghtede derhalven, om haer oock te Land een Vyand te verwecken, meenende, datse met een verdeelde Maght niet souden konnen bestaen. Niemand vond hy hier toe bequaem, als de Bischop van Munster. Hij was een Naebuer der Algemeene Staeten; genegen tot onrust; begeerigh tot geld; en daerenboven, soo hy waende, beleedighd door 't inneemen van d'Eyder-Schans. Hy deed hem derhalven versoecken, om hem een dienst te doen; of, soo andere

meenen, de Bischop bood hem sijnen dienst selver aen. Immers, eenen sijner Gesanten quam te Londen, en handelde met den Koningh.

Seer gewilligh was Bischop Christoph, om sigh Vyand van de Staeten te verklaeren, maer daer moest geld sijn. Hy kreeg oock een seer groot deel, wel 't derde van d'Onderstands-penningen, door 't Parlament aen sijne Majesteyt bewilligd, welcke in een Oorloghs-Fregat nae Oostende wierden overgescheept, en soo voorts in handen van den Bischop geraeckten. Die terstond geweldigh begon te werven; en een heyr van eenige duysend Man te Paerd en te voet by een braght. Men wist niet eygentlijck op wien hy 't moght aengelegd hebben; dies stonden Oost-Friesland, Oldenburgh, en andere daer ontrent gelegene Gewesten in grooten anghst. Beyde Heeren en Onderdanen waeren vol schrick; die noch veel grooter wierd, wijl de Bischop veele Granaten, Vyer-kogelen en allerley Vyerwercken liet vervaerdigen.

D'Algemeene Staten hadden, niet sonder groote reden, een sterck vermoeden, dat deese opkoomende Buy haer over 't Hoofd sou trecken. Righteden derhalven een Heyr op van ontrent 3500. te

Paerd en 40500. te voet, doch waer van 5600. ter Zee waeren besteld. Oock moesten de Sterckten beset sijn, en dienvolgens was deese Maght niet genoegh tot een behoorlijck Veld-leger. Men traghtede dienshalven een deel Lunenburgers in dienst over te neemen; en de Staten verwittighden den Koningh van Franckrijck van deese toerustingen des Bischops, te gelijck hem voorstellende, of men den Bischop van Munster niet behoorde te voorkoomen, en hem, terwijl hy noch beesig was met de bereydselen, een vliegend Leger op 't lijf te senden, op dat d'Oorloghsverwoestingen eer op sijnen als den Nederlandsen Bodem moghten komen te vallen, en hy alsoo in sijn boos voorneemen verhinderd moght worden. Doch deese Majesteyt ontried dien voorslagh, en oordeelde beeter te sijn, eerst des Bischops optoght te verwaghten, wijl anders 't geheele Keyserijck in oproer stond te koomen, soo den gedaghten Bischop eerst wierd aengetast. Nederland, seyde hy, had benijders genoegh; en wierd niet alleen met eenen Krijgh gedruckt, maer oock noch met meer andere gedreyghd. Men moest geen slaperige honden wacker maecken. Die selver vrienden van doen had, moest sigh

geen nieuwe vyanden verwecken. De Bischop was van sulck een gewight niet, dat hy niet haest sou konnen gestuyt worden. 't Was beeter sijn kleyne, als de groote Maght van 't geheele Keyserijck te verwaghten, e.s.v. 't Scheen een goeden raed: Doch naederhand heeft men reden gehad om te twijffelen, of se oock uyt een welmeenend gemoed was gegeven. Immers men volgde den selven.

Eyndlijck quam een Bischoplijcken Trompetter in den Haegh aen, met een Brief aen d'Algemeene Staten, welcke in der daed een aenkondigingh van Oorlog was. Eerst klaeghde hy over den gewaenden ontfangenen hoon, vyandschap en schaede, welcke hem noodsaeckte voldoeningh daer van te versoecken, en verseeckeringh, dat sulck in 't toekomende niet meer sou geschieden; ten welcken eynde hy sijn toevlught tot God nam, en tot den hulprijcken bystand van maghtige Potentaten en Verbondene, door Gods Voorsienigheyd hem aen de hand gegeven: Te gelijck bereydende al wat tot dit werck van noden was. Haere Hooghm. hadden geen reght gehad, om sigh te mengen in saecken, betreffende d'uytvoeringh der Vonnissen des Roomschen

Rijcks. Waeren tegens billijkheyd in sijn land gevallen. Hadden Adelijcke Huysen geplonderd; den armen Landman van al 't sijne beroofd; gestooten, geslaegen, verschricklijck tegen 't vyer gebraeden; ja God selver niet verschoond; Kercken en Godshuysen opgebroocken, 't Heylighdom, jae 't Crucifix onses eenigen Verlossers en Salighmaeckers Jesu Christi arger als op een Turcksche wijs mishandeld; de H. Hostie, by 't grootste deel der Christenheyd hoogh geëerd, ontheylighd, en eyndlijck sijne besettede Dyler-Schans ingenoomen; ten trots van 't geheele Rijk: Waer in sy niet het voordeel des Vorsts van Oost-Friesland, maer haer eygene aengelegentheden hadden beoogd. Doemaels had hy dit moeten verkroppen, wijl hy een deel sijns Volks ter hulp des Keysers tegens den Turck had gesonden, en had een beeter gelegentheyd moeten verwaghten. Men onthield hem noch daerenboven sijne Heerlijckheyd Borculo; en daer benevens had 't Hof van Gelderland hem veroordeeld tot d'opbrengingh van 150000. guldens. Men had daer eenige Roomsch-gesinde, uyt Religions-haet doen gevangen neemen en pijnigen, even als of se sigh van hem tot Verraed hadden laeten bewegen. Dit

had hy ten overvloed willen bekend maecken, op datse hem aenstonds voldoeningh moghten geven, en verseeckeringh voor 't toekomende: Anders sou hy sijne Militie doen ageren, e.s.v.

De Staten gaven hier op tot antwoord: Datse sijn Vorstel. Doorl. noyt den oorlogh in sijne Landen hadden aengedaen: Maer wel in 't voorledene Jaer waren genoodsaeckt geweest, doe hy de D'yler Schans (buyten sijnen, en op haerer vrienden bodem gelegen) vyandlijck had weggeruckt, sijne krijghsmaght daer weer uyt te stooten. De Redenen van dit haer bedrijf haddense niet alleen hem, maer oock de Keyser bekend gemaeckt. Van ouds af warense verplight geweest, het Landschap Oost-Friesland tegens alle geweld te beschermen. 't Selve was oock door de Verbonden soodaenigh aen de Nederlanden geheght, dat het voor een Grens van deesen Staet moest gehouden worden; boven dien was 't alreeds aen haer verpand voor verscheydene groote Geldsommen; derhalven haddense niet konnen naelaeten, 't selve voor sijnen vyandlijcken aenval te verseeckeren. Men had sijnen eysch willen voldoen, selfs voor den tijd des tweeden Termijns, maer te vergeefs. Schoon haer Leger

over een hoek sijns Lands was getrocken, soo was echter allerley moedwil en rovery verboden geweest op Lijfstraf: gelijck dan oock een Ruyter, die sigh tegens dit verbod had verloopen, voor 't oogh des gantschen Legers met de dood gestraft was. Sodaenige Huys en Kerckschenderyen, als hy voorgaf, kondense sigh niet inbeelden geschied te zijn, maer hielden 't voor een Pretext, om daer door sijn voornemen een verwe aen te strijcken. Doch indien tegens haere wil en meeningh hier ontrent yets moght gebeurd sijn, soo hadmen by tijds, en niet eerst nu nae anderhalf Jaer vergoedingh moeten versoeken: Welcke veel meer sy (de Staten) moghten eysschen, als gedwongen geworden sijnde soo veel onkosten te doen, om haer onderpand, de Dyler-Schans, weer te krijgen: Nae welckers verovering sy hem gantsch niet meer gemoeyd hadden. Vreemd quam haer voor, dat hy van Borculo sprack, als van een Heerlijkheyd welckese hem onthielden; daer doch openbaer was, dat 't Verschil was uytgewesen geworden, niet by eensydige, maer soodaenige Reghters, welcke van beyde de Deelen daer toe verkooren waeren. Soo was 't oock gelegen met de 150000. Rijcksdae-

lers, die hy den Graef van Styrum schuldigh was. D'ontdeckingh des Verraeds by de Geldersche Staten kon van niemand gescholden worden, als van de geene welcke deel daer aen moghten hebben, 't welckse echter hem niet geerne wilden toevertrouwen, veel meer verwachtende, dat hy de geene, welcke de vlucht onder sijn gebiedt hadden genoomen, sou doen straffen, of aen haer overleveren. De tijd sou dit Verraed naerder ontdecken. Ondertusschen verseeckerdense hem, dat in dit stuck niets was gedaen uyt haet van Godsdienst, maer alleen uyt nodige sorgh voor 't Vaderland, e.s.v. Dit haddense nodigh geaght hem t'antwoorden. Wilden oock altijd met hem in goede naebuerlijcke vriendschap leven, indien sijn Vorstl. Doorl. de selve genegentheyd had getoond. Maer wijl hy nu alreeds verscheydene haerer Plaetsen vyandlijck aentastede, en onverwagt vernielde, soo maecktense hem bekend, datse aen haere sijde niet souden naelaeten ter hand te nemen al de middelen, welcke God haer sou verleenen, om hem eens door sijnen genaedigen Zeegen tot billijkheyt te brengen, en tot datse, wegens de geleedene schade, voldoening souden hebben ontvangen.

Soo gantsch hittigh was de Bischop, dat hy de weerkoomst sijns Trompetters en d'antwoord der Heeren Staten niet kon verwaghten. Schielijck viel hy in Over-Yssel; verwoestede 't Land met Vyer en Swaerd; vermeesterde Enschede, Oldenzeel, Ootmersum, Almelo en Diepenheim. Borculo vond hy ledigh, wyl de Besetting de vlucht had genomen; doch in 't Kasteel laegen 100. Mannen onder Vaendrigh Eck; welcke soo dapper met Schrot schooten, dat hy genootsaeckt wierd, nae groote geleedene schaede, den Aftocht te doen blaesen. Maer met noch meerder volck hervattede hy 't spel, en mattede de Besetting soodanig af, datse sich overgaf. Doe volgden andere onweerbaere Plaetsen, als Lochum, 't Huys Wildenbergh, 't Huys Keppel, 't Huys Dorts, Deutecom, e.s.v. derhalven den wegh nae den Yssel hem nu open stond.

Groot was de bekommering der Heeren Staten over deesen plotselijcken en schricklijcken Inval. Te gelijck lag haer op den hals den weerstand des magtigen Konings van Engeland, en des inbreeckenden Bischops. De Scheepen der Zee moesten voorsien, de Sterckten en Grenssteeden te Land beset sijn. Dit veroor-

saekte soodanigh een gebreck van volk, dat men niet sterk genoegh was om den Bischop 't hoofd te bieden. Men stelde derhalven nieuwe Wervingen aen, en men sond de Graef van Waldek na de Lunenburghsche Vorsten, om van haer 6000. man te bekoomen, en met deselve van achteren in 't Sticht Munster te vallen. Doch hier deed sich eenige swarigheyd op. De gedachte Vorsten weygerden haer volk, sonder bewilliging van Keur Brandenburgh: en deesen 't sijne, sonder de daedlijke inruymingh van Orsoy; daerenboven noch, na de Vreede met den Bischop, van 't Huys te Gennip, en van Emmerik of Wesel. Oock begeerde sijne Keurvorstel. Doorl. aen de Staten, dat hare Besettingen in de Cleefsche Steeden geen vyandschap op den Munsterschen Bodem souden oeffenen, gelijck hy dan ook van den Bischop had versocht, dat de gedachte hare Besettingen van hem geen overlast mocht geschieden. De Koning van Frankrijk sond wel 6000. te Paerd en te Voet aen de Staten te hulp; doch gantsch weynig hebbense verricht of willen verrichten. Sy wierden aen den Yssel gelegd, en men voorsag al 't voetvolk van Hoosen en Schoenen. Dese Heeren Francoisen wilden geen Roggenbrood eeten:

en vermits hier ontrent geen Tarwe genoegh te bekoomen was, soo wierden uyt Holland 50 lasten derwaerts gesonden: doch 't gebackene brood moestense selfs betalen. Soo gansch qualijk hieldense hier huys, dat de Boeren hare Wooningen verlieten, en na andere plaetsen vluchteden.

Noch veel slimmer maeckten 't de Bisschopse. Want wijl hy sijne Soldaten geen geld gaf, maer haer van den buyt en de Contributien sigh liet geneeren, soo roofde yder al wat hy kon. De Keyser bood de Staten sijne bemiddelingh aen, om deesen twist by te leggen: doch deselve gaven tot antwoordt: dat hare Hoogm. sich in geen onderhandelingh konden inlaeten, voor dat den Heere Bischop eerst weer had ingeruymd al de vyandlijke ingenoomene Plaetsen. Dan wilden hare Hoogm. hooren, wat voorslagen van Vreede men doen, en hoe de geleedene schade vergoed worden sou. Oock schrevense aen de Munsterse Standen, datse den Bischop (die op een Barbarische en onchristelijke wijs in haren Staet te werk gingh met onbarmhertigh moorden, roven, en plonderen) hier van souden afmaenen, en hem beweegen tot de verlaetingh van al d'ingenoomene Plaet-

sen, of anders soudense genoodsaekt sijn, niet alleen wegens haer in 't gemeen, maer oock tegens yeder harer Leeden in 't bysonder te handelen na 't reght des Oorloghs.

Ondertusschen had de Bischop een deel volks na de Provintie van Groeningen afgesonden, om ergens in te breeken. Sijn voorneemen mislukte hem ook niet t'eenemael. Door 't Moeras of de Bourtang, quamense by 't Klooster ter Appel, en vermeesterden 't selve. Dit veroorsaekte in 't eerste groote schrik, maer wel haest wierd d'oude kloekmoedigheyd hier hervat. Ontrent 400 te voet en 80 te paert wierden by een gerukt. Dese vielen tusschen Sellinghen en Lipzinhuyse 1600. Munstersche op den hals, sloegen'er een deel dood, en kregen'er 100. gevangen. D'overige vloden na 't Moeras, en gesamentlijck verlietense gantsch verbaest 't Klooster ter Appel. Dese zeege kostede de Nederlanders niet meer als derthien mannen.

Een ander deel Bischopsche, sterk 5000. man, viel in de Drenth, en trok soo voorts na Groeningen. By de Punter-Brugg' wierdense met eenigh verlies gestuyt: Doch by Zuydlaren boordense door, snellende na Winschooten en Heyligerlee. Prins Mau-

ritz quam met een gelijke macht op Scheemte en Miende, om haer van achteren te besetten. Qualijk sou 't hier met haer hebben afgeloopen, doch sy vonden noch een wegh om t'ontkomen.

't Grootste deel van 't Leger des Bischops hield den Yssel noch in geduerige vrees en oproer. Hy selfs was te Deutecom, daer hy sich van de Twentsche en andere Boeren deed huldigen. Twee Gemeeten van 't gedorschte koorn souden voor hem, 't derde alleen voor den Landman sijn. Scharp was 't verwijt, 't welk de Franse Gesant hem deed uyt den naem sijns Koninghs: Dat hy onaengesien hy een Geestelijk Heer was, sich valsch had gedragen; wijl hy Frankrijk had beloofd, sonder sijne kennis tegens de Nederlanden niets te sullen ondernemen: welke belofte hy schandelijk had gebrooken. Op den Rijksdagh te Regensburgh deed hy om hulp aenhouden, doch kreegh tot antwoord: Wijl hy moedwilligh den Oorlogh had begonnen sonder van de Nederlanders daer toe geterghd te sijn, soo moght hy die selver ten eynde brengen. 't Quam 't Keyserrijk niet gelegen sigh altijt met onnodige krackeelen te mengen. Had hy 't klouwen verward, hy moght sien hoe hy 't weer sou konnen ontwarren.

Dagelijks begaven sigh veele Ingesete-

ne der Vereenighde Nederlanden, insonderheyd Rooms-gesinde, tot de Bischop van Munster, sommige, en wel meest, op hoop van goeden buyt te sullen konnen maeken; andere uyt een drift om hem te helpen, op dat alsoo de genoemde Ketters mochten verdelghd, en 't Roomsche Geloof ingevoerd worden. Ter deeser oorsaeck hebben d'Algemeene Staten doen verkondigen, datse binnen 14. dagen tijds sich weer herwaerts souden begeven, op dood-straf, of een eeuwige Ban.

De Bischop in Groeningerland gestuyt sijnde, koelde sijnen moed tegens d'onweerbare Dorpen. Sijne volckeren binnen Winschoten en Heyligerlee, gebreck lydende, waren na Westwoldingerland gevloden. De Staetsche naemen Lochum weer in. Vermits nu de macht der Vereenighde Nederlanders aensienlijck wierd, en oock de Lunenburghsche allenxkens naderden, soo begonden de Munstersche Standen te vresen, dat dit onweer haar wel eyndelijk op 't hoofd ploffen, en 't Staetsche Krijgs-volck haer in 't Land vallen mocht. De Bisschoplijcke Raeden stelden dit gevaer voor oogen, en baden hem dat hy gedachten van Vrede wou nemen, doch te vergeefs. Geen redenen konden

hem beweegen, geen smeeckingen hem doen veranderen. In tegendeel gaf hy haer, of als raesend, of als wanhoopig, tot antwoord: Hy wou Westphalen hier aen wagen. De honger sou de Staetsche Soldaten daer wel uyt houden. En ten alderquaedsten genoomen, hy had niets te verliesen. Soo veel gingh 't verderf sijner Onderdanen hem ter herten.

't Voorneemen der Heeren Staten was, den Bischop in sijn eygen Land te gaen besoecken. Ten dien eynde waren oock alreeds 17000. Man, of weynigh minder, opwegh: Doch de felle koude der invallende Winter heeft dit opset te niet gemaeckt, en deed de Soldaten in Besettingen gaen. De Bischopsche verlieten 't Veld desgelijcks, na datse de Hollandsche eerst noch een goede slagh hadden gegeven. Tusschen Delden en Enschede vielense op 1200. man der Staetsche te paerd en te voet, uytgesonden om 't Huys Twickelen te vermeesteren, en veroorsaeckte deselve een swaere nederlaegh. Aen de Munstersche sijde wierd geschreeven dat al de gedachte 1200. op 100. na waren gesneuveld of gevangen genoomen. Maer aen deese kant wierd het verlies minder gemaeckt. Dus liep 't onrustig jaer 1665. ten eynde.

In 't volgende Jaer had Keur-Brandenburgh de sijde der Staten, onder seeckere voorwaerden, oock aengenoomen. Hier tegens hadden de Fransche Hulp-benden tot noch toe niets verright. Als men haer tegens den vyant wou doen gaan, wistense t'elckens wat voor te wenden: en eyndelijk, datse 't Commando van niemand als van haren eygenen Veldheer onderworpen wilden sijn, mer voorwending, dat dit de meeningh haers Koninghs was. Keur-Brandenburgh bemoeyde sich om de saeck tusschen de Staten en den Bischop tot een Verdragh te brengen. D'eerste hadden lust tot den Vreede; en den laetsten sagh, dat 't spel met hem op een verkeeren wou uytloopen: Want de Bischopsche waren nu gantsch uyt Groeninger Land gedreeven, en de Staetsche maeckten toebereydselen, om met d'eerste bequaeme tijd in sijn eygen Gebied te komen huyshouden; derhalven begon hy nu oock

't oor tot een Accoord te leenen, ja hy versocht selfs, dat te Kleef tot d'Onderhandelingh mocht getreeden worden.

Ondertusschen vielen noch hier en ginsch eenige Krijghs-bedryven voor, doch weynigh, welcke wy oock, willende hier gansch kort sijn, voorby gaen. Eyndelijck wierd in Grasmaend de Vree-

de getroffen. d'Artijckelen waren vijftien in getal, waer van dit den korten inhoud is. 1. Daer sou sijn een eeuwige en bestendige Vreede tusschen de Hooghwaerdighste en Hooghgeboornen Heer en Vorst van Munster, en de Hooghm. Heeren Staten der Vereenighde Nederlanden, welcke soo ernstigh wou worden onderhouden, dat t'eene deel sich altijd sou bevlijtigen de anderen best te soecken, en alle vriendlijcke nabuerlijcke diensten te bekoomen. II. Een Am nestie of vergeetenheyd van alles wat geschied was, soo dat voortaen onder geenerley voorwendingen eenige vyandschap sou mogen gepleegd worden. Alleen waren verraders uyt deese Amnestie geslooten, doch den wegh des Regts bleef de beschuldigde beyder sijds open. III. Straks na 't sluyten van de Vreede sal den Heere Bischop aen de Heeren Staten weer inruymen al de Plaetsen, geduerende deesen Krijgh veroverd, geene uytgesonderd. Sal ook sorge dragen, dat in de gedachte Plaetsen niets verargerd, noch d'Onderdanen belast sullen worden, tot den tijd der overlevering toe, of indien sulcks geschiedede, sal alles weer moeten herstellen op sijne kosten. IV. Sal sijn Krijgsvolck doen aftrecken uyt den gantschen

Staet der Vereenighde Nederlanden, sonder schaede te doen. V. Hier tegens sullen de Heeren Staten na den 24. der Grasmaend geen vyandschap tegens den Bischop of sijne Landen oeffenen. VI. Sullen oock hare Soldaten uyt des Bischops Landen afvoeren. De Gevangene salmen weersijds sonder los-geld vry laeten. De Contributien houden op na den laetsten dagh der Grasmaend. VII. Na d'uytwisselingen der Ratificatien sal de Bischop sijn Volck afdancken, en maer alleen soo veel Volcks in dienst mogen behouden, als hy tot besettingen van nooden heeft: 't welck de Heeren Middelaers, en oock selfs de Heer Bischop oordeelen, gevoeglijck met 3000. man te konnen geschieden. Derhalven belooft hy dit getal niet te sullen overschryden, en in 't toekomende geen nieuwe Soldaten te willen werven, ten waere dan dat de noodwendigheyd, of de seeckerheyd des Rijcks, of des Kreytz, of oock de Verbonden, niet strydende tegens deese Vreede-handel, sulks quaemen te vereysschen. VIII. De Heere Bischop sal afstand doen van alle Verbonden, lopende tegens deesen Vreede, en sich noyt op nieuws met eenige Vorsten tegens haer verbinden, noch oyt hare Republicq met een nieuwen Oor-

logh aentasten. IX. 't Selve belooven de Heere Staten aen hare sijde. Desgelijcks, datse niet vyandlijks door geweld van Wapens tegens des Heeren Bischops persoon of des Stichts Munsters Gebied sullen ter hand neemen. X. Wedersijds Verbondene sijn in deesen Vreede begrepen; welckers naemen in 't Oorsproncklijck staen uytgedruckt. XI. Belangende de Heerlijckheyd Borculo, 't Recht daer over blijft in ouden stand, gelijck het voor den Oorlogh is geweest. Doch de Bischop staet af, met toestemmingh des Capittels, van 't hooge Overigheyds-Recht op de gedachte Heerlijckheyd en des selven toebehooren; doch sonder nadeel van de Gerechtigheyd des Rijcks, waer over tusschen den Keyser en haere Hooghm. door vriendelijcke middelen sal worden gehandeld. XII. Alle Praetensien werden weersijds uytgewischt, met bewilligingh des Capittels te Munster. XIII. Noch de Bischop, noch sijne Navolgers, noch sijne Onderdanen sullen sich, om geenerley oorsaecken wil, mengen in de saecken welcke de Generale Staten aengaen; geen Brieven van Herneemingh mogen geven, geen Beslagh mogen doen. Indien eenige onlusten tusschen den Heere Bischop en hare Hoog-

mogende mochten ontstaen, soo sullen deselve op geen andere, als door vriendlijcke middelen mogen worden afgedaen. De verschillen van bysondere persoonen sullen door ordentlijck Recht werden uytgeweesen. Noyt sal hy onder eenigen schijn de Wapenen tegens haere Hoogm. of der selver Onderdaenen mogen aennemen. XIV. Borgen, tot verseeckeringh van d'onderhoudingh deeser Vreede, sijn: De Roomsche Keyser, de Koning van Franckrijck; de Keurvorsten Mentz, Keulen en Brandenburgh; de Bischop van Paderborn; Paltz-Nieuwburgh; de Hertogen van Brunswijk en Lunenburg. XV. Binnen 14. dagen sal de verwisselingh der Ratificatien door opene Brieven, bekrachtigd met weersijds Groot-Zegel, geschieden, en daer op volgen d'afdanckingh des Bischoplijcken Volcks, volgens 't sevende Artijckel.

Hier meê was dien haest opgereesenen Oorlog oock haest, voor dien tijd, geeyndigd. De bevestiging deeser Voorwaerden en d'openbaere Verkondigingh geschiedede van des Bischops sijde den 20. der Grasmaend; waer in aen 't eynde deese woorden stonden: Belovende 't gedaghte Instrument in al sijne puncten en Clausulen onverbreeklijck te houden, en 't selve nae te koomen; en niet te sullen gedogen,

dat tegens 't selve op eenigerley wijs sou gedaen of gehandeld worden. Doch hoe hy woord hield, is nae weynige Jaeren maer al te veel gebleecken.

Deesen Bischop had oock moeyte gesocht (want wanneer doch kon hy sonder onrust sijn) tegens Georgh Wilhelm, Hertog van Brunswijck en Lunenburgh, wegens 't Ampt Herbstad, en andere dingen. Desgelijcks tegens Ernst Augustus, Bischop van Osnabrug, wegens de Stad Hoxter. Doch in dit Vreede-Besluyt met de Heeren Staten Generael wierden dese verschillen oock bygelegd, en hy (de Bischop) moest van sijne onbetaemlijckheden afstand doen.

Den tijd van 't verlaeten der Steeden, behoorende aen d'Algemeene Staten, gekoomen sijnde, maeckte de Bischop al weer veelerley kromme sprongen; eerst weegens de Gevangens, voorts wegens de Contributien; weegens de inruymingh van eenige Plaetsen; weegens 't Graefschap Oost-Friesland, en wegens eenige geleedene schaede. Ter deeser oorsaeck moest al weer een t'Saemenkoomst te Noordhorn in 't Graefschap Benthem aengesteld, en in Somermaend een nieuwe vergelijcking getroffen worden. Wonderlijck wist hy met sommige woorden in 't Vreede-Tractaet te spelen. Gantsch

ongeerne quam hy tot 't verlaeten van Borculo, en hield deese Plaets in, soo lang als hy kon. Aengeparst sijnde door de Heer Syburgh, Afgevaerdigde der Algemeene Staten, soo borst hy aldus uyt: Mijn Borculo! mijn Borculo! 't welck my van Gods en regtsweegen toebehoord! Daer nae een weynich stil gesweegen hebbende, seyde hy: 'k Wil sien, dat d'inruyming geschiede.

Nae deese Vreede met den Bischop maeckten de Staten sich indaghtigh, wat voor overlasten sy, geduurende deesen Oorlog, van de Grensen der Spaensche Nederlanden hadden moeten lyden; niet alleen van Munstersche, maer oock heymlijck van de Spaensche selfs, onder den naem der Munstersche. Sy beslooten derhalve hier over aen 't hof te Madrit te klaegen, en door haeren aldaer sijnden Gesant, de Heer van Renswoude, behoorlijcke Genoeghdoening te laeten versoecken. Ten deesen eynde sondense hem een Brief toe, om hem te dienen tot bericht. Den korten Inhoud daer van sullen wy hier ter neer stellen.

Nae dat de Bischop van Munster sich had onderstaen desen Staet door sijne Wapenen t'overvallen, hadmen te Brussel, Leuven, Antwerpen, Gent, Brugg', Aelst,

Gelder, Santvliet, Lier, Geel, en anderwegen, openbaere Wervingen sien aenstellen, en op den naem des Bischops Soldaeten aenneemen, om deesen Staet daer door te beledigen. Sommige Gouverneurs en Officiers des Konings waeren hier in soo verr' gegaen, datse selfs eenige haerer Krijghsvolckeren afdanckten, en deselve in Munsterschen dienst lieten treeden. Waer op dan voorts volgde, dat van gedachte Grensen des Koninghs van Spaenje verscheydene Roveryen, plonderingen en Geweldenaryen tegens d'Inwooners deeses Staets sijn gepleeghd. Voornaeme Edellieden wierden in haere Huysen en Kasteelen neergehouwen; verscheydene persoonen gevangen genomen, geslaegen, gerantzoeneert, of met het geroofde goed wechgevoerd. Deese soo genoemde Munstersche Roofvogels naemen altijd haeren te rugg'-wegh nae de Plaetsen daerse geworven waeren, of d'Aenneeming was aengesteld, in 't gebied des Konings van Spaenje. Hier waerense in seeckerheyd, en hier verkochtense hare geplonderde Goederen, d'Ondersaeten deeses Staets toebehoorende; niet in 't heymlijck, maer in 't openbaer; even als of de Grensen des Spaenschen Konings maer alleen dienden en vergund

wierden, om van daer uyt de Vereenighde Nederlanden te beschaedigen, en met vyandlijcke Daedlijckheden te beleedigen.

Hier van konnen tot bewijs dienen dese weynige Voorbeelden, om nu voorby te gaen soo veel andere, gepleegd op de Grensen van Gelderland, in de Meyery van 's Hertogenbosch, in de Baronny van Breda, in de Landen van Over-Maes, al t'saemen stootende aen de Landen des Konings van Spaenje. Men heeft den Predicant van Putten en Huybergen sijn huys geplonderd: Verscheydene Goederen uyt Hulster-Ambaght wech gevoerd; en alsmen de Plonderaers naejaegde, en op de versche daed haer aengreep, soo vondense stracks bescherming, onder de voorwending, datmen haer in 't Gebied des Koninghs van Spaenje had aengehouden. Jae men kon oock selfs de geroofde goederen niet weer bekoomen. Eenen Caspar Baselier, woonende onder de Stad Breda, wierd sijn Huys geplonderd, sijne Huysgenoten daer uyt gedreven, en eene der selver doodgeschooten. Hy vervolgde de Daeders, en vond een goed deel sijner Goederen t'Antwerpen, alwaer dese Rovers haere Wooning, en te gelijck beschutting hadden, doch kon niet 't alderminste weer krijgen, maer moest

sien, dat 't sijne opentlijck op de Markt te koop stond. Even 't selve heeft sich toegedraegen met de vier Karos-Paerden van een voornaem Edelman, die in sijn eygen huys moordaediger wys was om 't leven gebracht.

Hier over hadden haere Hoogmogende door haere Gedeputeerde laeten klaegen by den Koninglijcken Spaenschen Gesant, met versoeck van behoorlijcke Genoegdoening, en verseeckeringh, dat yet diergelijks niet meer sou geschieden; dog daer was geen voorsiening op gevolghd, waer meê de Heeren Staten hadden moogen te vreeden sijn. In tegendeel naemen de Wervingen opentlijck voor 't oog des gantschen Weerelds haeren voortgangh, en de geworvene Troupen wierden verscheydene Versamelplaetsen in 't gebiedt des Koninghs van Spaenje aengeweesen; van waer uyt men openbaerlijck Brandtschattingen en Contributien uytschreef, en Spaensche Plaetsen aenwees, daer de Gelden souden geleverd worden. Jae selfs uyt Brussel waeren gantsche Compagnien met vliegende Vaendelen langs de Vaert nae Willenbroeck getrocken, en dit alles onder d'oogluycking van den Heer Marquis de Castel-Rodrigo.

In de gedachte Spaensche Plaetsen had-

men gesmeed en aengesteld verscheydene Aenslaegen op eenige gewichtige Vestingen, Steden en Grensen deeses Staets; als, op Breda, de Klundert, Willemstad, Lille, de Kasteelen Valckenburgh en Dalheim, e.s.v. welcke echter door de genadige bystand Gods en goede voorsorge vruchteloos waeren afgeloopen.

Voorts hadmen gesien, hoe deese aldus geworvene Volckeren van de Plaetsen daerse aengenoomen waeren en haer geweer ontfangen hadden, als van Brussel en Leuven, langhs Aerschot op Geel, en andere anderwegen, in 't opene veld daer heenen trocken, tusschen Geel en Grollendonck by een quaemen, en aldaer een Heyr vormden: van waer sy, en alsoo uyt 't gebiedt des Konings van Spaenje, rechtweechs (sonder datse oyt den bodem des Bischops hadden geraeckt) in 't Gebied deeses Staets vielen, om haere Aenslaegen uyt te wercken; den Oudenbosch innaemen, en sich aldaer versterckten, voorneemens sijnde, niet alleen daer stand te houden, maer oock noch wat anders uyt te voeren; met voorgevingh, datse wel haest 8. of 10000. Man sterck souden sijn, wijl de Troupen in Vlaenderen en t'Antwerpen geworven, by haer souden koomen; gelijck oock noch

4000. Engelsche, welcke t'Oostende en Nieuwpoort souden aenlanden, om door 't Gebied des Konings van Spaenje sich by haer te voegen. Dit hebben de Gevangene Officiers, naederhand in den Ouden-Bosch bekoomen, vrywilligh bekend.

[Deese Volkeren, ontrent 6. of 700. sterck onder den Oversten Carp, waeren door beleyd des Paeps vanden Ouden-bosch in Braband tot ontrent Breda ingevallen, stropende op 't Platte Land, en alles rovende, doch de Roomsch-gesinde wierden verschoond. Oudenbosch en 't Santerbuyten naemense in. De Staten sonden onder den Prins van Tarante 1600. Man te Paerd en te Voet derwaerts, welcke haer al te saem gevangen kregen, op weynige nae, welcke gesneuveld waeren. Haeren gestolenen Roof wierd gevonden in 't huys van de Paep.]

De Troupen onder de Graef van der Nat, welcke sich onder Antwerpen hadden gelegerd, braecken desgelijcks van Burgerhout op, trocken nae 't Gebied deses Staets, en overweldichden onvoorsiens 't Slot Wouw, gelegen in 't Marck-graefschap van Bergen op den Zoom, doch wierden op deselve wijs weer uytgeslaegen.

Onaengesien nu de Heeren Staten hier over hadden geklaeghd, voldoening begeerd, en te gelijck verseeckeringh, dat sulcks niet meer sou geschieden, ook een schriftlijcke Verklaering, dat geen Engelsche of andere vyandlijcke Troupen Pas vergund sou worden, tot beschaediging van deesen Staet, soo haddense dit echter niet konnen verkrijgen, maer altijd hadmen 't van sich geschooven; en ondertusschen 't Volck wilden doen geloven, datmen 't seer wel met de Vereenighde Nederlanden meende: Waer toe de Spaensche Gouverneur Castel-Rodrigo een aenstootlijcke Reden by bracht; Te weten, dat hy by deese ongelegentheyd des Staets op des selven Vestingen en Frontieren, met weynigh Besettingh voorsien, niets had ondernomen.

Voorts toonden haere Hooghm. d'onwetlijckheyd van dit bedrijf: Met byvoegingh, dat noch haer noch haere Verbondene gelegendheyd ontbrack, om de Spaensche Nederlanden te beroven, te plonderen en te Brandschatten, waer na veeler handen genoegh jeuckten; en dan even soodanige Verontschuldigingen en uytvluchten te gebrucken, alsmen nu tegens haer deed. Met recht kondense dit doen; en haer sou niet anders als de Wet der ge-

lijcke Vergeldingh weervaeren. Macht genoech haddense nu by der hand, om sulcks in 't werck te stellen; maer echter wildense wachten om te sien wat voor genoechdoeningh haer sou geschieden. Hier nae wierden eenige Tegenwerpingen beantwoord, insonderheyd dat dit sou sijn geschied buyten weeten van den Gouverneur Castel-Rodrigo; waer van het tegendeel wierd getoond waerachtigh te sijn.

De moedwilligheden, van dit Volck in den Oudenbosch bedreven, waeren boven maeten groot. Alles wierd daer geplonderd. In de Kerck stoocktense groote Vyeren, en leyden op deselve niet alleen de stoelen en bancken, maer oock selfs den Kerck-Bybel: liepen geduerigh op den Predick-stoel, spottende op een Godslasterlijcke wijs met het Predick-Ampt, en de gedachte Stoel gebruyckende, of misbruyckende, in plaets van een heymlijck Gemack. De plondering geschiedede alleen aen Gereformeerde; al de Roomschgesinde gingen t'eenemael vry.

In Braband en ander wegen toonden, soo de Geestlijckheyd als 't Volck, genoechsaem haeren haet tot d'Onroomsche in de Vereenighde Nederlanden, en hoe

seer sy den ondergangh van desen Staet wenschten. Te Keulen dronckmen in verscheydene Geselschappen op de gesondheyd des Bischops en d'uytroying der Ketters. t'Antwerpen quaemen veelerley smaedschriften, Prophetien, Waerseggers en diergelijcke vodderyen uyt, vinnige Lasteringen tegens de Gereformeerde en den Vereenighden Staet uytwerpende, en sich wonderlijck verheugende over 't bedrijf des Bischops. Selfs haeren Geloofs genoot, de Koningh van Frankrijck, moest geheeckeld en den Ondergangh gedreyghd worden; om dat hy de Hollanders Hulpbenden had toegesonden. Sie hier een Staeltje daer van in een Antwerpsche Leugen-Prophetie.

Vae Anno, cui tria 6. Wee 't Jaer, waer in drie Sessen sijn.

Obruetur Rex: dispergetur Grex: & evertetur Lex. Want daer sal een Koning verdruckt, een verstroyd, een Wet omgekeerd worden.

Duc mihi fatalis Regem quem denotat Annus? Seg my, wat voor een Koningh meend dit ongeluckigh Jaer?

LVDoVICVM. (1666.) Louis. (Uyt de Latijnsche Telletteren deses naem komd het Jaer MDCLXVI.)

Quis dispergetur Grex? Quis disperget

cum hostis? Welcke Natie sal dan verstroyd worden? en wat voor een Vyand sal haer verstroyen?

ReX anL Iae hoLLanDVM. De Koningh van Engellend den Hollander.

Sed dic, quae fuerit lex, & quomodo evertetur? Maer segg' my, wat sal dit voor een Wet sijn, en hoe sal deselve omgekeerd worden?

LeX nefarIa hoLLanDorVM. De Schelmachtige Wet der Hollanders.

Ast quomodo, aut à quo? Op wat voor een wijs, en van wien?

InDVstrIa LaboreqVe epIsCopI MonasterIensIS. Door de vlijt en met hulp des Bischops van Munster.

Veel andere diergelijcke lieflijckheden quaemen aen den dagh, onder welcke eenige soo schandlijck waeren, datse sonder verfoeying niet geleesen konden worden. Maer weynich dachten deese bittere Brabanders, datse eer twee jaeren verliepen Hollanders so seer van doen souden hebben, indiense haer geheele Land niet hadden willen quyt geraecken, 't welk alreeds genoeghsaem door de Koningh van Franckrijck was ingenomen.

Aldus was 't Jaer 1666. ten eynde geloopen, en de Vreede met de Bischop ge-

maeckt. Maer in 't Jaer 1667. begon dien grooten Woelwater al weer aensienlijcke Wervingen te voet en te paerd aen te stellen. De Staten Generael hier kennis van bekomende, en sich op deesen Onrustigen niet vertrouwende, schreeven hier over aen hem, met vertooningh dat dit streed tegens 't selve Artyckel des bevestighden Verdraghs; met ernstigh versoeck, dat hy van dit werck wou afstaen, om haar geen reghtvaerdige oorsaek van argwaen te geven. Hier op liet hy hare Hoogmogende tot antwoord toekomen: Dat hy nae den getroffenen Vreede sigh had bevlijtigd de selve t'onderhouden. Doch dat hy, wegens de stercke Krijgstoerustingen in de nabuerige Landen, niet kon voorby zijn, soo veel Volcks op de been te brengen, als hem toestond te doen volgens de Rijks-Constitutien, 't Vreedens-Insaument, en 't Vorsten-Reght: Echter met geen andere meeningh, als om sulcks te doen dienen tot verseeckeringh van sijn Landschap en den gemeenen Kreytz: geenssins tot beleedigingh van eenige Nabueren, insonderheid niet van haere Hoogmogende. Wat sou men doen? Schoon men de woorden van desen Bischop niet seer geloofde, soo moest men sigh echter

met sijne Verklaringh te vreeden houden.

't Speet ondertusschen Engeland niet weynigh, dat hy soo licht uyt den Oorlog tegens de Staten was gescheyden, en ter deser oorsaeck wierd den Bischoplijcken Gesant Engeland ontseyd: maer hy had 't geld al vast wegh. Als hem van seecker aensienlijck Westfaelsch Heer wierd voorgehouden, dat sijne Majesteyt van Groot Brittannien buyten twijffel seer gevoelijck over dit werck sou sijn, soo segt men dat hy sou geantwoord hebben: heeft hy 't berouw, ick heb 't geld. Engeland is oock Ketters.

En even dit Jaer verweckte hy al weer een nieuwen onrust door 't verkiesen van Heer Ferdinand van Furstenbergh, Bischop van Paderborn, Vorst des H. Roomschen Rijks, Graef tot Pyrmont e.s.v. ten Coadjutor, of sijnen Medehelper, in weerwil van de meeste Leden des Dom-Capittels, die den Aertsch-bischop van Keulen wilden hebben: Doch de Bischop van Munster had dit weeten om te stooten; eenige Leeden uytsluytende; andere door belofte bepraetende, noch andere door dreygementen beweegende, en alsoo geweldighlijk de verkiesingh des gedachten Bischops van Paderborn doordringen-

de. Derhalven oock Keur-Keulen sich niet weynigh over hem beswaerde. Dit wierd aldus in verscheydene gedruckte schriften opentlijck uytgegeven.

Doch om deesen handel (waer in sich verscheydene aenmerkelijke dingen hebben toegedraegen) te verschoonen, liet de Bischop een wijdloopigh verhael van deese verkiesingh uytgaen, waer uyt wy de voornaemste saecken den Leeser kortelijck sullen voorstellen, onder voorwaerde, dat hy altijd indachtigh sal sijn, hoe dit het werck van den Bischop selfs is, en dat hy derhalven de saek aen sijne syde op 't schoonste heeft voorgesteld.

Voor uyt steld hy (of den geenen die dit uyt sijnen naem geschreeven heeft) de Brief van Paus Alexander de VII. aen hem sijnde een ernstige vermaenigh, dat hy een Coadjutor, of Meedehelper, en toekoomende Navolger sou verkiesen. Deesen Brief luyd, in onse tael overgebracht, aldus:

PAUS ALEXANDER de VII.

EEerwaerdige Broeder, onse Groet en Apostolische Zeegen. Hoe hooghst verheuglijck ons is geweest te verneemen hoe U.W. al stracks in den aenvang dat uwe Kudde

u toevertrouwd was, u met alle vlijt hebt laten gelegen sijn aen de bevestigingh en bevorderingh der Catholijcke Religie, en dat gy oock d'oproerige Stad Munster weer tot gehoorsaemheyd hebt gebracht, daer van konnen u onse voor deesen aen u overgesondene Brieven een genoeghsaeme getuygenis sijn. Doch vermits uyt d'ervarendheyd en de Historyen bekend is, dat de zeege niet seer roemlijck kan gehouden worden, wanneer men 't verworvene niet handhaefd, en ter hand neemd soodanige middelen, welcke wy uyt de gedachte ervaerentheyd en met onse schaede hebben geleerd, waer door in 't toekoomende de Religie en den algemeenen Vreede ongekrenckt mochten blyven: Oock te besorgen staet, dat naderhand na uwe dood by d'aenneemingh eens Navolgers, door tweedracht en d'Eergierigheyd van eenige weynige, 't voorigh onheyl de deur op nieuws geopend, en 't Nut, of Voordeel, 't welck men met soo veel goed en bloed heeft verworven, verlooren, oock door scheuringh der Plaetsen 't Vaderland weer in nieuwe onrust geset mocht worden, soo dunkt ons geen bequamer middel te sijn, als dat ghy bedacht sijt op een Coadjutor met de toekoomende Successie, en hier door alle weegen tot verwyderingh en oneenigheyd afsnyd. Derhalven vermaenen wy u ernstelijk in den Heere, dat gy dienshalven met uw Capittel ten

aldereersten handeld, en ons 't geen geschieden sal bekend maeckt. En indien ghy u misschien na de gewoonte van eenige Capittelen in Duytsland, door een met het Capittel ingegaen Verdragh, mocht verbonden hebben, dat ghy sonder weeten en wil, of voorgaende vergelijckingh met 't selve, geenen Coadjutor soud begeeren, soo ontslaen wy u, uyt kracht van deesen tegenwoordigen Brief, van soodanigh een verbintenis, en deelen hier mee U.W. den Apostolische Zeegen toe. Gegeven te Romen, den 16. September 1665. in 't elfde Jaer onses Pausdoms.

J. FLORENTIN

Eer wy voortgaen, moeten wy hier invoegen d'aenmerckingen van sommige over deesen Brief. I. Dat de Bischop, volgens 't gevoelen der Saeck-kundige, den selven van den Paus heeft versocht, en by hem weeten uyt te wercken, op dat hy een Navolger na sijnen sin mocht bekoomen, en by sijn leven wist wie na sijne dood in sijne plaets sou treeden. II. Van wat voor een verscheyden oordeel de soo genoemde Stadhouders Christi sijn. Paus Innocentius de X. had deesen Bischop Christoph Bernhard tot in 't vyfde Jaer, en alsoo tot sijne dood toe, niet willen be-

vestigen noch voor wettigh verkooren erkennen. Maer naeuwlijcks was Alexander de VII. op den Pauslijcken Stoel geklommen, of de gedachte bevestigingh en wettig-verklaeringh nam sijnen voortgangh. Eeniger sijner, welcke willen, dat Paus Innocentius noch eyndlijck in de Confirmatie sou bewilligd hebben. Doch de voornaemste, selfs beroemde Hoogduytsche Geschied-schryvers, welcke van dese saeck best onderrecht moesten sijn, getuygen recht het tegendeel, en dat den genoemden Innocentius tot sijne dood toe de Besettingh heeft te rugg' gehouden; deselve eerst geschied sijnde van Alexander in 't Iaer 1655. korts na dat hy tot de Pauslijcke Hoogheyd verheven was. III. Wat voor een vaste staet, niet alleen d'Onroomsche (volgens den regel der Pausgesinde, Dat men de Ketters geen geloof behoefd te houden) maer oock selfs de Roomsche, op de soo genoemde Catholijcke Vorsten, 't sy Geestelijk, 't sy Weereldlijck, konnen maecken, wyl de Paus haer soo licht kan ontslaen van haere Beloften, Eeden en Verbonden, selfs tusschen Roomsgesinde opgericht. Geheel anders was de stem onses Gods, doe Zedekias 't Verbond met selfs een Heydensch Koningh had verbroocken: Sal hy gedyen?

Sal hy ontkoomen die sulcke dingen doet? Ja sal hy 't Verbond breecken, en ontkoomen? Soo waerachtigh als ick leeve, spreeckt de Heere Heere, soo hy niet in de plaets des Koninghs die hem Koningh gemaeckt heeft, wiens Eed hy veracht, en wiens Verbond hy gebroken heeft, by hem in 't midden van Babel sal sterven. Ezech. XVII 15. 16. Maer laet ons 't begonnene verhael weer vervolgen.

Deese Vaderlijcke vermaeningh nam de Bischop met eerbiedigheyd aen; en wyl hy goede kennis had, hoedanige onrusten in de laetste verkiesingen der Bisschoppen waren gereesen, soo was hy selfs begeerigh, om een Coadjutor te doen stellen. Hy deed dan al de Capitulaeren tegens den 23. der Bloeymaend t'samen roepen, en haer door twee sijner Raeden den volgenden voorslagh doen. Haer was niet onbewust, wat voor loflijcke saecken sijn Vorstelijcke Genade stracks na den aenvang sijner Regeeringh had verricht, wyl hy had bevryd en veroverd de Vestingen en Steeden des Vaderlands, als Coesveld, Vecht en Bevergere. Met groote moeyte en yver had hy verscheydene twisten bygelegd; de Stad Munster weer tot gehoorsaemheyd gebracht, en den Vreede in 't Sticht soodanigh bevestigd, dat nu

yder sijn beroep behoorlijck kon waernemen, en de Goederen, hen van God verleend, met rust kon genieten. Hy was oock op 't vlytigste bedacht, om, in geval van nood, yder daer by te handhaven en te beschutten. Maer vermits sijn Vorstl. Gen. nu alreeds over 't sestighste Jaer sijns Ouderdoms gekomen, en derhalven den avond sijns dags haest voorhanden was, schoon hy noch sterck, frisch en welvaerend scheen: Dat oock in de laetste Verkiesinge van verscheydene Bisschoppen groote strydigheden en tweedrachten in 't Capittel waeren ontstaen, welcke yeder noch voor oogen sweefde, soo had sijne Heyligheyd selfs om diergelijcke ongemacken te voorkomen, geraeden, en soo wel sijn Vorstl. Gen. als 't Capittel door Apostolische Brieven vermaend, datse met d'eerste gelegentheyd souden verkiesen een Coadjutor, en te gelijck toekomende naevolger. Hier toe haddense soo wel hier als anderweegen, bequaeme en by Gods Kerck welverdiende mannen; doch sijn Vorstl. Gen. wou niemand in 't bysonder voorstaen. Ja soomen eenen der nabuerigen Keur of andere Catholijcke Vorsten wou verkiesen, soo wou hy sulcks geensins verhinderen, maer 't Capittel sijne vry-

heyd laeten. Hier op verwachtede hy een behoorlijcke antwoord, e.s.v.

De Brief des Paus aen 't Capittel Munster, waer van hier gewach gemaeckt is, luyd in onse Tael aldus:

ALEXANDER VII.

GEliefde Soonen, onsen Groet en Apostolischen zeegen. Ghy hebt in der waerheyd geen kleynen Lof verdiendt, dat ghy uwen Bischop de behulplijcke hand hebt geboden tot de bevredigingh der Stad Munster en de bevestigingh der Catholijcke Religie. Maer gy sult noch grooter lofwaerdigh sijn, indien gy 't geen soo geluckigh veroverd is, door eenparigen Raed ten vollen uytvoerd en bevestighd. Doch wyl d'ervarenheyd leerd, dat, na voleyndighde Schipvaert geen grooter gevaer voor handen is, als by den inloop des Havens selfs, soo hebt gy oock te vreesen, dat na den doodlijcken afgangh uws Harders en Bischops (indien gy niet noch by sijn leven om eenen anderen navolger in sijne plaets omsiet) de Winden van tweedracht en eergierigheyd uw Schip sullen dryven op gevaerlijke klippen, en in den afgrond doen sincken, 't geen met soo veel moeyte en arbeyd verworven is. Derhalven vermaenen wy u in den Heere, dat gy,

om te volgen de wil van ons en uwen Voorstander (dien wy onse gemoeds-meening hier over uyt eygene beweegingh hebben geopend) met ter sydensettingh van alle partydigheyd, eenmoedigh t'samen treed, en ten eersten verkiesd soodanigh een Coadjutor, te gelijck oock sullende sijn toekomende Successeur; wiens deughden en verdiensten soo een sware last vermogen te dragen: En geven u geliefde Soonen, hier meê Vaderlijck den Apostolischen zeegen. Gedaen te Romen den 26. September 1665. In 't elfde Jaer onses Pausdoms.

J. FLORENTIN.

Deesen Pauslijcken Brief geleesen, en de Gesondene des Bischops uytgetreeden sijnde, soo heeft 't Capittel beraedslaegd over den gedaenen Voordragh. Eenige Domheeren ('t Bischoplijck Verhael seghd weynige, andere schrijven veele) waren van meeningh, dat dit, een seer gewichtige saeck sijnde, verder bedenckingh vereyschte; en datmen derhalven dit stuck: Of men een Coadjutor sou verkiesen? tot op een ander tijd moest verschuyven. Doch d'andere ('t Verhael steld 't meeste deel des Capittels) hielden voor noodig, datmen sou voldoen de Vermaening van

sijn Pauslijcke Heyl^t. en de begeerte van sijn Vorstlijcke Genaede, als dien alderbest was bekend de staet der Kerck en des Stichts. Jae, sy oordeelden, dat'er alreeds te veel tijds was versuymt in 't nakoomen van den Pauslijcken wil, die dese saeck al had begeerd in 't laetste van 't Jaar 1665. daer 't nu al was diep in 't Jaer 1667, 't welck verhinderd was geworden door veelerley tusschen komende gevallen; en datmen derhalven geen langer uytstel moest neemen. Hier op heeftmen met meerderheyd van stemmen beslooten, dat de keurdagh eens Coadjutors sou worden aengesteldt tegens den 19. der Hoymaend. Dat oock de Brieven der Beschrijvingh souden afgaen, onaengesien de Protestatien der andere.

Dus was'er dan, volgens 't Bischoplijk verhael, groote Tweedracht onder de Capitularen; niet noch over de persoon des geenen die men sou verkiesen, maer of men een Coadjutor sou aennemen. En de Betuygingen van vele wierden niet geacht. Andere seggen: Dat de Bischop te voren de stemmen heymlijck bekuypt, en vele soo door beloften als dreygementen hier toe bewoogen had. Maer wy gaen voort.

Ondertusschen heeft de Keurvorst

Aerts-Bischop van Keulen, Maximiliaen Henrick, sijn Canonickschap te Munster overgewesen aen Heer Ernst Leopold van Bockenforde: de Vryheer van Nesselrod 't sijne aen Heer Herman Theodoor van Bockenforde: en de Vryheer van Lehradt desgelijks 't sijne aen Heer Henrick Wilhelm van Wendt; welcker Gevolmachtighde in Somermaend binnen Munster verscheenen, begeerende, dat de Stam-wapens haerer Heeren Meesters, nae gewoon ondersoeck op der selver Adel, opentlijk in 't Capittel-huys souden worden afgeslaegen. Beyde de laetste wierden afgekeurd, als niet ontfanghlijck in 't Capittel. Den eersten, om dat d'overwysingh was geschied van den eenen Bloedvriend op den anderen, tegens 't Verbod van Paus Pius de V. Den tweeden, om dat men voorwendede eenich gebreck te sijn in den Brief der Overdracht. Maer den eersten wierd aengenoomen [misschien om dat men een Keurvorst en Aertsbischop soo niet derfde tegens gaen en hoonen.]

Drie dagen daer nae hebben Herman Theodoor van Bockenforde en Henrick Wilhelm van Wendt door haere Gemachtighde tegens 't Besluyt des Capittels geprotesteert, en aengehouden om d'aenslaening

haerer Wapenen. De Dom-Deecken hoorde hier over andermael 't bedencken des Capittels, wendede gelijckheyd van stemmen voor, waer by de sijne aen d'eene sijde koomende, soo sprack hy 't Vonnis uyt, dat de Wapenen souden worden aengeslaegen. Daer by voegende, indien de Werktuygen daer toe by der hand waeren, dat hy met eygener handen sulks wou doen: Doch datse alreeds voor aengeslaegen gehouden moesten worden; onaengesien d'andere, welcke dit tegenstonden, ten minsten soo veel stemmen hadden als de Dom-Deecken, volgens 't Bischoplijck Verhael.

Deese braghten oock te weeg, niet alleen dat de Wapenen, alreeds in 't Capittelhuys geleverd, onaengeslaegen bleven; maer oock, dat de Dom-Deecken sijne stemmingh ontrocken wierd, waer doorse nu de sterckste konden sijn. Dit geschiedede onder de volgende voorwendingh. 't Capittel had geoogluyckt, dat hy nu veele Jaeren langh was Dom-Deecken geweest, sonder de Priester-Orde (aen deese waerdigheyd vast sijnde) te hebben aengenomen; en oock dat hy, onaengesien hy dienshalven, volgens 't Canonijck Recht, in 't Capittel geen stem had, echter tot alle dingen had ge-

stemd. Maer nu wilden de geene, welcke hy door sijn aengestelde tweede Stemmingh de meerderheyd had afgewonnen, niet langer daer meê te vreeden sijn; uytwerckende, dat de meergedachte stem hem wierd ontseghd, ter tijd toe dat hy den Heere Bischop sou getoond hebben sijn rechtmaetigh aenneemingh in de Priesterlijcke Orde. Daerenboven vondmen nu oock yets tegens d'overdracht des Canoninckschaps van den Bischop van Keulen op Ernst Leopold van Bockenforde; ('t sou ons te langh vallen dit alles te verhaelen) en derhalven wierd, soo tegens sijne aenneemingh, als tegens 't gedane aenslaen sijns Wapens, ten hooghsten geprotesteert; onaengesien sulcks te vooren eenparigh was toegestaen, wyl doenmaels geen verhinderingh was voorgekomen.

Maer andere stellen de saeck geheel anders voor, als dit Bischoplijck Verhael. Te weeten, dat Bischop door sijne bekuypte de drie nieuwe Canonicken niet had willen doen aenneemen, om in haeren Aenslag niet tegens gegaen te worden. Dat men even daerom den Dom-Deecken, tegen 't gebruyck van soo lange Jaeren, had uytgestooten, wyl men wist, dat hy niet in haere t'samen-

spanningh sou willen treden. Dat men om deselve oorsaek oock noch andere moest uytwerpen (gelijk stracks sal volgen) met welcke men doch te vooren altijd goed vriend was geweest, onaengesien men doe 't opgeleyde misbedryf soo wel wist als nu. Dat even de geene, welcke nu den Dom-Deeken en dien anderen verstieten, wel honderdmael haer hadden aengeloopen, om in andere saecken haere stemmen te winnen, en doe deselve voor ten vollen wettigh hadden gehouden, immers noyt yets daer tegens hadden gesegd. Dat de Bischop door dese, en noch andere daer opvolgende handelingen, alleen had gesocht te veroorsaecken, dat de geene, welcke op sijne begeerte juyst geen jae souden willen seggen, sich wegens hem souden opstellen, om alsoo gelegentheydt te vinden, waer door hy haer buyten boord mocht smyten, e.s.v. Maer hoor noch al meer uyt 't Bischoplijck Verhael.

Wyl nu de Capitularen [te weeten, de geene, welcke de gedachte persoonen hadden uytgestooten] niet onbillijck vreesden, dat de Dom-Deecken, gelijck oock de Vicarius Vryheer van Bucholtz, 't sy door onrechtmaetige stemmingh, of op eenige andere wijs, sich yet verders

souden mogen onderstaen, soo hebbense den Heere Bischop gebeeden, 't Capittel te willen handhaven by haer genoomen besluyt door allerley daer toe dienstige middelen, en den Dom-Deecken op ernstige straf te verbieden, eenige Stemmingh te doen; op dat d'alreeds sweevende misverstanden niet verder mochten uvtbreecken. Vermits nu sijn Vorstl. Gen. deese Beede niet kon weygeren, soo ten aensien van de klaerheyd der saeck, als op dat hy niet sou schijnen de gerechtigheyd te verwaerloosen, en de Heylige Canones aen een kant te setten, soo heeft hy den Deecken schriftelijck bevoolen, sich t'onthouden van Stemming in 't Capittel, tot dat hy beweesen had, 't Priesterschap aengenomen te hebben. Desen Dom-Deecken was Heer Jodocus Etmandus van Brabeck, dien de Bischop voortijds eenige maelen had gebruyckt ten Gesant aen D'Algemeene Staten, om de Heerlijkheyd van Borculo voor hem te eysschen, gelijck oock tot andere verrichtingen.

Daerenboven heeft hy noch den gedachten Deecken, van een deel Capitulaeren beschuldigd sijnde, dat hy had gehandeld tegens eenighe Geestelijcke Rechten, in 't stuck van oversettingh der Praebenden, e.s.v. van sijn Ampt afgeset:

Welcke afsettingh sou blyven en dueren, tot dat hy daer over van den Paus sou Aflaet hebben gekregen. Dit heeft hy door sijne Commissarissen ter gewoonlijcker plaets laeten verkondigen.

Ondertusschen heeft oock de Geestlijcke Fiscael, wetende dat in de H. Canones, of Regelen, al de geene, die strafbaer waeren, van de Keur wierden uytgeslooten, of dat deselve anders in gevaer van nietigheyd stond, neerstigh ondersoeck gedaen op 't leven en wandel der Stichts Heeren; en daer op eenen voor sijn Vorstl. Gen. aengeklaeghd, dat hy (een Geestlijck persoon) vier Jaeren lang in openbaer Concubinaetschap en hoerery had geleefd, met vescheydene Vrouwspersoonen ontucht bedryvende, tot groote ergernis der Geestlijckheyd en Gemeente; als sijnde een saeck door 't geheele Land bekend. Daerenboven had hy in de Bedieningh van 't Archidiaconschap sich een byna meer als Pauslijcke macht aengemaetighd, uyt een hoogh-strafbare vermeetenheyd dispenseerende over veele Houwlijcken in den eersten en tweeden graed der Swagerschap; Oock de Priesters beveelende, deese van hem toegelatene Houwlijcken te voltrecken: Welcke aldus getrouwde Persoonen,

schoonse eenige Jaren langh in bloedschande t'samen geleefd en verscheydene kinderen geteeld hadden, naderhand (de saeck openbaer geworden sijnde) met groote ergernis, en verlies soo van haer tijdlijck als eeuwigh heyl, hadden moeten gescheyden en gestraft worden. Veel andere onbehoorlijckheden had hy noch begaen, gelijck hy (Fiscael) door geloofwaerdige Instrumenten wou bewysen. Wyl nu soodanige persoonen de straf der Suspensie, ja noch wel een hooger hadden verdiend: en ondertusschen openbaer was, dat hy noyt hier over ter Verantwoording was gesteld, schoon hy van den Deecken had behooren voorbeeldlijcker wijs gestraft te worden; oock noch van niemand, die in 't Weereldlijk Gericht de macht had, vrygesproocken, soo was hy vervallen in de straf der Geestlijcke Rechten, en bad derhalven, dat hy van sijn Ampt mocht werden afgeset, e.s.v.

De Bischop bewilligde terstond hier in, en liet de Verkondigingh doen ter gewoonlijker plaets. Noch twee andere weêrvoer desgelijcks. Sy appelleerden wel, doch haer Appel wierd verworpen.

Op even den selven dagh, den 16. Der Somermaend, gebeurdent, 's morgens

ten 8. uuren, als sijn Vorst. Gen. wou bywoonen d'Exequien of Lyck-gedachtenissen der voorige overleedene Bisschoppen van Munster, dat van wegen den Deecken en Notarius en sijne Getuygen voor sijn Vorstl. Gen. quam, soo als hy in sijn Bischoplijck habyt alreeds in de Kerck was gegaen, en nu van d'aenweesende Geestelijckheyd na 't Choor sou worden gevoerd; hem (tegens alle behoorlijcke eer en ontsag, een Geestlijcken Bischop en Rijcks-Vorst toekomende) een Schrift van den Deecken overleverende; waer in hy sijn Vorst. Gen. deed weeten: Alhoewel hy noch wegens sijnen Eed, noch uyt kracht der Verdragh-stucken, tot 't Priesterschap verbonden was, gelijck 't dan oock niet aen voorbeelden ontbrack, niet alleen in dit Sticht, maer oock in andere, dat 'er Deeckens buyten den Priesterlijcken stand waeren geweest, en soo had hy echter op den tweeden der Hooymaend Diaconaet, en den daer op volgenden Sondagh, sijnde den derden, de Priesterlijcke orde aengenoomen; derhalven oock voor d'aenkondigingh van 't besluyt, waer in hem van 't Capittel, wyl hy geen Priester was, de stemming was ontseyd geworden: Dit bevestigde hy met twee bygaende Copyen of Afschriften.

De Bischop nam de selve aen, en liet niet blycken den onwil, welcke hy had opgevat over d'onbeschoftheyd of overlast (hier werd gebruykt 't woord Importuniteyt) deeses Mans. Doch noch van dien selven dagh bestraftede hy hem daer over, meenende dat hy daer door gewaerschouwd sou sijn, om sulck een stoutigheyd niet meer te gebruycken, en te gelijck hem bevelende, dat hy d'oorspronklijcke Brieven sou toonen, wyl hy d'Afschriften niet voor genoeghsaem hield. Twee daegen daer na quam de gedachte Notarius met sijne Getuygen noch veel vermeetener aen 't Hof, en door een ongewoone wegh in d'Anti-kamer, sich vertoonende voor den Bischop, aengedaen met sijn Bischoplijck gewaed, soo als hy in vergaederingh der Cappellaenen, Dom-Heeren en Hof-Jonckers na den Dom wou gaen, om den Godsdienst te verrichten. Dit nam hy soo qualijck, dat hy hem een scharp verwijt deed, om in 't toekomende niet meer sonder verlof voor Vorstelijcke persoonen te verschynen; en hem aenseyde: Indien hy hem yets had aen te kondigen, dat hy sulcks den Generael-Picarius in handen sou geven. Dit geschiedede. D'oorsproncklijcke getuygenis-Brieven sijns Diacon en Priester-

schaps wierden overgeleverd. Doch de Bischop had'er alweer yets tegens. 't Was geschied van een vreemden Bischop; buytens tijds; sonder nood, e.s.v. Daer en boven beval hy hem, bewijs te brengen, dat al de Vereysschingen der Roomsche Kerck ontrent sijne Priester-wordingh in acht genomen waeren. Wy stellen dit volgens 't Bischoppelijk Verhael, doch kort in een gedrongen. Maer andere voeren vry een andre Tael; beschuldigende sijn Vorstlijcke Gen. dat hy ontrent den Dom-deeken en eenige andere Persoonen in alles onbetamelijck had gehandeld, en alleen daer op uyt was, dat hy hem door gehoor-weygeringh, uytstel, alles in twijffel te trecken, e.s.v. wou ophouden en uytstuyten, tot dat de Verkiesingh nae sijnen wil sou volbraght sijn. Maer wy gaen al voort, want daer sal noch al vry wat seldsaemers voor den dagh koomen.

Wy hebben gehoord, dat de Keurdag door een deel des Capittels tegens den 19. der Hoymaend was aengesteld. Den 18. was 't den Feestdag des Martelaers Maximi; wiens Reliquien voor ses jaeren met groote pracht in dese Stad waeren gebracht (als van de Paus aen den Bischop geschoncken) en in de Domkerck vertoond wierden, alwaerse gesteld waeren,

tot beschuttingh des Lands, in plaets der H. Overblijftselen, welcke de Wederdopers voor 100. Jaeren hadden verbrand. Op deesen dagh sou oock geschieden de Jaerlijcksche Processie, met omdraegingh van 't H. Sacrament door alle Kercken en Straeten der Stad Munster. Doch staet hier te weeten, dat 't Feest der Reliquien wierd gehouden een dagh voor den Feestdagh Maximi. Op desen tweeden dagh wou de Bischop sich in sijn Bischoplijck Gewaed vervoegen in den Dom tot de verrightingh des Godsdiensts. Maer vermits de voorige dagh op 't Feest der Reliquien tegens alle vermoeden sich seer weynigh Dom-heeren by hem hadden gevonden, om hem tot in 't Choor te begeleyden, so vreesde hy, dat even 't selve weer sou mogen gebeuren by dese groote plechtlijckheyd, tot sijnen spot en grooter ergernis des volcks, 't welck met groote meenigte van uyt 't gantsche Stight tot dese Processie is gewoon toe te loopen. Te meer was hy hier voor bekommerd, wijl den voorigen dagh, tegens sijn Verbodt, op deesen H. Feestdagh en vergaderingh des Capittels was aengesteld, ten tijd den Godsdienst sou gehouden worden, sonder nood, gelijck hier werd voor gegeven.

Vermits hy nu meende, dat de Dom-heeren in 't Choor by een versaemeld souden sijn, soo sond hy 's morgens vroegh ten 6 uuren een Lacquay voor uyt om haer aen te seggen, dat sijn Vorstl. Gen. sich in den Dom wou vervoegen. Doch sy waeren tegens sijn Verbod, in 't Capittelhuys, om te besluyten over de toelating der voor gedachte drie nieuwe Canonicken. De Lacquay ging daer op nae den oudsten Pedel, om de Domheeren aen te seggen, dat de Vorst sich nae de Kerck begaf. Die met sijn gantsche Hofstoet deselve genaerderd sijnde, niet eenen van al de gedachte Dom-Heeren vernam, om hem t'ontmoeten. Andermael wierd haer door de Pedel, op sijnen last, aengeseghd, dat sijn Vorstl. Gen. by de Kerck was, en haer verwachtede, om met de behoorlijcke Eer van haer ontfangen, nae 't Choor op sijnen Throon gevoerd te worden. 't Grootste deel des Capittels (soo werd hier gesegd) bood sich wel gewilligh aen te verschynen, doch de geene, welcke de syde des Deeckens hielden, verhinderden sulcks, begeerende dat men niet alleen de meergemelde drie nieuwe, maer oock eenen anderen jongen Canonick, diense in aller haest uyt Franckrijck hadden ontbooden, tot de Besitneemingh sou laeten koomen.

Ondertusschen bleef de Bischop by den ingang des Doms al vast wachten, dat hy van de Domheeren met de behoorlijke eerbiedigheyd begeleyd, door de Kerck nae 't Choor gevoerd, en van de voornaemste 't Wywater-vat hem gereikt sou worden; doch te vergeefs. Niemand vertoonde sich, behalven dat alleen eenen uytquam, hem aenseggende, dat wel de meeste gesind waeren te gehoorsaemen, doch dat d'andere daer toe gantschlijck niet wilde verstaen. Hy liet derhalven door den Opper-Cappellaen en Apostolischen Notarius protesteren wegens desen hem aengedaene Schimp en Verachtingh voor soo een groote meenighte Volcks; en daer en boven al de Canonicken in 't Capittel Huys ernstigh aenseggen, datse hem, die nu alreeds in sijn Bischoplijck Habijt voor de Kerckdeur haer soo langh had verwacht, de gewoonlijcke Eerbiedigheyd souden komen betoonen, in hem t'ontfangen en te begeleyden, anders sou hy over haer, als over ongehoorsaeme, 't Vonnis der Af-settingh moeten vellen.

Men vergaderde hier over de stemmen. 't Meeste deel (soo staet'er) besloot, dat men gehoorsaemen, en voor dien dagh 't Capittel doen scheyden sou. Doch d'andere hielden 't daer voor, datse sich door

de gedreygde Straf niet konden laeten verbinden, om haeren Bischop en Vorst op de begeerde wijs te voeren; maer dat dit stond in een yeders vrye wil en welbehaegen: Derhalven sou 't Capittel by een blyven, en de gedachte vier persoonen toelaeten. Als nu de Bischop haer lang genoeg te vergeefs had gewacht, heeft hy (met groote ontsteltenis, en geen minder verwondering der gantsche Cleresy, Overigheyd en meenigte des volcks) sich sonder begeleydingh, in den Dom en na 't Choor moeten begeven; alwaer hy, na de vereeringh des Alderheylighsten Sacraments, bywoonde de Horis Canonicis, gehouden door de Vicarissen en Choor-Heeren, en daer na 't Hooge Ampt van den H. Martelaer Maximus deed verrichten; by al welcke handelingen niemand verscheen, tot noch meerder smaed van sijn Vorst. Gen. en argernis, soo der Cleresy als des volcks, tot dat eyndlijck 't Capittel van een scheydende, de Canonicken na verloop van een uur tijds eerst in 't Choor quamen, en sich stelden ter sijden van haren Bischop, die den Godsdienst alleen waernam.

Over desen hoon was de Bischop en Vorst boven maeten seer misnoegd, en hield sich derhalven Ampts halven ver-

bonden (om andere te leeren, datse hare Overheyd gehoorsaem en eerbiedigheyd moeten betoonen) deesen evenwel bestraffen. Uyt kracht van sijn Bischoplijcke macht heeft hy vier der Capitulaeren van haer Ampt afgeset, tot dat sy door behoorlijcke voldoeningh sich waerdigh souden gemaekt hebben ontslaging te genieten. Dit heeft hy den volgenden dag door een Pauslijcken Notarius yder van dese, noch voor 't Ampt van den H. Geest, laeten bekendt maecken. Onder deese vier waren drie Aerts-Deeckens, en onder deselve eenen van des Bischops Capellaenen. Even deesen dagh was bestemd tot de Verkiesingh eens Coadjutors; derhalven 't gedachte Ampt van den H. Geest in alle Kercken sou gehouden worden; en de Bischop wou deese Mis bywoonen; 't welck hy de Capitularen deed aenseggen; die alreeds 's morgens ten 6. uuren in 't Capittel-huys by een waren vergaderd; alwaer van een Canonick vier Afschriften wierden getoont van den Metropolitaen, ten voordeel der drie nieuwe Canonicken, welcke men niet had willen toelaeten; gelijck oock noch drie andere, welcke sijn Vorstl. Gen. verklaerden vervallen te sijn in de Straf der Afsetting, getekend den 16. der Hoymaend.

Een gedeelte des Capittels, 't welck geseyd wierd 't minste te sijn geweest, wou, datmen deese Afschriften leesen, daer over een besluyt neemen, ja deselve gehoorsamen sou, eerse noch d'oorspronkelijcke Brieven hadden gesien. Maer 't grootste deel oordeelde; datmen de gedachte Copyen, in ontsagh des Metropolitaens, met schuldige eerbiedigheyd sou aenneemen, doch voor dien tijd niet leesen, wyl haer nu alreeds voor de tweede mael was bekend gemaeckt, dat sijn Vorstl. Gen. voor de Kerck was. Daer op begaven sich de meeste na den Bischop d'andere Protesteerden, als of men de Bevel-brieven des Metropolitaens (of Hooft-Stads Bischop) niet had willen leesen noch gehoorsamen, en bleven in 't Capittel-huys.

De Vorst over hare weerspannigheyd en weygeringh van behoorlijcke eer seer moeylijck wordende, heeft haer door een Notarius doen beveelen, datse sich by den Godsdienst en in 't Choor souden laten vinden, op straf van afsettingh. Dit geschiedede ten tweedenmael, doch vruchteloos. Na den geeyndigden Godsdienst vervoegde 't uytgegaene meerderdeel sich weer in 't Capittel. Waer op de Vice-Deecken (of Vicarius) Vry-Heer van

Bucholtz, door den Secretarius opentlijck een Protestatie liet leesen; doende voorts daer na een mondlijcke betuygingh van overweldigingh, nietigheyd en verdruckingh, met byvoegingh, dat hy Appelleerde: 't Welek gedaen sijnde, soo begaf hy sich terstond uyt 't Capittel-huys, werdende gevolgd van noch andere thien Capitulaeren.

D'andere, welcke de sijde des Bischops hielden, deeden een teegen-Protestatien. Daer na wierden de Bevel-Brieven des Metropolitaens gelesen; doch wyl'er niet bystond, waer de selve geschreeven waren, soo wierdense verdacht gehouden, als of'er wel valsheyd mocht ondergeloopen hebben. 't Sou voor onse kortheyd te lang sijn, alles wat sich hier onrent toedroegh te willen verhalen. Immers, sy Protesteerden daer tegens, en Appelleerden. Ondertusschen liet de Bischop 't Capittel aenseggen, dat sijn Vorstl. Gen. ontrent d'Afsettingh der voorgedachte vier Persoonen, dien morgen gedaen, by sich selven een besluyt had genoomen, en genadighlijck haer tot soo verr' toe ontslaegen, datse sich onverhinderd by de Verkiesings-handel souden mogen laeten vinden, om nevens d'andere te stemmen. [Men meende, dat dit

alleen van hem gedaen wierd, en soo veel uytgegaene Leden weer te doen binnen treden; wyl anders de Keur, geschied van soo een onvolmaeckt Capittel, sou mogen voor onwettigh en nietigh sijn gehouden geworden. Of na 't gevoelen van andere: Wyl hy wel wist, dat deese soo hoogh beledigde, gelijck oock hare uytgegaene gunstelingen, soo een smaedlijcke genaede niet souden willen aenneemen, soo had hy een goede gelegentheyd, om sijne tegenstanders te doen buyten blyven, doch 't sou haer schuld sijn, en soo kon de Keur gewettigd worden.] Maer in plaets van te verschynen, hebbense door een Schrift betuygd, Datse de Verkiesingh niet konden bywoonen, noch oyt in de selve bewilligen, wegens de gedaene Afsettingh, als ook, om dat de beveelen des Metropolitaens niet waeren gehoorsaemd, en wyl men alreeds met de Keur een aenvangh had gemaekt.

Teegens deese haer Protestatie wierd ingebracht: Datmen niemand van 't Capiitel verhinderde of uytsloot. Dat de door haer veroorsaeckte Afsettingh, soo veel deesen handel betrof, genaedighlijk was ontdaen. Dat d'oorsproncklijcke Bevel-Brieven des Metropolitaens noyt waeren vertoond. Dat de Verkiesingh

noch niet voltrocken was, en sy derhalven noch haere vrye stemmen hadden.

Als men nu twee uuren langh had gewacht op de weerkomst der weghgegane, soo verscheen niemand van haer allen om te stemmen, als maer een eenigen. Derhalven traeden d'aenwesende tot de Verkiesingh, en heben eyndlijck aengenoomen tot Coadjutor en toekomenden navolger in 't Bisdom Munster den Hooghgeboornen en Hoogwaerdighsten Vorst en Heer, Heer Ferdinand, Bischop tot Paderborn, Vorst des H. Roomschen Rijcks, Graef tot Pyrmont, Canonick Capitulaer deeses Stichts: Die, onaengesien hy alreeds in 't besit des Stichts Paderborn was, evenwel tot medehelper en aenstaende Bischop van Munster kon verkooren worden, uyt kracht van een getoonde Pauslijcke Indulgentie. Maer hier uyt wierd van sommige beslooten, wyl deese toelaetingh daer alreeds getoond wierd, dat de Bischop van Munster dit werck alsoo te vooren eerst met de Paus, daer na met een deel der Capitularen, moest bestoocken hebben.

Op deese verhaelde wys is deesen handel der Verkiesingh, de gantsche weereld voorgesteld geworden door den Bischop van Munster, of sijne daer toe verordon-

neerde. Lichtelijck kanmen vermoeden dat hy, die sijn onrechtvaerdigste Oorlogen altijd heeft soecken te rechtvaerdigen, oock in dit stuck niet sal vergeeten hebben, sijn bedrijf op 't schoonste voor oogen te stellen. Waer tegens hy aen d'andersijde wierd beschuldigd van listige treecken, heymlijcke kuyperyen, bedreygingen, gewelddaden, verdruckingen, onwettige uytstootingen, e.s.v. Ja, dat hy selfs sou hebben voorgegeven, de Wapenen hier over te willen aenneemen. Immers hy bekend in sijnen Brief aen den Bischop van Straetsburgh, dat hy tegens den Notarius met een yverig gemoed heeft gesproocken. Dat hy tegens den Syndicus en Secretarius heeft gesegd, hy had bevoolen geweld met geweld te stuyten. Ondertusschen was Keur-Keulen over dit Werck niet weynig onwillig. De Bischop van Straetsburg desgelijks. Doch hy trok sich sulcks weynig aen, blijckende in den gedachten Brief aen den gemelden Bischop van Straetsburgh [Welcken aen hem had geschreeven, Dat hy oorsaek had aen hem (Bischop van Munster) veel meer te beklagen, als om sich met hem te verblyden, wijl hy sijn Persoon, sijnen tot noch toe verworvenen roem, sijn toevertrouwd Sticht, Land en Volck, in

geen kleyn gevaer had gesteld, ter oorsaeck van de geweldadige en in alle Stichten noyt gehoorde Proceduren, by deese Verkiesing ter hand genoomen, na dien ligt te vermoeden stond, dat de Keur-vorst van Keulen en andere, welcke aengelegentheyd in dit stuck hadden, swaerlijck het daer by souden konnen laeten blyven, e.s.v.] waer in hy, onder meer andere harde redenen segd: Hy kon sijn eygene Rechter niet sijn (te weeten, den Aerts-Bischop van Keulen) noch uyt eygene Authoriteyt sich niet wreken. Sulks waer een openbare Vreede-breuck, waer tegens de Keyser, Koning en 't Rijck hem wel souden bystaen. Hy verhoopte by sijn rechtvaerdige saeck meer hulp te sullen vinden, als den Aerts-Bischop. Hy mocht oock wel weeten, dat deese Verkiesing andere Keur-vorsten en Vorsten soo onlief niet was; aengesien eenige der selver, en daer onder oock Keur-Brandenburgh, hem alreeds daer over hadden begroet. Hy voegt 'er voorts deese woorden by: Wy pleegen ons, God lof, soo verr' niet te laten verschricken. En indien 't niet ander sou konnen sijn, soo sullen wy met goede couragie en een frissche moed ons verdeedigen. Hier van heeftmen sich te verseeckeren.

Soo sprack hy op sijn goed Voor-vechters: laet maer koomen die wil. 't Verschilde hem niet tegens wien hy aenging. Goede woorden was hy niet gewoon te geven, ten ware hy bedriegen wou. Maer om yemand tot den Oorlog uyt te terten, daer was hy een Man.

Van sommige wierd niet sonder reden aengemerckt, waerom hy alleen eenen, wegens sijn schandlijck of Hoerachtig leven, uyt 't Capittel wierp; daer doch veel meer andere hadden konnen gevonden worden, soo veel, of weynig min schuldig. Doch d'oorsaeck was licht uyt te vinden. Deesen was hem tegens, d'andere waren hem meê, of immers, hadden sich laeten beweegen, om sijne syde te houden. Even dit voerde de Bischop van Straetsburgh hem te gemoet in den gedachten sijnen Brief, te weeten: hoe argerlijck het sou sijn, indien de saeck tot een Proces quam, en dan 't een en 't ander, 't welck niet versweegen kon blyven, voor den dagh wierd gebracht; insonderheyd als men d'oude Sonden van sommige weer sou ophalen. Waer op de Bischop van Munster, onder meer andere woorden, hem dit bescheyd gaf: Wy laeten hier in yeder sijn huyd selfs te marckt draegen. Maer de geene, welk

in d'oogen van andere een splinter gewaer worden, moeten toesien, datse eerst den balck recht uyt haer eygene oogen trecken, e.s.v.

Wy hebben ons ontrent deese saeck wat langer opgehouden, als na gewoonte, om den Leeser te doen sien, dat, gelijck onsen Christoph Bernard met groote tweedracht en onrust des Capittels Bischop is geworden, hy oock even alsoo sonder hevige oneenigheyd geenen meedehelper en navolger in sijn Bisdom heeft konnen bekoomen. d'Onrust moest dien Onrustigen in al sijne bedryven volgen, even als de schaduwe 't lichaem.

Als nu in 't Jaer 1668. de Koningh van Franckrijck weer in de Spaensche Nederlanden was gevallen, en vast d'eene Stad voor d'andere na wegh nam, soo vonden de Staten Generael noodigh, sich in Oorlogs-postuer te stellen, soo tot hun eygene verseeckeringh, als tot dies te meer bevorderingh van den Vreede tusschen beyde deese groote Potentaten. Ten deesen eynde handelde hare Hooghm. met de Heeren Hertogen van Brunswijck en Lunenburgh, om van de selve over te neemen 3000. man te voet en 1600. te paert. Sonder groote ongelegentheyd en tijd verlies konden deese Troupen niet

in de Vereenighde Nederlanden koomen, alsse den Munsterschen Bodem niet souden mogen raecken. De Staten sonden derhalven den Heer van Amerongen na den Bischop, die hem dit alles voordroegh, met versoeck, dat de gedachte volckeren den kortsten wegh souden mogen neemen, en met belofte, dat sijn Onderdanen niet d'alderminste overlast hier door souden lyden. De Brunswijck-Lunenburgsche Gesant deed even de selve Aensoeckingh.

't Antwoord van den Bischop was: Hy had in voorleedene Ooghstmaend sich verbonden met Keur-Mentz, Keur-Keulen en den Hertogh van Nieuwburgh, datse geen van beyde de strydende deelen souden bystaen; Desgelijks geen Krijgsvolk door haer Land te sullen laeten trecken. Ter deser oorsaeck kon hy dit versoeck niet bewilligen, sonder eerst sijne Mede-verbondene daer van bericht te doen, en haer goetdunken te horen. Doch hy wou eenen Expressen aen deselve afsenden. De Heer van Amerongen voerde hem hier op te gemoet, dat deesen Door-tocht geen gemeenschap had met 't geen hy met de gedachte Vorsten mocht hebben geslooten, wyl hare Hooghm. dese Troupen maer alleen hadden aengenoomen om

in een aensienlijcke staet van Oorlogh te sijn, tot voortsettingh der Vreede, en geensins voorneemens waren, de selve tegens d'een of d'andere Pathy aen te voeren, ten sy door de hooghste nood gedwongen. Doch dit alles kon geen plaets by hem vinden. Hy gaf wel vriendlijcke woorden: maer bleef by sijne verontschuldigingh, onaengesien hy, volgens 't eerste Artyckel des Verdraghs, gehouden was, den versochten Door-tocht te vergunnen.

Eyndlijck evenwel, op sterck aendringen, en als nu de Vreede tusschen Spanje en Franckrijck t'Aken alreeds geslooten was, seyde hy tot den gedachten Hollandschen Gesant: Hy kon wel laeten geschieden, of ten minsten, hy wou niet verhinderen, dat de Lunenburghsche volckeren door sijn land trocken, doch met sulck een verseeckeringh als de Heer Ambassadeur voortijds had aengebooden, namentlijck, datse sijn Onderdanen geen schade noch overlast souden toevoegen: maer als vrinden doortrecken, en haer geld verteeren: 't Welck hem beloofd wierd. In dit gespreck bevestighde de Bischop tot tweemaelen toe seer hoogh, sijn goede oprechte meeningh om met haere Hooghm. in een goed verstand en nabuerlijck vertrouwen te blyven.

Ondertusschen had hy, tegens 't Vreede-Verbond met de Heere Staten, al weer nieuwe Wervingen aengesteld, tot een vry groot getal Soldaten. Een gemeen Voetknegt gaf hy 8 ja 10 Rijcksdaelders op hand, en men wist wel, dat dit geld uyt sijne beurs niet quam. Hier by gevoegd, 't langduerig weygeren van den versogten Doortogt, soo konden d'algemeene Staten niet minder als een argwaen op hen werpen. En waerlijck, daer lag wat heymelijks onder verborgen, 't welk naderhand uytborst. Hy was met Frankrijck in een Verbond getreeden, en deed sijn Krijgsvolck met Fransch geld werven, om met 't selve tegens de Vereenighde Nederlanden aen te gaen. Eenige Bischoplijcke Raden hadden derhalven alreeds te vooren aen Holland berigt gesonden, eer noch de Heer van Amerongen op den Munsterschen Bodem quam, dat de Doortocht voor de Lunenburgers beswaerlijck sou te bekoomen sijn. Noyt sou deselve oock bewilligd sijn geworden, indien Franckrijck (sich door de Triple Alliantie, of 't drievoudig Verbond, in sijn voorneemen verhinderd siende) de Vreede met Spanje niet had geslooten. Want terwyl de Bischop de voorgedachte verontschuldigingh gebruyckte, en geduerigh

uytstel nam, had hy na den Koningh van Franckrijck gesonden, om te verneemen wat hem in deese saeck te doen stond: Oock had hy al antwoord gekreegen, eer hy den Doortocht bewilligde.

Door dese Vreede viel de Munstersche bystand voor dien tijd ter neer; en te gelijck 't voorneemen des Bischops tegens den Vereenighden Staet. Onaengesien hy in 't Verdragh met de Staten volkoomen afstand had gedaen van sijn voorgewend recht op Borculo, soo watertandede hy echter geduerigh na deese Heerlijkheyd, om deselve recht Munstersch te maecken. Ten desen eynde gaf men aen de Munstersche sijde voor, dat dit Landschap alleen 't Bolwerck was tegens alle Vyanden, welcke Gelderland, Friesland, Groeningen en Embderland souden willen aenvallen. Als dan de Bischop met de Staten in goede eenigheyd stond, soo hadden dese Provintien voor geen quaed vreesen. Men behoorde derhalven deesen steen des aenstoots uyt den wegh te leggen, en den Bischop de Heerlijckheyd Borculo in te ruymen. Doch wyl hy wel wist, dat hy door soet fluyten hier toe niet sou konnen geraecken, soo trachtede hy allesins sijn slagh waer te neemen, om door geweld tot dit en noch meer te koomen.

Maer de Fransche Vrede met Spanje heeft hem voor deese mael van sijn opset verstoken.

Ontrent deese tijd verweckte hy al weer een nieuwe onrust in Westphalen. De Graef van Benthem verliet de Gereformeerde Religie, en nam te Coesvelt openbaerlijck de Roomsche aen. De gevoelens, waer van dit geschiedede, waren verscheyden. Eenige meenen, dat dese Graef, d'eerste liefde tegens sijne Gemalin verkoud sijnde, geneegen was om een ander ten Huwelijck te neemen, en sijne by deese gewonnene kinderen in een Klooster te steecken. Soo langh hy d'Onroomsche Gods-dienst beleed, was geen kans hier toe, wyl soodanigh een verlaetingh en hertrouwingh by de selve ongeoorloft en verfoeylijck is. Maer de Roomsche Religie aenneemende, soo sou hy licht deese vergunningh van den Paus bekoomen konnen, die doch wel dispenseert over andere noch groover saecken. Derhalven sou dit hem bewogen hebben, om van Gods-dienst te veranderen.

Andere stellen voor vast, dat hy hier toe aengeset is geworden door aendryvingh des Bischops van Munster. En dat desen sulcks heeft gedaen, om den Vereenighden Nederlandschen Staet door 't ver-

lies van dit Graefschap gelijck als bloot te stellen.

Immers soo haest de Graef van Benthem de Roomsche Religie had aengenoomen, heeft de Bischop van Munster sich al weer in deese schurftige saeck gemengd. Hy quam met een deel Voetvolck te paerd en te voet, veerthien Strucken Canon, en twaelf Vyer-Mortiers voort 't vaste Slot Benthem, de Graef by sich hebbende, in meeningh, dat de daer op sijnde Vrouw Gravin sich met de hare sou willen verdedigen; wyl deese Plaets, op een Steen-klip gebouwd, soo boven maten sterck is, datse niet anders, als door inwerping van vier kon gedwongen worden. Doch de gedachte Gravin, Gemaelin van den Graef, hare ses kinderen (andere stellen vier) na 's Gravenhaegh doen brengen hebbende, sond haren Echtgenoot de Sleutelen van deese sijn Hofhoudinghs-plaets te gemoet. Dus quam de Bischop met de Graef daer binnen.

De volgende Sondagh wierd, na oude gewoonte, de klock ter Kerckgangh getrocken, derwaerts de Hovelingen en andere sich begaven. Maer als nu de Predikant aenquam, om den Gods-dienst te verrichten, wierd hy niet binnen gelaeten, maer hem aengesegd, dat hy voort-

aen ter deeser plaets niets meer te doen had. Dit quam d'andere Gereformeerde seer wonderlijck voor, maer echter moestense geduld neemen. Stracks wiert dit Slot met een deel Munstersche volckeren onder een Majeur beset, de Roomsche Religie daer in gevoerd, en aen de Jesuiten eenigh goed ingeruymd, om een Collegie te bouwen. De goede Vorstin wierd van hier wegh genoomen, of na Munster gebracht, alwaermen haer herberghde in 't huys van den Heer Romer, Burgermeester deeser Stad. Van hier schreefse een Brief aen eenen vertrouwden, betuygende seer wel getroost te sijn, en datse om geenerley dreygementen wil hare Religie sou verloochenen.

Ondertusschen liet de Bischop van Munster sich tegens eenige verluyden: Hy wenschte wel om veele duysenden, dat de Staten der Vereenighde Nederlanden sich deese saeck mochten aentrecken, op dat hy tegens haer in 't harnasch mocht koomen. Blyder bootschap sou men hem niet mogen brengen. Hy sou haer noch eens ter deegen Munstersch leeren, e.s.v. Evenwel deed hy d'Algemeene Staten aenseggen: Dat hy niet quaeds in den sin had. Dat hy de goede Nabuurschap wou onderhouden. Dat dit oock geschiedede sonder na-

deel van de Gereformeerde Religie, als welke in 't Vleck van Benthem wierd geleerd. Men eyschte van hem een schriftlijcke belofte, doch hy wou hier niet aen.

't Stedeken Steinfurt (alwaer de Graef onlangs was gestorven) had hy al te vooren laten besetten (onder voorwending, dat dit een Leen van sijn Sticht was. Echter liet hy 't Neer-Graefschap van Benthem als Schuttorp en Nyenhuys) sijnde een Leen van Overyssel, noch ongequeld.

Belangende 't vervolg der saecken van de Vrouw Gravin van Benthem, hoese van de Staten Generael versocht de bescherming harer Kinderen; hoe hare Hoogm. deselve voor dien tijd niet opentlijck aennaemen, maer echter toelieten, datse achter de hand door seecker Edelman der Gravin wierden opgevoed, hoe de Graef haer van de Staten weer eyschten, en verscheydene andere daer aen hangende gevallen, wyl dese dingen eygentlijck den Bischop niet raecken, alhoewel hy sich niet weynigh daer in gestoocken heeft, soo gaen wy deselve in dit korte werckje voorby. Van alles handelen wy wydloopiger en grondlijcker in onse Algemeene Historische Jaer-boecken, bevattende al de Gedeckwaerdigste Geschiedenissen van geheel Europa en d'andere daer meê ingewickelde Weerelds-deelen.

Al van overlangh had de Bischop van Munster (wiens hand doch tegens een yeder moest sijn) een twist opgevat tegens deesen Graef van Benthem; en eyndelijck heeft hy 't aldus ganschlijck na sijnen sin gekreegen. In sijnen Brief aen de Generale Staten over deese saeck, geschreeven uyt Hostmer den 14. der Herfstmaend sesthien honderd acht-en-tsestigh (in Aytzema, sesde deel, fol. 603. staet qualijck, door een Druck-feyl sesthien honderd ses-en-tsestigh) seyd hy, dat de volckeren voor Benthem gelegen hebbende, alvoorens absolut waren ontslagen uyt den Eed en Plicht waer meê sy aen hem verbonden waren geweest, en daer op den Eed weer hadden gedaen aen sijn Keyserlijcke Majesteyt, 't H. Roomsche Rijck, den Westphaelschen Kreyts, en den Heere Graef van Benthem. Even betuyghd ook de Graef van Benthem selfs in sijnen Brief aen de gedachte Staten, geteeckend op sijn Slot Benthem den 28 der Oogstmaend des selven Jaers. En nochtans seyd de Bischop in gemelden sijnen Brief gelijck als in eenen adem: Wy moeten bekennen, dat wy den meergemelden Heer Graef in 't verseeckeren van voorgemelde sijn Slot en Persoon hebben bystand gedaen. Wie siet dan niet de listige treecken en bedrieglij-

ke kunsjes, welcke hier ontrent sijn gepleegd. Doch dit sijn sijn' eerste niet geweest, noch de laetste niet gebleven. Dus is oock 't Jaer 1668. ten eynd geloopen, alweer met nieuwe door hem verweckte onrusten: maer de grootste sullen noch volgen.

Of schoon de wind na een swaer onweer sich neergelegd heeft, soo blijft echter de Zee noch een tijd lang daer na onrustig. Sware langdurige krankheden laten gemeenlijk noch eenige ongelegenheden achter, welcke den geenen, die nu eerst uyt de sieckte weer opgestaen is, noch een wyl tijds als met een weer-instorting dreygen, indien de Genees-meester geen vlijtige sorg draegd, om de boose vochtigheden te verbeeteren, en de rechte gematigdheyd te herstellen. Even 't selve ongemack vindmen dickmael in 't Politicq lichaem; 't welck, een tijd lang door den Oorlog aengevochten sijnde, de lieflijckheyd des Vreedens langsaem gewaer werd, wijl de gemoederen van d'een en d'ander sijde, door de versche gedachtenis van d'onlangs voorleedene, ('t sy waerachtige 't sy ingebeelde) onbillijckheden, noch onrustig blyven, en een heymlijcke wraeck, immers een quaed achterdencken, behouden. En soo hier

ontrent geen voorsichtigheyd werd gebruyckt, men sal sien, dat de weerinstortingh in 't voorig onheyl hier oock plaets heeft, en dat dan gemeenlijck 't laetste quaed arger is als 't eerste. 't Volgende sal de waerheyd hier van doen blijcken.

Tusschen den Bischop van Munster en de Staten Generael was 't ontstane Krijgs-vier wel gedempt geworden, maer t'elkens begon een nieuwe gloed weer uyt d'Asch voort te breecken. Dien altijd krackeel soeckenden Vorst was geduerigh met heymlijcke of openbare wervingen in de weer, 't welck niet sonder reden in de Staten een misvertrouwen veroorsaeckte. Men had hem al te wel leeren kennen, om op sijn woord, eed en belofte sich te derven verlaten. In 't Jaer 1669. settede hy onder de hand deese volck-aenneeming noch al sterck voort. Ondertusschen konmen niet eygentlijck vernemen, waer hy 't op gemunt had. Hy deed de Land-Standen tot een Land-dag by een roepen: En onaengesien deselve door den voorigen Oorlog (onnodig en onbillijck door hem aengevangen) byna gantsch waren uytgeput [want hy ontsag sich niet, sijne Schapen niet alleen de wol af te scheeren, maer oock de huyd af te

stroopen] soo eyschte hy van de selve een mercklijck groote som gelds, te weten, datse tusschen Lichtemis en Paesschen souden opbrengen 175000. Rijcksdaelers, en dan tusschen Paesschen en Michiel andermael 't selve getal.

De Standen wilden hier in niet bewilligen, noch den Land-dag doen eyndigen voor dat sijn Vorstl. Gen. eerst eenige Compagnien te paerd, nevens al de Gereformeerde Officiers, sou hebben afgedanckt. Want sy vreesden, en gewisselijck niet sonder grond, dat hy al weer een behaedlijcken Krijgh in den sin had. Hy, om haer te blind-doecken, en alsoo dies te lichter tot sijne begeerte te koomen, maeckte een aenvang hier van, ontslaende den Oversten Lieutenant der Artillery, een Overste Wacht-meester, drie Capitains, ses Lieutenants en vier Vaendragers. Maer wel haest sagmen de bedrieglijkheyd sijns gemoeds. Want 't meeste deel deser aldus afgedanckte deed hy aen een andere Plaets heymlijck weer aenneemen. Daer-en-boven hield hy een groot t'samen-verstand te Parys, en men sagh seer veel Frans geld door 't Land gaen: 't Welk in de Naburen geen kleyn bedencken veroorsaeckte.

Ondertusschen moest hy de Stad Ham-

burgh oock tot onwil verwecken. Eenige personen gaven sich by hem aen, datse alle afgaende en aenkoomende Brieven veel tijdlijcker als tot noch toe geschied was, wilden doen bestellen, in dien deselve te Haarburgh, en niet in 't ordinair Posthuys te Hamburgh, wierden gebracht. Stracks was de Bischop gereed, om sich oock in dit werck te steecken, verschaffende dat alle Hollandsche Packetten en Brieven, uyt 't Posthuys afgevaerdigd, weer te rugg' gesonden, en de Weegen voor de Posten geslooten wierden. Dit veroorsaekte de Magistraet van Hamburgh, datse Placcaten lieten verkondigen en aenslaen, verbiedende eenige Brieven, na Nederland behoorende, door yemand anders, als door den gemeenen Postmeester te doen bestellen. Vermits nu den Bischop geen andere Posten wou gedoogen door sijn Land te rijden, als alleen sijn eygene, daer-en-boven op nieuws seer sterck liet werven, en opentlijck voorgaf, dat hy sich van niemand ter wereld yets wou laten voorschrijven, soo scheen 't, dat dese twist-saeck (alweer door den onrustigen Munsterschen Vorst veroorsaeckt) wel ligt tot eenige Vyandlijke daedlijkheyd mogt koomen uyt te barsten, te meer wijl de Hertogen van Brunswijck hier door oock vernadeeld wierden.

De Staten Generael begonden nu alreeds een Argwaen op te vatten (die waerlijck oock niet ongegrond was) dat de Koningh van Franckrijck niet veel goeds tegens haer in den sin had, wijl hy insonderheyd door haer beleyd was verhinderd geworden in de gantsche overweldigingh der Spaensche Nederlanden: En vreesden derhalven, dat hy haer veellicht eens op 't lijf mocht koomen vallen. De Wervingen des Bischops van Munster veroorsaeckten oock geen kleyn achterdencken. Daeglijcks quamen 'er soo veel veranderlijcke tegens-een-strijdige Tydingen van dien Vorst in 't Land, datmen niet wist, wat daer van te gelooven stond. Men had noch geen seeckere berichten van den Optocht der Munstersche Volkeren, en evenwel was de schrick in Gelderland soo groot, dat veele uyt Aernhem en Doesburgh wegh vluchteden; en even deese Vluchtelingen veroorsaekten allerwegen een sware verbaestheyd. Vermits oock eenige Bischoplijcke Troupen dickmael gintsch en herrewaerts sweefden, soo bevonden sich die van Grol in geen minder anghst, te meer, na dien men uytstroyde, datse een aenslagh voor hadden, 't sy op Borculo, of op Hoogheim, of op Holten, of op eenige andere Plaets.

Van Groeningen hoorde men by na even 't selve, doch alles sonder seeckerheyd. Ja men voeghde noch daer by, dat noch eenige andere Duytsche Vorsten met den Bischop in Verbond stonden, en datse gesamentlijk een groot Heyr by een souden brengen. Doch deese vrees was doenmaels sonder gevolgh, wijl de tijd tot de voorgenoomene Vyandlijckheden noch niet rijp was.

In 't Jaer 1670. nam hy weer een nieuwe twist aen tegens Hertog Rudolph Augustus van Brunswijck-Wolffenbutel, wegens Hoxter, een Stad gelegen ses mylen beneden Cassel. Over deese Plaets was alreeds ten tijde van D. Martinus Lutherus en den Schmalkaldischen Oorlog een groote strydigheyd ontstaen tusschen den Hertogh van Brunswijck Lunenburgh en den Abt van Corvey, onder welcken laetsten dese Stad behoorde, nevens twee vlecken, en vijf of ses Dorpen, welckers inkomsten ontrent vijf duysend Rijcksdalers beloopen. Doch eyndlijck was dit geschil afgedaen, en de vergelijckingh op den Rijcks-dagh bevestigh geworden.

Dus was alles in rust gebleven tot op de dood des nu laetst gestorvenen Abts: Na wiens overlyden 't Convent deeser Vorstlijcke Abdy tot haren Abt heeft

verkoren den Heere Bischop van Munster, alhoewel met geen goed genoegen van sommige. Was 't wel mogelijck, doe deesen onrustigen de Meesterschap hier had bekoomen, dat de rust nu langh sou konnen dueren hebben? Te Hoxter stonden twee Evangelische Kercken ledig, derhalven schreef hy een Brief aen den Hertogh van Brunswijck-Lunenburgh, begeerende eene der selver voor de Roomsch-gesinde, om haren Gods-dienst daer in te verrichten. Doch de gedachte Hertogh, als Bescherm-Heer deeser Stad, gaf hem tot antwoord, Dat hy niet gesind was, deese Plaets yets van hare gerechtigheyd te beneemen, maer deselve te laten in haren oude stand, volgens 't boven gemelde Verdragh, en 't Vreede-besluyt des Jaers 1649. Hier by is 't een wijl tijds gebleven, tot dat nu onlangs, weegens de Brouw-gerechtigheyd en eenige andere dingen, een noch grooter tweedracht ontstond, derhalven sijne Vorstl. Doorl. van Brunswijck-Lunenburgh, tot vergoedingh van 't verderf deeser Evangelische Stad, eenige Compagnien te voet en te paerd daer binnen leyde.

Dit nam de Bischop van Munster op voor een groote beledigingh. Hy, die niet als oorsaeck van tweedracht en Oor-

logh soght, hield deselve nu voor gevonden. Stracks schreef hy aen alle Roomsch-Catholijcke Keur-Vorsten en Vorsten (behalven aen Palts-Nieuwburgh) klagende dat hem geweld was geschied; dat de Hertogh van Brunswijck-Lunenburgh hier door Vreede-breuckigh was geworden, dat hy sijne weerspannige Onderdanen in hare Rebelly tegens hem, hare wettige Overigheyd, stijfde, dat hy hem verhinderde in d'oeffeningh van sijne Rechts-macht in sijn Gebied. Versoeckende derhalven de gedachte Roomsch-gesinde Vorsten, datse hem krachtig wilden bystaen, tot herneemingh van 't geen hem ontrocken was, en om te krijgen vergoedingh van de hem toegevoeghde Schimp en Schaede.

Daer-en-boven gaf hy een Manifest uyt in openbaeren Druck, waer in hy sijn Regt soght te beweeren, en den Hertog gantschlijck in 't ongelijck te stellen: Gebruyckende daer ontrent seer scharpe redenen, en afslaende alle bemiddelingh tot een Verdragh, waer tegens hy met alle macht soo veel hy kon en met helpers hulp den genoemden Vreede-breker wou vervolgen. Dit sijn Manifest droegh de volgende Titel: Manifest en Bericht, op wat voor een wijs sijne Doorluchtigheyd Heer

Rudolph Augustus, Hertogh van Brunswijk en Lunenburgh, de Vorstlijcke Corvaysche Municipal-Stad Hoxter vreedbreuckiger wijs geinvadeert, en met gewaepende hand in openbaere Rebelly tegens de Land-vorst gefomenteert heeft.

De gedachte Hertogh dit Schrift in handen gekoomen sijnde, gaf een Tegen-Manifest uyt, sijnde vry wijdloopigh, waer van wy maer alleen den korten inhoud hier sullen ter neer stellen. De Bischop had in sijn Manifest den regten grond der saecken nauw aengeroerd. Onkende 't geen blijckelijck en der gantsche Weereld kondigh was. Fundeerde daer tegens 't gantsche werck alleen op een qualijck gevoerd Proces in de Hoxtersche Brouw-saeck. De Stad Hoxter had sich nu langh over 't Sticht Corvay beswaerd, als van 't selve overlast lijdende in al hare oude Kerklijcke en Burgerlijcke Gerechtigheden; desgelijcks oock in hare Neeringh, door de verhinderingh des Brouwens. De Vorsten des Neder-Saxischen Kreytz, selfs oock de Koningh van Sweeden, hadden aen den Bischop, als Administrater des Stichts Corvay, geschreven, dat van sulcke Verdruckingen afgestaen, en de Stad in hare Gerechtigheyd ongekrenckt gelaeten mocht worden: 't Sel-

ve hadden oock gedaen de Hertogen van Brunswijk en Lunenburgh; doch te vergeefs. Ja de Beswaringen wierden van dagh tot dagh grooter, soo dat d'arme lieden sich by na t'eenemael ondergebraght bevonden. Den Raed van Hoxter had men alle Rechts-macht in 't Burgerlijcke benoomen, soo datse nauwlijcks de naem en schaduw eener Magistraet hadden behouden, onder een bloote voorwendingh, datse deselve Geregts-macht verpand hadden, 't welck gantschlijck wierd ontkend. Ja genoomen, maer niet toegestaen, dat hier yets aen waere, soo kon echter 't Sticht in een eygene saeck geen Rechter sijn, noch als Rechter de Rechts-macht aen sich trecken, veel min soo veelerley ongehoorde Executien ter hand neemen. Gelijck men dan dese arme Stad door meenighvuldige harde Pandingen soodanigh had gedruckt, dat d'Inwooners van by na al hare have ontbloot waren. De Corvaysche Pand-Wagen was door alle Straten omgereeden, en had een groot deel (van de Corvaysche Regeering uytgekipte) lieden benoomen al hare levens-middelen, Brood, Vleesch, en Speck, oock al haeren Huysraed, Lijnwaed, Bedden, e.s.v. sonder datse 't minste behielden, of yets konden weer

bekoomen, 't Vee wierd uyt de Weyden gehaeld, en de Burgers derfden sich niet buyten de Poort vertoonen. De Hoxtersche Dienaers wierden van de Corvaysche Onderdanen op d'openbare Weegen gewapenderhand vervolgd: De Raeds-Bediende in de verrichtingh harer Beveelen aengetast en in lelijcke Gevanckenissen geworpen. Hadden oock nieuwe Kerckers laten maecken, om al de Hoxtersce Burgers, diese maer bekoomen konden, daer in te setten.

By de Munstersche en Osnabrughsche Vreede 1649. was deese arme Stad uytdruckelijk hersteld in haer Brouw-werk, doch naderhand al weer op nieuws daer in vernadeeld, wijlmen niet wou toelaten dat de Bieren in 't Sticht Corvay souden vervoerd worden, gelijck altijd was geschied. In tegendeel had men den Stichts-Secretarius Maule, die noch Brouwer noch Burger was, 't Brouw-werck in de Stad laten dryven, en alsoo de Burgers (welckers Neeringh meest in 't Bier-Brouwen bestaet) de middelen van 't onderhoud haeres levens ontrocken, tegens de klare woorden van de verplichtingh des Stichts Corvay in 't Jaer 1556. en de gedachte herstellingh in 't Iaer 1649.

Vier of vijf Burgers 't oude Recht des Magistraets op 't Brouw-bedrijf niet gehoorsamen willende, stellen sich tegens haer op, vallen in 't Raedhuys, en meenden den Syndicus om hals te brengen, gelijck oock geschied sou sijn geweest, indien d'andere Burgers sulcks niet belet hadden. Evenwel klaegense noch by de Corvaysche Regeeringh; en de Vorstlijcke Raden gaven haer terstond gehoor, ja namen sich haerer aen, en begonden onvredelijcke handelingen tegens den gedachten Syndicus en andere aen te vangen. De Raed en Burgery siende waer dit heenen wou, lieten door een Notarius en Getuygen een opentlijcke Protestatie tegens deese onwettige bedryven afgaen. Daer-en-boven hebben Burgermeesteren en Raeden onderdanighlijck geschreven aen sijn Vorst. Gen. van Munster, hem wijdloopigh vertoonende d'onbevoeghde Procedueren der Corvaysche Regeeringh in deese saeck: biddende, dat hy genaediglijck daer tegens geliefde orde te stellen. Waer uyt dan blijckt, dat die van Hoxter sich niet hebben willen ontrecken de gehoorsaemheyd, welcke men d'ordentlijcke Overigheyd schuldig is, maer den wegh des Rechts wilden inslaen. Behalven noch dat dit een saeck

was van Burgers tegens Burgers, en dienvolgens ten eersten tot den Raed behoorde.

Maer als nu echter de Vorstlijcke Regeeringh de Pandingh wou ter hand neemen, en de Burgers van hare Beesten beroofden, soo hebbense sich gesteld in staet van tegenweer, te meer, wijl de Boeren des Stichts Corvay in de Wapenen stonden, en sy ter dier oorsaeck een overval te bevreesen hadden: Waer by dan noch dit quam, dat hare Poorten en Mueren by na gantsch open stonden.

De Bischop had in sijn Manifest geroemd, dat hy van tsederd den aenvangh sijner Regeeringh de Stad Hoxter seer genaedigh had gehandeld: Daer-en-boven haer niet een eenigen penningh had doen opbrengen tot de lasten des Vaderlands. Hier op werd geantwoord: Dat sijne genaede uyt 't voorgaende genoeg bleek. Voorts, dat 't andere onwaerheyd was. Want soo haest was hy tot de Regeeringh niet gekoomen, of hy had een Vee-schattingh ingevoerd, 't welck noyt te vooren van eenige Abten was geschied. Als oock de Munstersche Krijgs-volckeren te paerd en te voet uyt Hongaryen weer t'huys quamen, had de Stad Hoxter deselve een tijd langh alleen moeten herbergen en onder-

houden, sonder eenig toedoen des Stigts. De Rijcks en Kreytz-Schattingen haddense altijd betaeld. Anders waerense niets met allen schuldigh, selfs oock niet d'Inquartieringh. Noyt was haer van eenigen Abt sulcks afgeeyscht. Men had haer tot den Turcken-Krijg over de 1000. Rijcksdaelers afgevoorderd. Men had gewild, datse van de honderd Romer-maenden haer deel souden geven in den Tax van 't geheele Sticht, onaengesien men haer d'oude Neringh ontrecken, en deselve op 't Land gebracht had, tegens d'oude Verbonden tusschen 't Sticht en de Stad. Al hare gedaene klachten waren verworpen, ja hadden geduerigh maer dies te grooter beswaernissen veroorsaeckt.

Dat de Stad Hoxter recht had om sich in de Wapenen te stellen, tot tegenstand van haere Verdruckingh, werd bewesen uyt 't Westphaelsche Vreede-besluyt, luydende: Indien door beyde de gedachte middelen (te weeten, door den wegh van vriendlijcke onderhandelingh, of des Rechts) binnen drie Jaren tijds de saeck niet kon werden afgedaen (namentlijck, waer over verschil viel) soo sullen alle en een yeder, haer belangh aen 't Vreedens-Instrument hebbende, bevoeghd sijn, haere macht by 't beleedighde Deel te stellen, de

Wapenen aen te grypen, en de tegenstreevers terugg' te drijven.

Waer uyt dan oock, bleeck, dat Hartogh Rudolph Augustus van Brunswijck-Lunenburgh recht had, om de Stad bystand te doen, te meer, wijl hy Beschermheer over deselve was, en niet anders socht, als de Burgers te behouden by haer wettige Gerechtigheden, en haer te bevryden van verdruckingen.

De Bischop had geseghd: Dat het een onderworpene niet betaemd, sonder bewilligingh van sijnen Land-Heer ergens elders beschermingh te soecken. Doch hier tegens werd gesteld 't Rijcks-Afscheyd van 't Jaer 1555. Maer hier door werd niets benoomen aen de geene, welcke van ouds af recht hebben gehad om Beschermingh aen te neemen.

Oock had de Bischop ontkend 't Bescherm-recht der Hertogen van Brunswijck en Lunenburgh over deese Stad. Doch 't selve werd beweesen uyt den Schuts-Brief van Otto en Magnus, Hertogen van Brunswijck en Lunenburgh, de Stad Hoxter gegeven in 't Jaer 1332. Uyt de getuygenis van Timon, Abt van Corvay in 't Jaer 1265. Voorts uyt verscheydene Voorbeelden in de Jaren 1416. 1434. 1450. 1461. 1480. 1482. 1497. 1500. 1508. 1517. 1547. 1553. 1633. e.s.v.

Hier by koomd noch, dat in de Vergelijcking des Jaers 1434. tusschen 't Sticht en de Stadt uytdrucklijck is vast gesteld: dat geenen Abt tot de Regeeringh sou worden toegelaeten, voor dat hy eerst de Verbonden met de Stad opgericht, nevens hare Privilegien en Gerechtigheden, met hand en zegel had bekrachtighd. Dit had de Bischop van Munster, als tegenwoordigen Administrator van 't Sticht Corvay, tot op heden toe noch niet gedaen, en oock derhalven de Huldiging noch niet ontfangen.

Vermits nu de Vorstlijcke Regeering tot Corvay by na al 't Vee der Stad op eenmael had laeten wegh haelen, bestaende in meer als 450. Beesten, behalven de daer by sijnde Paerden: Vermits eenige honderd Boeren des Stichts in de Wapenen waren gebracht: Vermits de Stad Hoxter op soo veelerley wijse verdruckt wierd: Vermits in de selve tusschen de Burgers een grooten oproer was ontstaen: Vermits den Raed op 't alderhoogste beschermingh had versocht, soo had den Hertog niet konnen nalaten, eenigh Krijghsvolk binnen deese Plaets te leggen, doch niet, voor dat hy eerst by de Corvaysche Regeering had laten aenhouden om de weergevingh der Beesten, onder aenbieding van Borg, waer doorse souden konnen komen

tot 't geen de Stad, volgens hare meening verbeurd had, indien sulcks waer wierd bevonden. Maer hier op kreegh hy tot antwoord, dat de saeck niet meer aen haer maer aen den Bischop van Munster stond. Oock met bedreygingh, dat de gedachte Bischop Krijghs-volck in de Stad sou brengen, om d'ongehoorsame tot onderdanigheyd te dwingen.

't Geen'er noch volgd sou te lang vallen hier in te voegen, hoe seer wy ons ook de kortheyd mochten bevlytigen. Dit echter konnen wy niet voorby gaen, om te doen sien 't Oorloghs-suchtigh en onvreedsaem gemoed deeses Munsterschen Bischops. De Bischop van Osnabrugh bemoeyde sich gantschlijck met dit werck niet. Alleen liet hy dien van Munster door een Gesant versekeren sijne bekommeringen over deese Tweedracht, en hem aenbieden alle goede diensten, tot wegneemingh van deselve. Wie sal niet oordeelen, dat dit een beleefde bedanckingh verdiende? Maer neen: Deesen Beuskop (soo wierd hy van sommige genoemd in plaets van Bischop, en Beerenhert in plaets van Bernhard) nam sulcks soo euvel, dat hy hem voor sijne Parthy hield, en derhalven hem oock den Oorlogh aenseggen wou, indien hy sich niet

terstond rondelijck verklaerde, hem in de herneemingh van Hoxter niet verhinderlijck te sullen sijn.

Belangende de Grieven der Stad Hoxter tegens den Bischop van Munster op den Rijcksdagh te Regensburgh overgeleverd, deselve waren 5. in getal ten opsicht van 't Kercklijke, en 32. in 't Burgerlijcks. Kortelijk sullen wy eenige der voornaemste hier vertonen. En voor eerst aengaende 't Kerklijk: Tegens 't Vreede-besluyt des Jaers 1649. (waer in deese Stad hersteld wierd in al hare Geestlijke en Weereldlijcke Gerechtigheden, gelijckse deselve had gehad in 't Jaer 1624. en alsoo tot den Duytschen Oorlogh toe) had men daer in gevoerd d'oeffening des Roomschen Gods-diensts, en d'Euangelische ontweldigd de Stads of Nicolai Kerck: De Franciscaner Monicken daer weer ingebracht: Een alsoo genoemd Catholijck Geestlijck Gericht daer aengesteld, waer aen alle Boeten en Straffen, e.s.v. voor heenen aen de Stad behoord hebbende, werden getrocken. Ja selver, Burgermeesteren, Raden en Euangelische Predikanten wierden voor dit Geright gedaegd, in groote geld-boeten geslagen; en soose die niet terstond betaelden, soo viel men in hare Huysen, en nam al 't hare wegh.

Men dwongh den Raed, op hooge Straffen, Papisten tot Burgermeesters te maken. Als S. Viti-dagh te Corvay wierd gevierd, soo moesten al de Boeren des Stigts uyt d'Over-Dorpen, jongh en oud, Man en Wijf, Knechten en Maeghden, met Geweer, Vaenen, Beelden, Trommelen en Gesangen, niet sonder argernis der Euangelische, door de Stad gaen, 't welk voor heenen noyt geschied, maer onlangs onder deesen Bischop eerst ingevoerd was. 't Gebeurde over eenige Jaeren, dat deesen S. Viti-dagh quam op eene der Pinxterdaegen na den Ouden Stijl. Doe quamender Boeren voor d'Evangelise Kiliani Kerk onder den Godsdienst daer aen trecken, makende soodanigh een geweldig geroep, geschreeu en geblaer, dat de Predikant van Prediken moest ophouden.

In Politique saecken heeft men niet min haer onderdruckt, vlack tegens haere herstelling door 't gedaghte Vreede-besluyt des Iaers 1649. De Magistraet had men ontnoomen alle Reghts-maght in 't Crimineel en Civil, haer van over veele Eeuwen toebehoord hebbende; soo dat Burgermeesteren en Raed niet eens meer een ongehoorsaemen Burger derfden straffen of in gevanknis leggen: Moetende daer tegens gedogen, dat

haere Burgers uyt de stad gehaeld en nae Corvay gevoerd wierden. Indien Burgermeesteren en Raed, volgens Eed en Plight, een Misdadige wilden sijn reght laeten weervaeren, soo wierdense selfs in swaere Boeten geslagen, en men haelde uyt hare Huysen al wat'er in was, Koorn, Mout, Vee, Koppen, Schootels, Tafelborden, Lepels, e.s.v. Om dat Burgermeester Wildenborer voor ontrent 16. Jaeren by 't leven des voorigen Abts had gesproocken voor de Stads Reghten, wierd hy nu eerst voor drie Iaren gepand. Men heeft een Righter in de Stad gesteld, waer door Burgermeesteren en Raed de prima instantia over haere Burgery werd benoomen; jae soo geheel, datse geen maght hebben, om voor haer selven of voor haere Burgeren eenigh Contract te maecken of te bevestigen; soo dat dese Stad veel arger wierd gehandeld als 't geringste Dorp. Iae sy mogten niet eenige Placcaten laeten aenslaen ten besten der gemeene welvaert. De Stad had een groot deel gelds gegeven voor de Gerechtigheyd, dat al de Bieren uyt de selve souden moeten gehaeld worden. Hierin warense bysonderlijck en uytdrucklijck in 't Iaer 1649. weer hersteld; maer deese Privilegie was

haer nu gantsch ontnoomen. 't Oude regt der Tollen wou men haer niet meer toestaen. De Stads Wijnkelder ('t eenige haer noch overgeblevene middel om haer te redden uyt de swaere Schulden, welckese geduerende den Oorlogh hadden moeten maecken) geschiedede soodaenige indrangen, dat deselve bynae gantsch ter neer lagh. De Corvaysche Bediende, hebbende veele Goederen in, voor, en rondom de Stad, ook ten deelen Burgers zijnde, en Burger Neering drijvende, wierden van alles bevrijd, soo dat d'andere arme Burgers alleen den geheelen last dragen moesten. Evenwel begeerdmen, dat de Stad noch sal betalen d'oude Tax in 't Aendeel des Stichts aen de Rijks, Turken en Kamer-Schattingen, onaengesien nu nauwlijks 250. Burgers in de selve waren, meest al t'samen arme lieden, daer te voren meer als 1000. welhebbende Burgers in Hoxter gevonden wierden: Onaengesien men oock deese Plaets had ontnoomen alle Neeringh, Inkoomsten en Gevallen: Selfs oock de geringe Thienden, waer uyt d'Euangelische Predikanten en Schoolmeesters plegen betaeld te worden, soo datse deselve nu niet meer konden haren loon geven. Noyt had eenigen Abt 't Recht gehad, om Be-

settingh in de Stad te leggen. Maer nu moesten d'uytgemergelde Burgers geheele Regimenten te paerd en te voet op eenmael innemen, en haer voorsien van vyer, meel en sware Servisen; sonder dat de Burgermeesters macht hadden om de Billetten te schryven, en de verdeelingh te doen. Men dwongh de Brouwers, haer Bier beeter koop te moeten geven, als ergens elders. Men gebood Burgermeesteren, Raed en Burgery, op verbeurte van een groote geld-straf, seecker getal van Vogelhoofden aen den Fiscael te moeten leveren, op datse immers de minste Boeren mochten gelijk gesteld sijn. Veel andere geweldige parssingen en gantsch onwettige beroovingen harer Vryheden werden hier vertoond, welcke wy, kortheyds halven, voorby gaen.

Ondertusschen quam den Oversten Bentinck in Slachtmaend deses Jaers 1670. in 's Gravenhaegh aen, haere Hooghm. uyt den naems des Bischops voordragende d'oorsaeck van de plotselijcke Wervingen, by hem ter hand genoomen, namentlijck, dat sulcks geschiedede wegens de Stad Hoxter in 't Sticht Corvay. Met byvoegingh, dat sijnen Heer (onaengesien alle daer tegens uytgestrooyde gerugten) met desen Staet in goede nabuer-

schap en vriendschap wou leven: en alleen voorneemens was, sijn Recht nyt te voeren tegens de Hertogen van Brunswijck-Wolffenbuttel en Lunenburg. Naderhand vertrock hy van den Haegh na Amsteldam om soo daer als t'Utrecht een deel Geweer voor den Bischop op te koopen. Doch de Staten deese Provintie sulcks verneemende, schreeven terstond aen de Generaliteyt, dat doch den Yssel wel besorgd, en insonderheyd de Besetting in Doesburg versterckt mocht worden, vermits de gedachte Bischop van Munster een goeden hooe volcks ontrent Brevoort had gelegd, 't welck niet de wegh na Hoxter, maer na de Vereenighde Nederlanden was. Hier op wierd een besluyt genoomen, om de Guarnisoenen in Gelderland, Zutphen, Over-Yssel, Frieslant en Groeningen met noch 4000. Ruyters te verstercken. Korts hier na schreef de Vorst een bedrieghlijcken Brief aen de Staten Generael, tot een Nieu-Jaer-wensch; te gelijck haer aenbiedende, dat hy, na 't byleggen der verschillen met de gedachte Hertogen (waer toe hare Hooghm. hare middelaerschap hadden aengeboden) haer geerne eenige van sijne Troupen wou overlaten.

Franckrijck was ondertusschen beesigh met geweldige Wervingen. Spanje

vreesde, dat deesen swarm van Krijghslieden wel licht weer in sijne Landen mocht vallen: Doch de Fransche Koning deed de Spaensche Koningin verseeckeren van sijn alderoprechtste meeningh. De Staten der Vereenigde Provintien konden niet minder als groote bekommeringen hebben. Sijne Majesteyt begaf sich na de veroverde Steeden in de Spaensche Nederlanden. Quam in Bloeymaend te Doornick. Trock in Hoymaend weer te rugg' Eyndlijck brack uyt, waer op sijn Oorloghs-toerustingen voor deese tijd waren aengesien. 't Gold Lottharingen: En wel haest maeckte hy sich meester van dit Hertoghdom. Echter wierden daerom de Volck-aenneemingh niet afgeschaft. Te gelijck wierden oock een deel Oorloghs-Scheepen vervaerdigd. Wonder hoogh nam de Koningh op 't Verbod der Fransche Wynen en Brandewynen, in Holland gedaen, wijlmen doch genoeghsaem bemerckte, dat hy niet goeds in den sin had. Liet oock daer tegens een Verbod uytgaen, dat geen Brandewyn-lading in Hollandsche Scheepen sou mogen geschieden. Stelde op yder last Haringh, uyt Holland komende, 24. Parysche Ponden. Drie maenden daer na 32. Ponden. Noch 3. maenden daer na 40. Ponden. Op alle

Speceryen 30. ten 100. behalven de voorgaende lasten. Doch wy willen in dit kleyne Werkje alleen by den Bischop blyven.

Door de bysondere vlijt der Heeren Middelaers (te weeten Heer Georgh Wilhelm en Heer Johan Frederick, Hertogen tot Brunswijck en Lunenburgh, de Koning van Franckrijck, d'Aerts-Bischop van Mentz, en d'Aerts-Bischop van Keulen, welcke ten deesen eynde hare Gesanten hadden afgesonden) is in Grasmaend des Jaers 1671. een Provisioneel Verdragh geslooten tusschen den Hertogh Rudolph Augustus en den Bischop van Munster. De gemelde Hertogh sou sijn Krijghs-volck weer uyt Hoxter afvoeren. Hier tegens beloofde de Bischop, dat hy de Stad niet sou beneemen haer Gerechtigheden, welke haer rechtmatigh toequamen volgens d'oude Privilegien en 't getroffene Vrede-besluyt te Munster en Osnabrugh: Maer datse hare grieven sou mogen voorbrengen ter plaets daer 't behoorde, en oock by sijn Vorstl. Gen. den Bischop, die deselve door onsydige Raeden sou doen ondersoecken. Indien oock de Stad door 't Oordeel, 't welck sou werden uytgesproocken, sich beswaerd vond, soo soude aen een hooger Rechter mogen Appel-

leeren, e.s.v. Veel beloofd, maer weynig gedaen.

In dit Antwoord, by provisie gemaekt, was bedongen, dat de Bischop, gedurende d'onderhandeling tot de volle afdoening der saeck, niet meer als 60. of ten hoogsten 70. man in Hoxter sou mogen leggen. Maer soo haest de Wolffenbuttelsche waren uytgetrocken, quamen meer als 250. Munstersche koppen in de Stad, Vrouwen en Kinderen daer onder gereekend. Dit veroorsaeckte terstond weer onwil. De Steedelingen seyden, men had maer 60. of 70. Mannen gemeend, niet soo veel Vrouwen en Kinderen, welcke de Stad maer tot een swaren last dienden. Hier uyt bleeck genoeghsaem, dat de Bischop dese arme Euangelische Plaets tot de grond toe socht te verderven, te meer, wijl d'uytgeputtede Burgers dit volck van eeten en drinken moesten versorgen. 't Welk noch daer-en-boven groote moedwillen bedreef, de gedachte Burgers slaende, en hare goederen in stucken werpende. Waer tegens de Wolffenbuttelsche alles watse verteerden tot een penningh toe betaeld hadden.

Allenkskens wierd men meer en meer gewaer, dat de Bischop van Munster vyandschap tegens deesen Staet in 't Hoofd

had, en dat deselve veellicht haest sou koomen uyt te barsten. De Heer Prins Mauritz van Nassauw, ontrent deese tijd binnen Weesel sijnde, maekte hare Hoogmoogende bekend, hoe 800. Bischoplijke Ruyters waren koomen leggen in 't Dorp Dingen, wel onder 't Munstersche gebied behoorende, doch niet meer als anderhalf uur van Wesel gelegen: Derhalven dan oock sijne Vorstlijcke Genade alle nodige orde had doen stellen tot de verseeckeringh van deese Stad, aen welcke den Staet in deese tijd soo veel was gelegen. Men kreegh daer-en-boven bericht, dat seecker Schaep-Harder was gevangen genoomen, soo als hy beesigh was om de Stads-Gracht van Weesel te peylen. Ondertusschen had de Bischop een Landdagh binnen Munster aengesteld, en soo veel te weegh gebracht, dat de Standen hem hadden toegestaen 100000. Rijcksdaelers, te betaelen in vier maendlijcke Termijnen. Uyt alle gewesten quamen hier nu meenighten van Officiers, dienst soeckende, waer van hy deese volgende aennam, en Volck deed werven: De Graef van Benthem, Colonel Nagel, Westerhelt, Bernsell, Meynartzhage, Joseph, Doopst, Post, Schellart, Ruel, Baron de Welle, Croon, Zoller, Dower, Grand Vallier,

Wolkamerdorf, Pilac, Spaerman, Major Marck, Kalkar, Goor, Asscheberg, Kaltenbag en Trukulo.

Niet alleen de Staten Generaal, maar oock verscheydene andere Naebueren des Bischops stonden over deese geweldige Krijgstoerustingen in swaeren achterdocht en geen kleyne vrees. Die van Keulen wierden gewaerschouwd, datse aldereerst stonden aengetast te worden. Want de Munstersche Vorst had nu 32000 Mannen by een. Daerenboven had hy laten maecken 600 Kassen van Greynenhout, van binnen met Biesen gevuld: Yeder was ontrent ses voet in 't vierkant, en konden met haecken aen den anderen worden geheght, soo dat hy hier door in weynigh tijds een bequame Brugg' selfs over de grootste Rivieren kon vervaerdigen. Maer terwijl hy andere Gewesten door een Oorlogs-brand soght t'ontsteecken, heeft een Vyerbrand sijne Stad Munster geen kleyn verderf toegebraght. In Grasmand geraeckte seecker Convent alhier in volle vlam. Niet alleen wierd 't selve gantsch verteerd, maer noch over de drie honderd huysen vielen in d'Asch, onaengesien alle daertegens aengewende vlijt. Sommige schrijven van vier hondert Woo-

ningen, welcke gantsch vernielt wierden.

Uyt Franckrijck wierd ontrent den Herfst deeses Jaers seer veel gelds nae Duytschland gesonden: Ten welcken eynde is korts daer nae gebleecken. De Bischop van Munster kreegh'er rijcklijck sijn deel van. Oock seghd men, dat wel ses Millioenen nae Engelland gingen, om de Zee-maght van dit Rijck daer meê t'onderstutten, en tegens de Vereenighde Nederlanden te doen aengaen. Ondertusschen hield dien Monarch sijn voorneemen noch al geheym. Echter kon men lightlijck vermoeden, waer 't op gemunt was. Aen deese sijde wierden van de Staten Generael wel besluyten genoomen, om veel Volck te werven, de Steden wel te voorsien, e.s.v. doch men kon tot geen uytvoeringh koomen, wegens 't Verschil over een Krijghs-hoofd; waer toe sommige Provintien den Heere Prins van Oranje wilden bevoorderd hebben, maer andere stonden sulcks tegens; Jae soodaenigh, dat eenige liever 't geheele Land Fransch wilden sien, als Willem de III. hersteld in den Staet sijner Voorvaderen.

Met den aenvangh van 't Jaer 1671. begonden de gedreyghde en gevreesde

swarigheden over ons Land sigh al meer en meer te vertoonen. De Bisschop van Munster, wel wetende aen wien en waer voor hy sigh verkoght had, was echter soo bedrieghlijk, dat hy in Loumaend den Heer van Amerongen de grootste verseeckeringh deed, van 't laetste Tractaet, met deesen Staet opgeright, volkomentlijck te willen onderhouden. Doch voeghden'er echter by: Dat hy niet sou konnen weygeren aen de Volckeren van eenige sijner Verbondene Pas te vergunnen. Ondertusschen liet hy veele Fransche in sijn Bisdom koomen, onder voorwending van daer Huysen te willen hueren; maer in der daed om dies te dighter by hare Aenslaegen te zijn.

Eyndelijck brack in Grasmaand de Verborgentheyd uyt, en 't langh voorheen genoomene Besluyt baerde; Frankrijk had Engelland op sijne sijde gebraght, en beyde deese Koningen deeden op eenen dagh den Oorlogh tegens de Vereenighde Nederland verkondigen. D'Engelsche Majesteyt gaf in sijne Oorloghs-Declaratie noch eenige redenen, waerom hy den Krijgh aennam; hoe gegrond of ongegrond, laeten wy de verstandige oordeelen: Maer de Koningh van Frankrijck gaf' er geene, als alleen van sijn mis-

noegen. Dus luyde de sijne: 't Quaedt vergenoegen, 't welck sijne Majesteyt heeft over 't bestier, nu tseedert eenige Jaren van de Staten Generael der Vereenighde Nederlandsche Provintien ten sijnen aensien gehouden, de saeck daer toe gekoomen sijnde, dat sijne Majesteyt niet langer, als ten kosten van sijne Glorie, kan ooghluycken (dissimuleren) d'onwaerdigheyd, welcke hem werd veroorsaeckt door een manier van doen, die soo weynigh overeenkoomd met de groote verplightingen, waer meê sijne Majesteyt en de Koningen sijne Voorsaeten deselve soo mildelijck hadden opgevuld; soo heeft sijne Majesteyt verklaerd, en verklaerd by deesen, onder sijne handteeckeningh, vast gesteld en beslooten te hebben, de gemelde Staten Generael der Vereenighde Nederlandsche Provintien den Oorlogh aen te doen, soo ter Zee als te Land.

Ontrent dese tijd quam in Franckrijck uyt een verwaend Sinnebeeld, gepast op dien Koningh; te weten: Een Son, die Dampen en Wolcken uyt de Waterpoelen opgetrocken hebbende, deselve weer verdrijft, met dese Byspreuck: Evexi, sed discutiam; Soo veel als: 'k Heb haer opgetrocken, maer sal haer weer doen verdwijnen. Aen d'eene sijde stond de Koningh, met een gewaepende Leeuw

onder sijne voeten, dien hy de doot dreyghde. Aen d'andere sijde even den selven Leeuw, ter aerden leggende, met een Keeten gebonden. D'eendraghts-Pijlen waeren in stucken gebeten. Onder dit Sinnebeeld had O. F. de Brianville, Abt van S. Benedictus de Quinςay, een Klinck-dight gemaeckt, tot naerder verklaringh van 't selve. Daer nochtans bekend is, dat de Koningen van Franckrijck niet min diensten van deesen Staet hebben genooten, als den Staet van haer. Dus sprack eens Mons. de Mourlagh, Gesant des Franschen Koninghs in de Vergaderingh der Staten Generael den 26. der Ooghstmaend 1593. D'Alderchristlijckste Koningh heeft my aenbevoolen, aen uwe Hooghm. te vertoonen, dat de bysondere genegentheyd, welcke ghy tot noch toe getoond hebt tot den welstand en bevordering sijner saecken, ten minsten in uwe geesten deese vergenoegingh moet laeten, datse is beweesen aen een Vorst, die deselve nae haere reghte waerde achtende, de verpligting daer af oock niet wil verbergen. Sijne Majesteyt erkend, dat Franckrijck en hy selfs, bysonderlijk sijn persoon in sijn uyterste benaudheden, aen geen andere rechtvaerdiglijcker de tijtel van oprechte, volmaeckte en ongeveynsde Vrienden kan passen, als aen uwe

Hooghm. om dat gy den Koning en 't Koningrijck uyt liefde tot deselve hebt bemind. Gy niet hun voorspoed gevreesd, maer veel meer gewenscht, ja tot hun behoudenis geholpen... Niemand sal dese weldaden waerdighlijck genoegh konnen achten, dan met acht op deselve dingen te neemen, e.s.v. Dit gantsche gespreck, in geschrift aen de Staten overgeleverd, roemd hare beweesene weldaden. De Koningh was bedroeft, dat hy sijne danckbaerheyd niet anders kon betuygen, als met bloote woorden. Hy erkende de veelheyd der goede diensten, die de Staten hem in d'ongemacken van Franckrijck hadden beweesen. En waerlijck, deselve waeren vry groot. Mons. de Sully stelt in sijne Memorien, dat Koningh Hendrick de IV. tot de Kroon gekoomen sijnde, aen de Staten schuldig was 92. Tonnen gouds, en 75400. guldens, aen geleend geld, Besoldingen, Onderhoudingh van Krijghs-volck ten dienst des Koninghs, Buskruyd, Voorraed, e.s.v. Hem verschaft geduerende den Oorlogh der Verbondene, of Ligue, En veellicht sonder hulp der Staten sou hy, en dienvolgens sijn geslacht, wel noyt tot de Kroon sijn gekoomen. Wil men dan roemen, soo heeft Nederland oock wat te seggen. Doch dit maer alleen als in 't voorby gaen.

Soo kreegh dan den Vereenighden Staet te gelijck twee Machtige Potentaten op den hals, ter Zee en te Land, namentlijk, de Koningh van Franckrijck en Engelland. 't Quam vele niet weynigh vreemd voor, dat de laetst genoemde Majesteyt d'aengelegentheyd sijns Rijcks niet alleen versuymde, maer oock selfs scheen tegens te gaen, door met Franckrijck aen te spannen. Doch 't is hier de plaets niet om daer van te spreecken.

Dit was noch niet genoegh. 't Scheen dat de Fransche Majesteyt sich noch niet vertrouwende, de Vereenighde Provintien te sullen konnen vermeesteren (onaengesien hy wel wist, immers nae vermoeden van veele, hoedanigh hy met sommige in deselve stond) sonder oock de Bischop van Munster, die van Keulen, en andere op sijn syde te brengen, om tegens de Staten aen te gaen. Doch 't was hem om ons alleen niet te doen. Hy socht oock (na veeler oordeel) de Spaensche Nederlanden, en 't Keyserrijck; en alsoo de Monarchie te bekoomen. Hier toe was dan haest, groote macht, en verbond met veele van nooden. Geswindelijck moesten de Vereenigde Landschappen gedempt sijn, op dat d'andere van deselve geen hulp mochten genieten: op dat men van

hier uyt d'andere dies te beeter kon aengrypen, eerse noch in staet van genoegsame tegenweer souden sijn. Dit scheen den toelegh, en soodanigh spraken seer veele.

De Hertogh van Luxenburgh trock met den Bischop van Straetsburgh na Westphalen, tot den Bischop van Munster. Hier wierd beraedslaeghd, hoe men Over-Yssel, Gelderland, Utrecht, en soo voorts Holland best sou mogen vermeesteren. In 't eynd van Grasmaend deses Jaers 1672. bracht de gedachte Munstersche Bischop sijn Volck by een. Franckrijck was oock gereed. Engelland met alle macht beesigh. Van de verrichtingen der twee laetste groote Vorsten sullen wy hier niet spreecken, ten ware wy hier en gintsch in 't voorby gaen yets moesten aenmercken, maer alleen 't bedrijf van den Munsterschen soo genoemden Woelwater verhalen. Die oock op den 18. der Bloeymaend met sijn' Oorloghs-Declaratie voor den dagh quam, bestaende in eenige beschuldigingen, die waerlijck valschlijck verdichtede voorwendingen waren. Men had in de Vereenighde Nederlanden veele lieden met geld en groote beloften bewoogen, om sich te bemoeyen tot d'omkoopingh der Bischoplijcke Officiers en Commandanten; om Steeden, Vestingen, en by-

sonderlijck Magasijn-huysen in brand te steeken; om Rebelly en Oproer te verwecken; om de Soldaten van haren Eed en plicht af te trecken, en alsoo de Steeden en Vestingen in handen der Generale Staten te stellen. Ja hadden oock getracht sijn Vorstl. Gen. om 't leven te brengen. Gelijck dan in sijn Sticht en Vorstendom in Steeden, Vlecken, Heerlijckheden en Dorpen veele hooghschaedlijcke Branden waren ontstaen, niet sonder arghwaen dat sulcks was geschied door vyer-inleggingh van boose Brandstichters, gelijck de bedroefde oogenschijn genoegh te kennen gaf. Vermits nu sulcke grouwlijcke daden selfs by de Turken en Barbaren weynigh wierden vernoomen, en sijn Hooghvorst. Gen. schuldigh was, soo voor hem selven als voor sijne Landen en Onderdanen sorge te dragen, soo beval hy al sijne Officieren en Commandanten, nauw acht op al sodanige personen te nemen, Spions, Brandstichters en Verraders, de verdachte aen te houden, en in de naeste Besettingen te brengen, Voorts verbood hy alle handel en wandel op en na de Vereenigde Nederlanden, op straf en verbeurdmaeckingh der goederen.

Eenige mercken aen, hoe hy in deese fijne Declaratie sich selven leugenachtigh maeckt. In 't Hoofd van 't selve segd hy, dat de gedagte voorgewendede misdaden

van Brandstichtingen, voorgenoomene Moord aen sijn Persoon, omkopingh der Commandanten, en verwecking van Oproeren bewijslijck waren door geintercipieerde Brieven, bekentenis van aengehoudene en in hechtenis genoomene persoonen, en andere veelvoudige kondschappen. Is 't nu wel gelooflijck (seggense) dat hy soodanige lieden in sijn geweld hebbende, en de belydenis van haer quaed openbaer sijnde, deselve niet ten felsten sou hebben doen straffen, ten afschuwlijck Voorbeeld van andere? En nochtans is ontrent deese tijd niemand in sijn gantsche Gebied om diergelijcke schelmstucken eenige de minste straf weervaeren. Maer 't quaed, daer hy selfs aen schuldigh was, leyde hy op andere. Sijn eygen gemoed is best bekend geweest, of hy niet eenige Persoonen en sommige Provintien heeft weeten om te koopen, om deese en geene Steden troulooslijck aen hem over te leveren. Immers de geene, welcke alle saken nauwkeurigh overwegen, en op al sijn bedrijf 't oogh hebben laeten gaen, konnen sich niet inbeelden, dat hy soo haest sou meester worden van soo veel vaste Plaetsen sonder heymlijck verstand met eenige in deselve gehad te hebben.

Das was nu dien grooten Huerlingh

(gelijck hy gemeenlijck soo genoemd werd) gereed, om tegens voorgaende Verbond, Eed en Belofte den Vereenighden Staet op 't lijf te vallen. Dit was hem een seer gewenschte saeck, eensdeels, wijl hy sonder onrust niet kon leven; gelijck hy dan oock gestorven is juyst doe de rust tusschen de strijdende Deelen weer wierd opgericht: Andersdeels, wijl sijne geld-dorst ten deelen met Fransche Louisen gelescht wierd: En dan ook, om sijnen haet tegens de Vereenigde Nederlanders te mogen uytvoeren; welcke soo bitter was, dat hy, selfs noch in dien tijd, dat hy in een geveynsde Vriendschap met de Staten Generael stond, verscheydene harer Onderdanen in sijn Gebied liet aenhouden, op een ongehoorde wijs van al 't hare berooven, veele maenden in een sware gevanckenis sitten, sonder haer eens t'ondervragen, of van eenige misdaed te beschuldigen. Hare klaeglijcke aensoeckingen, om verhoord te mogen worden, en dan Recht t'ontfangen (een saeck die men de slimste vyanden niet mag weygeren) wierden verworpen. Kortlijck, hy heeft (seyd de Heer Valckenier) verscheydene Nederlanders onmenschlijck doen tracteren, sonder dat hy een van allen heeft konnen overtuygen van 't quaed, waer meê sy betight wierden.

Met den aenvang der Somermaend begon de Koningh van Franckrijck sijn voornemen tot d'uytvoeringh te doen komen. Op den eersten, met 't aenbreken des dags, sagh Orsoy en Rhijnberk sich berend door sijne Majesteyt selfs; Weesel door de Prins van Conde; Burick door Turenne. Even ter selver tijd trok oock den Munsterschen Bischop op uyt 't Graefschap Benthem, en viel in de Twent. Lichtlijck maeckte hy sich meester van Enschede, Oldenzeel, Otmarssen, Almelo, Borculo, Lochem, Deutecom en andere kleyne Steedekens. Hy had by sich de Keur-Keulsche Troupen, en quam met de selve voor de stercke Stad Grol, welcke Plaets hem den 9. der gedachte maend wierd overgeleverd.

Wat staet kanmen maecken op de geene, welcke niet alleen den Tytel van Geestlijcke voeren? Doe Keyser Karel de V. door Franckrijck trock, en van Koningh Franciscus den eersten diens Naems seer vriendlijck wierd ontfangen, onaengesien de voorige vyandlijckheden, wierd den laetstgenoemden hooglijck geroemd, om dat hy 't beloofde Vry-geleyde so oprechtlijck had gehouden. Waer op hy tot antwoord gaf: Of schoon Trouw en Woordhoudingh by alle Menschen verlooren was, soo is doch allesins nodigh, dat Vor-

sten en groote Heeren deselve niet uyt ter acht slaen. Nu gaet het anders. D'Aerts-Bischop van Keulen had op den 16. der Grasmaend Placcaten laten aenslaen, van desen Inhoud: Alsoo hy had vernoomen, dat het misnoegen, 't welck de Koningen van Franckrijck en Groot Brittannien hadden betoond over 't bestier der Generale Staten, haer had bewoogen om deselve den Oorlog aen te kondigen, en hy beducht was, dat sijn Onderdanen daer meê ingewickeld mochten worden: Dat oock de Fransche Troupen (welke hy verplicht was geweest in sijn Aerts-bisdom te roepen, uyt kracht der defensive Alliantie met sijne Majesteyt, nochtans sonder voorneemen van yemand aen te vallen) sich mochten koomen te vergeeten, en niet in acht neemen de Verklaeringh van sijn' Alderchristl. Majesteyt, dat hem deselve alleen gesonden wierden tot sijne noodige verdeedigingh, en dat deselve Troupen niemand van sijne Nabueren souden mogen verontrusten in eenigerley manieren, met bevel, datse, soo langh sy in sijne Landen in dienst souden sijn, sijne ordres souden moeten gehoorsamen; soo was 't, dat hy, om de Vreede en Neutraliteyt, tot noch toe soo geluckigh van hem gehandhaeft, in geenerley wijs te krencken, aen alle Generaels, Colonels, Capitains en Soldaten der gedachte Fransche Troupen verbood, eenige

de minste vyandschap te toonen, tegens de Staten Generael, der selver Plaetsen of Landen, of persoonen, of goederen, op straf van te worden aengetast, en te sijn overtuygd van mijneedigheyd. 't Besluyt was: En op dat niemand sich verstoute, yets t'onderneemen tegens de gemelde Staten Generael, of der selver Onderdanen, soo hebben wy geordonneerd, dat deesen tegenwoordigen van stonden aen sal verkondigd worden onder onse Troupen, en in al de Steeden en Plaetsen van onse Staeten, op dat niemand hier van eenige onweetenheyd mocht voorwenden. Gegeven in onse Stad Bon, den 16. April 1672.

Sie daer de Neutraliteyt opentlijck verseeckerd en gebooden; maer eer ses weeken ten eynd liepen vyandlijck overtreden. Echter is 'er noch dit onderscheid tusschen den Bischop van Munster en den Aerts-bischop van Keulen, dat den eersten vrywilligh sigh aen Franckrijck verkoght, om de Vereenigde Nederlanden quaed te doen: Den anderen seer beswaerlijck kon gebraght worden tot het breecken der Neutraliteyt, en de vyandlijcke daedlijckheden tegens de Staten Generael.

Nae 't veroveren van Grol bemaghtigde de Bischop van Munster Brevoort. Van hier gingh de Togt na Deventer: In welcke Stad (gelijck men opentlijck

schrijft) den Thoornwachter was verbooden te blaesen den ouden Toon van Wilhelmus van Nassouwen; den Organist deselve te speelen; en de Predikanten, voor sijn Hoogheyd te bidden. Eenen der selver wierd de Stoel ontseghd, om dat hy, de meenighvuldigheyd van de sonden des Volcks optellende, oock gewagh had gemaeckt van de getoonde ondanckbaerheyd tegens 't Huys Oranje. 't Sou noch grooter hebben gegaen indien men de Burgers niet had ontsien. De Hollandtsche Mercurius in 't 23. Deel pag.80. seghd: Dat de voornaemste van Over-Yssel, om datse overal veel schuldigh waeren, opentlijck over Tafel derfden seggen: Alles sal doch wel gaen. 'kMeen soo wel mijn Fortuyn onder Franckrijck te maecken, als onder deese tegenwoordige Regeeringh. Indien nu sulcks waeraghtigh is, wat wonder was 't dan, dat deese Stad, en soo veel andere Steeden, bynae sonder tegenstand door 't beleyd van soodaenige persoonen aen den Vyand over gingen. Doch wy seggen, Indien 't waeraghtigh is.

Den 13. der Somermaend quam de Bisschop ontrent Deventer, welcke Plaets van alles seer wel voorsien was. Den 14. meende hy de Beesten van onder de Stad

wegh te haelen, maer kreegh slaeghen. Den 16. begon de Belegeringh. Had de saeck aen de Burgers gestaen, de Munstersche en Keulsche souden werck gevonden hebben. Maer 't wierd soo besteld ('t sy door ontrouw van sommige, gelijk by na yeder riep, of door een schendelijke verbaestheyd, gelijck andere sulcks in de beste vouw sloegen) dat dese Stad sich den 21. overgaf. Qualijck bequam dit de 1450. daer in leggende Hollandsche Waerdgelders. Eerst wierdense gantsch geplonderd, daer na moestense noch 65000. guldens voor haer los-geld geven. Men had de Deventer-Brugg' afgebroocken. Veele was dit tegen de borst, wijl men nu niet kon uytvallen op de vyanden. Echter 't moest soo blyven, en de geene die sulcks besteld hadden, wisten 'er reden van voor te wenden. 't Sy nu hoe 't is, 't behaeghde den Bischop seer wel, die doe gesegd sou hebben: Nu sie ick wel, Dat de Schelmen noch woord houden. Hollandsche Mercurius 23. Deel. pag. 81. Een diergelijcke tael voerden oock sijne Ingenieurs, doe Deventer nu overgegaen was; 't welck geschiede in de nae-nacht des gedachten daghs, sonder kennis van de Krijghsraed, sonder nood, sonder weeten der meeste Burgers, of, gelijck an-

dere seggen, sonder weeten van byna al de Burgers. Schendlijck was 't, dat al de Soldaten gevangene van Oorlog moesten blyven, wijlmen haer in d'overgaef had uytgeslooten.

Den 22. der selver maend quaemen de Bischopsche voor Swol; alwaer oock 't werck sodanig gesteld stond, datse geen tegenstand vonden. De Schryver van de Hollandsche Mercurius pag. 82 spreekt 'er aldus van: Unico Ripperda, Colonel, verhaeld, doe hy den 13. Juny met sijn Regiment binnen Swol quam, dat hy wel sagh, daer niet aengenaem te sijn ..... Den 18. wierd de H.W. van Aylva aen de Mastenbroeker Kerck opgedragen 't Bevel over 't Krijghs-volck in Over-yssel. Waer op hy, in de tegenwoordigheyd van Colonel Bamphield, en andere Officiers, die van Swol aenmaende, om hare Stad te verstercken. Doch dit hielp niet: Veel min luysterden men na 't voorstel der Groeninger Gedeputeerde, datmen een Dam in 't Swarte Water sou maecken, waer door men dan Swol onder water kon setten. Tot dit werck haddense al 't geld by haer, doch men wou niet. Aen 't Retrenche-mont (of d'Afsnydingh) lagh nu 't behoud van Swol, dies wierden Bamphield en Ripperda daer binnen gesonden. Den 22.

quamen de Bischopsche voor Swol. Eenen Burgermeester l'Espire van Deventer en Bentink van Brokelincamp quamen met een Bischoplijcken Trompetter binnen. Op 'tStadhuis deed l'Espire een lang Gesprek. Colonel Bamphield was daer over oock gekomen om te hooren, maer sagh wel dat hy in de wegh was. Men had, gelijck men seyde, s'morgens 't Verdragh met de Vyand al geslooten, op de selve Voorwaerden als Deventer had bedongen. Om Bamphield dan quyt te sijn, soo versochtense, dat hy met sijn Regiment weer in de Stad wou komen. 't Geschiede. Hy en Ripperda gingen t'samen na 't Stadhuis. In de Raedkamer tredende, vondense de Wijn op Tafel staen, met welcke men l'Espire had onthaeld: Die door een andere deur uytgingh. Men wilde deese beyde oock tracteeren, doch sy weygerden, seggende: 't Was nu geen tijd om te drincken, maer om te vechten, en de Stad te verdeedigen. Bamphield droegh haer voor, datse de Voorsteden moesten afbreecken, en een Eed doen, datse sonder d'Officiers niet souden tot Accoord treden, stellende sijn hoofd tot onderpand, datse na ses weecken beter Voorwaerden souden bekoomen, als nu; met versoek, datse de Vryheyd en Religie niet soo schand-

lijck wilden opgeven. Hier op sou Burgermeester Crans hebben geantwoord: Hoe sullen wy ons met 1200. Man en soo veel Burgers defendeeren, daer Deventer met een sterck Guarnisoen en een schoone Fortificatie sich geen ses dagen heeft konnen verdedigen? Weegens de Voorsteeden seydense niet te konnen doen, sonder kennis der Gemeents-lieden, welckese s'anderendaeghs daer over souden vergaderen. De Colonels versochten, dat sulcks terstond mocht geschieden. Dat oock de Capitains der Burgery op 't Stadhuys mochten koomen. Doch 't wierd geweygerd. Voorts vraeghdense: Waeromse den eenen Trompetter hadden weer om gesonden? De gedachte Burgermeester seyde, dat l'Espire sulcks had gedaen. Bamphield vraeghde: Ofse dan Commissarissen aen den Bischop souden senden? 't Antwoord was: Soo wy Commissarissen senden, soo sullen geen Troupen herwaerts koomen. Sy hervraeghden, Ofse dan Oorloghs-gevangene souden sijn? Men antwoordede: Die de Capitulatie teeckenden, souden vry weesen. Deese seyden daer op: Dat sullen wy niet doen, en willen oock geen Gevangene worden. Begaven sich daer op na 't Retrenchement seggende: Daer soudense beter konnen Capituleeren. Eenen uyt de

Magistraet liet sich hooren: Indien gy u retireert, soo sult gy 't voordeel der Capitulatie verliesen. Bamphield daer op: 't Is beter te sterven, als soo te capituleeren. Waer op dan de Colonels 's nachts uyt de Stad weecken, behoudende alsoo het Krijghs-volck. Dit nam de Magistraet van Swol tot haer voordeel, voorwendende, datse sich hadden moeten overgeven, wijlse van 't Krijghs-volck verlaeten waren. Gaven oock een Verantwoordingh uyt.

Byna de gantsche Weereld riep van Verraed; en 't had waerlijck oock een seer groote schijn. Eenige echter, en daer onder oock verstandige lieden, konden sulcks niet wel geloven, maer meenden, dat de vrees, de schielijcke neerslagtigheyd, en d'ongewoonte des Oorlogs deese plotselijcke overgevingen veroorsaekte. Veellicht is 't laetste by de meeste waerachtigh geweest. Ondertusschen kon 't oock wel sijn, dat eenige, in bestier sijnde, sich door geld of groote beloften hadden laten bewegen tot een verfoeylijcke Verradery. Maer wie deselve mogen geweest hebben (indien 'er waren) is God bekend. Immers, de Bischop wierd met gantsch kleyne moeyte meester van Deventer, Swol, Kampen, Has-

selt, Swarte-Sluys, Block-zijl, Steenwijk, Meppel, Ommer-schans, en selfs van de Kuynder op den Friesschen Bodem.

Dus had hy gantsch Over-Yssel in weynige dagen onder sijn geweld gebracht, geholpen sijnde door den Aerts-Bischop van Keulen. Deese verdeelden hare winst op de volgende wijs: Deventer was voor dien van Keulen. Franckrijck sou in Campen en Elburgh Besetting leggen, soo lang deesen Oorlogh duerde; doch daer na deese Plaetsen stellen in handen des Bischops van Munster, die voorts al 't overige voor hem behield: alleen Swol bleef haer beyde gemeen.

Onderwijl had de Koningh van Frankrijck binnen weynige dagen ingenoomen Doesburgh, Zutphen, Arnhem, Wijck, Montfort, Oudewater, Ysselsteyn, Amersfort, Utrecht, selfs oock Woerden in Holland. 't Gedachte Sticht Utrecht heeft, wegens d'overgevingh aen Franckrijck, een groote lastering van de quaedwillige of onkundige moeten uytstaen. Maer onsydige lieden, welcke kennis van saeken hebben, sullen deese Stad meer beklagen als beschuldigen. Valsch is d'uytstrooyingh, dat men sijn Hoogheyd niet binnen de Poort wou hebben. Men versocht 'er sijn Doorl. persoon toe, en hy is

oock verscheenen. 't Leger, voor de Stad leggende, wierd Brood, Kaes en Bier in meenighte toegesonden. Men bood aen, soo veel Krijghs-volck te willen ontfangen, als sijn Hoogheyd sou noodigh oordeelen tot beschermingh deeser Plaets, met belofte, van goed en bloed tot het laetste toe te willen opsetten. De welmeenende Burgers waren t'eenemael hier toe genegen. Maer doe quam orde aen den Heere Prins, dat hy sich met 't Leger na Holland sou begeeven. Men bad om de vier Regimenten, welcke op de Repartitie der Provintie van Utrecht stonden, soo wou men sich nog verdedigen, maer te vergeefs. Niet een man konmen krijgen, ter oorsaeck van de gedachte Orde. 't Kruyd in de Kruyd-molen nam men meê. Een groot deel Buskruyd hadden ook de Staten korts te vooren na Nieuwmegen en anderwegen gesonden. Dus was men ontbloot, van 't Leger verlaeten, van d'andere Provintien afgesneeden: Daer-en-boven lagh een voornaem deel deeser Burgery binnen Nieuwmegen, en aen den Yssel. Men besie verder hier van de Deductie der Staten van Utrecht, uytgegeven in 't Jaer 1673.

Hier by quam noch, datmen in dese Stad veele Roomsch-gesinde vind, welcke, door

haren bitteren haet tegens de Gereformeerde, op deselve souden aengevallen en haer aen kant geholpen hebben, soo haest de Koningh van Franckrijck met sijn Heyr sou aengekomen sijn. Hare bloedige en dreygende woorden hebben wy dikmael in dien tijd gehoord. Doe 't Friessche Regiment by 't Tolhuys verslagen was, betoondense een groote blijdschap; en als te gelijck sijne Hoogheyd afquam, wierpense niet weynigh smaedwoorden tegens hem uyt. Onse getuygenis van 't geen wy hoorden sou misschen verdacht sijn. Men hoor derhalven den vermaerden Heer Valkenier spreeken, in sijn Verward Europa pag. 620. Veele (Roomsch-gesinde) riepen op de volle straet uyt deese vervloeckte woorden: Liever Fransch als Prins. Koomd de Prins, wy sullen hem de Poorten voor de neus toesluyten, maer als de Fransche koomen, soo sullen wy haer deselve openen, gelijck ick in die daegen, tot Utrecht sijnde, meermael niet sonder alteratie selfs gehoord heb. Men leese ook wat dien Heer schrijft pag. 621. en de volgende, aengaende de staet en gelegentheyd der Stad in dien tijd, soo sal yder moeten bekennen, dat de selve t'onrecht van soo veele is gelasterd, insonderheyd van de Hollanders, die 't veelligt niet beter souden gemaekt hebben, indiense in

soodanigh een gesteltenis waren geweest. Hoor watse selfs van Amsterdam schryven in d'Ontroerde Leeuw, gedruckt 't Amsterdam in 't Jaer 1673. pag. 26. En of 't schoon belagchelijk was, dat eenige weynige Fransche vraeghden na den wegh van Amsterdam, om dat te gaen inneemen, soo geloof ick echter sekerlijck, dat indien doe 4. of 5000. Ruyters voortgetrocken hadden, men sou haer Amsterdam, en daer door Holland, ja heel den Staet overgegeven hebben; soo groot was de perplexiteyt van een yder, en de Regeeringh selfs raedeloos. In de Vroedschappen der Steeden disputeerdemen, of men 't haghje op sou geven, of noch sien te houden; veele gaven voor, datse niet defensijf waren, noch voorsien van behoeften: Daerom, soo de Vyand quam, wilden hem de Sleutels te gemoet brengen ... De gauwste Verstanden waren t'eynde. De Raed-Pensionaris selfs, die anders selden verlegen was, trock de Schouderen op, en word geseghd geen andere Raed te hebben bygebracht, als dat een goed en spoedigh accomodement met den Vyand mogelijck 't beste expedient sou sijn: In gevolge van welck Advys men aenstonds drie Gedeputeerde sond na Engelland, en drie na 't Fransche Leger, daer van de Heer de Groot de voornaemste was. Ick weet hun Instructie niet, maer werd geseghd, dat die na Engelland geen andere

Commissie hadden, als om te hooren wat dien Koninghs begeeren was; en dat die na 't Fransche Leger plein pouvoyr hadden, om met dien Koningh te handelen, dat is 't Land over te geven, e.s.v. Dat dan de geene, die 't selver niet beeter gemaeckt souden hebben, onaengesien sy veel beeter voorsien waren, andere niet soo liefdeloos meer bekladden. Maer wy koomen na deese Buyten-sprong weer tot den Munsterschen Bischop.

Als hy nu in Over-Yssel al de veroverde Plaetsen wel beset had gelaten, oock eenigh Volck op de Friessche Grensen had geleghd, soo begaf hy sich na Coevorden. Doch eer wy noch spreecken van de veroveringh deeser Plaets, moeten wy eerst eenigh gewagh maecken van 't kleyne Stedeken Hattem, om de dappermoedige de behoorlijcke eer niet t'ontrecken. De Wallen waren vry swack, als door langheyd van tijd haere sterkte verlooren hebbende, en nu vol gebreecken sijnde. De gantsche Besettingh bestond alleen uyt 76 Soldaten en 180. Burgers. Ernstigh had de Magistraet by die van Swol aengehouden om eenige bystand, desgelijcks oock by andere naburige Steeden, doch te vergeefs. De Krijghs-voorraed was seer weynigh; echter de moed noch groot.

Den 19. der Somermaend vertoonden de Bischopsche sich voor deese kleyne Stad; en de Bischop deed de selve opeysschen, met sware bedreygingen, indiense niet terstond gehoorsaemden. Groote en stercke Steeden had hy door sulcke dreygementen verschrickt, en meende derhalven dat deese kleyne en swacke Plaets sich stracks sou laten verbluffen. Doch hy kreeg tegens sijn vermoeden een heldaerdige antwoord, te weten: Den Eed, waer meê sy aen 't lieve Vaderland waren verbonden, wildense tot op 't uyterste nakoomen. By deese Woorden voeghdense Daden, deeden soodanigh een tegenstand dat hy gedwongen was Schiet-Schanssen op te werpen, en met geweld 't grof Geschut te doen speelen. Na geen aenbiedingen wildense hooren, maer sonden hare Vyanden meenighte van Kogels toe; dies 't geheele Bischopsche Leger, voor Deventer gelegen hebbende, voor dit Steedeken moest koomen. Eyndlijk evenwel, beroofd sijnde van alle hoop des ontsets, moestense tegens wil tot een Verdragh treden, en den Bischop laten intrecken. Die niet weynig verbaesd stond, doe hy de kleyne Besetting aenschouwde, en daer tegens bedacht, dat hy over de 700. Soldaten, nevens verscheydene bra-

ve officiers, hier had laten sitten. De dappere tegenweer deeser Helden in soo een swacke Plaets, vergrootede de Schuld van d'andere groote, stercke en van alles wel voorsiene Steeden, gelijck oock den gemeenen Argwaen van Verraed.

Eer de Munstersche Bischop noch voor Coevorden quam, was hy in aentocht geweest na Friesland: Maer onder weegen kreegh hy tydingh, dat de Staten van Friesland en Groeningen sig stelden in staet van tegenweer, en beslooten hadden, sich na alle vermogen te beschermen. Hy begon derhalven geweldigh tegens de Vriesen uyt te vaeren, seggende, onder meer andere woorden: De Duyvel hael de Papen, meenende de Predikanten van Leeuwaerden, om dat de selve yverden voor de behoudenis der Religie en des Vaderlands. Dit deed hem dan sijn voorneemen op Friesland veranderen, en hy trock na Coevorden. 't Geluckte hem, dat hy de Deyler-Schans, d'Oude-Schans, de Nieuwe-Schans, de Winschoter-zijl, 't Huys te Wedde, en al wat daer omtrent was, sonder eenige tegenstand in kreeg. Binnen de stercke Schans de Bourtangh was Commandant Capitain Prot. De Bischop socht deesen door sijnen Krijghs-Commissarius Martel ten Verrader te maecken, ten dien eynde

hem doende voorstellen, dat hy de zeegrijcke Wapenen des Bischops doch niet sou konnen weerstaen: Derhalven sou hy sich niet moedwillens in gevaer werpen, maer liever aennemen een vereeringh van 200000. guldens voor d'overleveringh van deese Sterckte, of anders 't beste Adelijck Sticht in Westphalen, en voor yder Capitain 50000. guldens. Doch dien eerlijcken Hoofdman nodigde in sijn antwoord Martel, de Bischop, en al sijn Aenhangers op een Conferentie, waer in hy haer eerst sooveel Kogels wou schencken, als hem guldens waren aengeboden, eer hy van eenigh Verdragh wou hooren spreecken. Oock stelde hy soodanigh een orde, dat Martel, de Belegeringh begonnen hebbende, wel haest weer moest oppacken.

Ondertusschen quam 't geheele Leger des Bischops voor Coevorden, sijnde als de Poort tot de Provincien van Friesland en Groeningen: voortijds gantsch onwinbaer geagt, tot aen de Contrescarpen toe omcingeld met Veenen en onbegaenbare Moerassen, welcke oock onder Water konnen geset worden; soo datmen deese Plaets niet kan naerderen, als alleen door drie smalle Toegangen; waer tegens deselve was versterckt met 7. Bolwercken, genoemd na de 7. Provintien, met 7. Ra-

velynen en 7. Halve-manen, nevens een Fanchelray, een hoogh Contrescarp, dubbele diepe Grachten, twee Poorten en een Casteel, met 5. bysondere Bolwercken, en een Gracht aen de sijde der Stad omtrocken. Evenwel had dese geweldige Sterckte tsederd de Vreede met Spanje, door een schaedlijcke achtloosheyd, die byna al d'andere Fortressen der Vereenighde Nederlanden gemeen was, niet weynigh van haer voorige vastigheyd verlooren: Oock ontbrack 'er veel aen nodige Krijgs-behoeften.

Den 30. der Somermaend wierd deese Sterckte berend door 1100. Fransche Ruyters. Den 4. der Hooymaend quam 'er den Bischop van Munster selver voor, sterk 10000. Ruyters en 6000. te voet. Jammerlijck gingense op 't platte Land te werck met Roven en Plonderen; selfs oock met de Menschen ellendigh te pynigen, ja te moorden. Den 7. deed hy deese Plaets door een Tromslager opeysschen, doch wierd afgeweesen. Den 10. geschiedede 't selve, en doe sond men 3. Gecommitteerde uyt, welcke 't Accoord maeckten. De Vyanden daer binnen koomende, verwonderden sich, datse soo een aensienlijke en hoog-aengelegene Vesting in soo weynig dagen hadden veroverd.

De gedachte drie Gecommitteerde, welke gesonden wierden om den Bischop te gaen spreecken, waren de Hoofdmannen Rosiers, Bachman, en ter Hoeve. Den trouwloosen Myter-draeger, die nu soo meenighmael sich voor al de Wereld had schuldigh gemaeckt aen 't schenden van alle Accoorden en Verbonden, (soo spreeckt de Heer Valckenier, in sijn Verward Europa pag. 613.) en getoond, dat 'er niets soo heyligh was, 't welck hy om sijn voordeel en ambitie niet sou violeren, brack hier, by d'eerste gelegentheyd die hem voorquam, niet alleen 't gegeven woord van den Generael Majoor S. Paul, maer oock 't Recht aller Volckeren, dat oock selfs by de Barbaren heylig is. Want twee deeser Capitainen verklaerde hy Oorloghs gevangene te sijn, alleen toestaende, dat den darden weer na Coevorden mocht gaen, om te sien, of men geneegen was de Plaets over te geeven, of niet.

Dit was 't noch niet al; tegens 't Verdragh, van den Bischop selver onderteeckend, mocht 't Krijghs-volck niet na Harlingen gaen, maer ergens elders heenen, daer 't de Vorst geliefde. De twee uytbedongene Stucken Geschuts moesten daer blyven. Al de Constapels in

dienst van den Bischop overgaen. Den uyttocht moest geschieden met stille Trommelen en bewondene Vaendelen, e.s.v. Ja noch daer-en-boven wierden d'uyttreckende geplonderd, en veele gedwongen, om onder den Vyand dienst te moeten neemen. Waerlijck, vuyle daden, waer over selfs de Heydenen sich souden geschaemd hebben. d'Overige deed men na Over-Yssel brengen in plaets van nae Harlingen. Den 15. quamense t'Emmelkamp. Den 16. t'Ubberen. Den 17. t'Almelo. Hier wierd door orde van den Bischop, met Trompet en Tromslagh aen al d'Inwooners, op verbeurtmaeckingh harer goederen, daer-en-boven oock op andere hooge straffen verbooden, aen dese hongerige en vermoeyde Besoldelingen eenige spys of dranck te laten toekoomen, selfs niet voor haer geld.

Wegens t'overgeven van deese Sterckte sijn d'oordeelen der menschen en de gevoelens der Schryvers seer verschillende. Eenige seggen, dat de Bischop sonder veele moeyten meester daer van wierd; die van binnen nauwlijcks een Soldaet verlooren hebbende. En of dit schoon soo een drooge Jaers-tijd was, als eenigh mensch kon geheugen geweest te sijn, soo moesten echter de Soldaten des Vyands

in d'Approches tot over de knyen toe door 't Water lopen, en 't waer haer onmogelijck geweest de Stad aen te doen, indien die van binnen behoorlijcke tegenstand hadden gedaen. Maer in tegendeel, als ergens de Bischopsche in de Modder en 't Moerasch bleven steecken, soo wierdense getrouwlijck van onse trouwloose daer uyt geholpen. Ontroerde Leeuw pag. 31. Daer-en-boven seydemen, dat Broersma, eerst uyt Deventer tot den Bischop overgelopen, en nu van hem Gouverneur van 't veroverde Coevorden gemaeckt, deese Plaets voor een deel gelds aen de Vyanden had verkocht. Hollandsche Mercurius, drie-en-twintigste Deel pag. 111. Doch andere spreecken vry meer tot voordeel der Belegerde. De Vyand was genoegsaem meester van 't Contrescarp en de Halve-maen. Had gelegentheyd om 't Water uyt de Gracht af te tappen. 't Canon was ongebruyckbaer, en kon niet weer verbeterd worden, door gebreck van Hout, Yserwerck, Smits, Smits-koolen en andere behoeften. Al de Musquetten, op weynige na, waren door 't onbequaem dick en aegebacken kruyd vervuyld, oock door 't geduerigh schieten verlemd. Maer alleen eenen Roermaecker van 70. Jaren was in deese Plaets; die

seer weynig tot 't verhelpen kon verrichten. Men had weynigh Musquet-kogels meer van behoorlijcke grootte. De Soldaten, door geduerigh waecken en lossen gantsch afgemat, wilden en konden niet langer vechten. Hare borsten waren blaeu en paers; en soo geswollen, dat sommige 't koud vyer daer in kregen. Kortlijk, men was in geen staet, om den gedreighden Storm te konnen afstaen, en buyten hoop van ontset. Daerenboven waeren de Back-ovens verwoest; geen Handmolens in voorraed, en 't Meel was door 't instorten van beyde de Provianthuysen verdorven. Men vond dan goed in Verdragh te treeden; alhoewel noch tegens goedvinden van den Commandant Burum, van de Capitains Carber en Beaumont, en de Lieutenants Borchorst, Teragum en twee of drie andere, welcke deese Sterkte tot op 't uyterste toe wilden beschermen, oock Protesteerden tegens d'andere des Krijghraeds; die echter met het Accoord voortgingen. Valckenier Verward Europa pag. 623. Dat Broersma tot Commandant in Coevorden sou gesteld, is een feyl by de Schrijvers. De Bischop beminde wel 't Verraed, maer was ondertusschen oock soo wijs, dat hy sigh op de Verraders niet vertrouwde.

Nae 't veroveren van Coevorden wierd onder de Vyanden groote Krijghsraed gehouden, wat nu best eerst ter hand te neemen stond, of Friesland in te trecken, of de Stad Groeningen te belegeren, of eerst Delf-zijl te vermeesteren. De gevoelens waeren verscheyden. D'een hield dit, d'ander dat voor geraedsaemst. De Bischop sou gevolghd hebben de geene, welcke de laetstgenoemde Plaets eerst wilden aengrijpen, ten ware Schulenburgh en Broersma, Verraders van haer eygen Vaderland (dien schend-tijtel werd haer van byna alle Schrijvers toegevoeghd) hem hevig hadden aengeset, om op Groeningen aen te vallen. Onderttusschen quam noch de Keurvorst van Keulen grimlagchende in deese Vergaderingh; vragende, Wat de Heeren beslooten hadden? En als hy nu hoorde, dat sommige noch al op Delf-zijl drongen, soo seyde hy: Niet, niet, wy moeten na Groeningen. Binnen vyf daegen is deese Stad mijne, want ick heb alreeds mijne Creatueren daer in. Doch hy maeckte de reeckeningh sonder Waerd.

Tot noch toe had een geluckige Voorwind in de Seylen der Munsterschen Bischops geblaesen. Al wat hy ter hand had genoomen, was hem na wensch uytgevallen. Geene Steeden soo sterck, welc-

ke hy niet, of door verraed of door lafhertigheyd van sommige, had veroverd. Sijnen meester, aen wien hy sigh verhuerd had, de Koningh van Franckrijck, was desgelijcks doorgebroocken als tot in 't hert van de Vereenighden Staet. Van den 1. Somermaend af tot op den 19. der Hoymaend toe, en alsoo in 48. daegen tijds, hadden deese Verbondene alreeds ingekregen over de 80. Steeden, Sterckten en Schanssen, behoord hebbende tot de Vereenighde Provintien, te weten:

In 't Hertoghdom Cleef: Orsoy, Rhijnberck, Burick, Wesel en de Lippe-Schans, Rees en de Schans, Emmerick.

In Groeningerland: Winschooten, Oude-Schans, Booner-Schans, Nieuwe-Schans.

In Oost-Friesland en Friesland: De Dijler-Schans, Slijckenburgh, of Kuynder-Schans.

In Gelderland: Spijckfort, Schencke-Schans, Tolhuys, Ysseloord, Hattem, Elburgh, Harderwijck, Arnhem, Wageningen, Knodsenburgh, Nieumegen, Graef, Thiel, Bommel, Schans te Vooren, Schans S. Andries, 't Retrenchement aen den Yssel.

In Braband: Crevecoeur, Schans t'Engelen, Orte-Schans.

In 't Graefschap Zutphen: Yselburgh, Anholt, 'sHeerenbergh, Zevenaer, Hues-

sen, Deutecum, Brevoort, Grol, Lochum, Doesburgh, Zutphen.

In Over-Yssel: Deventer, Hardenbergh, Ommer-Schans, Rouveensche Schans, Zwol, Campen (met haere Schansen) Hasselt, Swarte-Sluys, Geelmuyden, Vollenhove, Block-zijl, Steenwijck.

In de Drenth: Meppel, Coevorden.

In de Twent: Enschede, Oldenzeel, Degnecam, Otmarssum, Almelo, Delden, Goor, Diepenhem, Ryssen.

In 't Sticht Utrecht: Rheenen, Wijck, Amersfort, Utrecht, Montfort.

In Holland: Oudewater, Woerden, Naerden. Voorts: Bueren, Culenburgh, Vianen, Heucklom, Asperen, Leerdam.

De Bischop van Munster stack derhalven 't hoofd geweldigh op, en beeldede sich vastelijck in, dat de Vereenighde Provintien noyt weer souden herstelt worden, maer dat hy en sijne Verbondene eeuwig souden behouden 't geense nu hadden, en noch souden bekoomen. 't Is nu, seyde hy eens tegens eenen sijner Raeden, met haere Hooghmoogende tot niet-moogende geworden. Soo moestmen de Ketters op de huyd koomen. Franckrijck heeft my veel te dancken, want sonder my sou hy tot sulcke Conquesten niet geraeckt sijn. Op sijn versoeck kreegh hy van den Paus een schriftlijcke

Vergunningh, by welcke hem macht en gesagh wierd gegeven, om voor dertigh Jaren langh 't Bevel en Bestier te hebben over al de Kerklijke Beneficien in de Plaetsen door hem veroverd. D'Eedele van Over-Yssel dwongh hy een Accoord te teeckenen, waer in sy afswoeren de Vereeniging met d'andere Provintien, onder deese woorden: Dat alle en yegelijck, gesaementlijck en bysonder, hier meê weet entlijck renuncieren, en sich van d'Unie voor haer selven, hare Nakomelingen en gantsche Posteriteyt, ten eeuwigen tijde afsonderen, en hem Bischop van Munster vrywilligh erkennen voor haere Land-vorstlijcke Hooge Overheyd, en sich van nu aen ten eeuwigen tijden door geene oorsaecken of toevallen daer van willen separeeren laeten, maer by hem, als haeren Land-vorst en Heer, lijf en goed opsetten. Yet sulcks heeft de Koningh van Franckrijck noyt van de Provintie Utrecht begeerd, maer in tegendeel toegestaen: Dat de gedachte Provintie sal worden ingeslooten in soodanigh een Tractaet, als de Koningh met de Staten Generael sal komen t'Accorderen.

Maer 't Gelucks-Rad (indien 't anders Christenen voeghd soodanigh een Spreek-wijs te gebruycken) begon nu voortaen met onsen Bischop te draeyen. 't Geen hy had begonnen door eersucht, haet, Bond-

breuck, voortgeset met bedrogh, geweld, wreedheyd, en socht te voleyndigen in Moord en Bloed, tot vernielingh van de Belyders des waeren Gods-diensts, kon niet langh voorspoedigh, noyt gezegend sijn. 't Geliefde de Heere onse God, dat hy den quaedsten Raed (ten sijnen opsigt) sou volgen, te weten, de Belegeringh van Groeningen aen te vangen: En dat die van Groeningen een helddaedige kloeckmoedigheyd opvatteden, om deesen Zeegrijcken Bischop onvertsaegd te weerstaen, en met d'uyterste schande van hare Mueren te doen vertrecken: Waer na hy oock niets met allen meer heeft konnen verrichten tot sijn voordeel; maer al sijne voorneemens sloegen uyt tot sijn nadeel. Hier had d'Almachtige deese Bruyschende Zee-golf een pael gesteld, en geseghd: Tot hier toe sult gy koomen, maer verder niet.

't Genoomene Besluyt tegens Groeningen wierd dan in 't werck gesteld; want met het veroveren van deese Stad, waer aen hy gantschlijck niet twijffelde, sou hy meester sijn geworden van noch twee Provintien, deese en Friesland. Deese Plaets was wel van een goede sterckte, maer swack van Besettingh, welcke, met de nieuwgeworvene Soldaten, geen 1200.

Man kon uytmaecken. Doch dit gebreck wierd vergoed door de dappere Helden-moed der Burgers, der Studenten, en der hooge Bevel-hebbers, onder welcke de Heer Carel Rabenhaupt 't Opper-Commando had. De Burgery was verdeeld in 18. Vaendelen, en dan noch in vier Compagnien vrye Personen, die buyten Tocht en Wacht plegen te sijn. De Bende der Studenten was sterck 150. koppen; welcke hier betoonden, dat de Voesterlingen van Pallas als 't gelegen quam oock wel konden sijn Medgesellen van Mars. Wijl in deese Belegeringh verscheydene seer aenmercklijke saecken sijn voorgevallen, soo sullen wy ons daer ontrent ons wat langer ophouden als nae gewoonte.

Den 9. 19. der Hoymaend kregen die van Groeningen door de vliedende Boeren de tydingh, dat de Vyanden haer op de hielen volghden. Den 10. sagh men haer nu en dan eens buyten Helpen. Op dien selven dag wiert den van verraed beschuldighden Poortier, wijl hy by nacht den Boom had open gelaeten, nevens een Boer uyt 't Old-Ampt, die met den Bischop heymlijck verstand had gehouden, onthoofd. Den 11. geschiedede d'eerste Canon-schoot op de Stad; maer op

den 17. begon dit werck eerst recht aen te gaen; waer door eenige huysen vry beschadighd wierden. 's Naemiddags betoonden sich veel Officiers en aensienlijcke Burgers op de Wal, sich in 't gesicht van de Vyanden op de Batteryen dapper vrolijck maeckende; en onder 't lossen van 't Canon op de Borstweer, onder 't slaen der Trommelen en 't blasen der Trompetten, t'elckens een Gesondheyd drinckende. Een Vrou in de Stad haer Kind draegende, wierd den arm afgeschoten; 't Kind dood, en noch een Man. Dit geschiedede door eene Kogel.

Den 18. (wy stellen hier alles na den Ouden-Stijl) begonden de Bischopsche en Aerts-Bischopsche [want Munster en Keulen, noch onlanghs soo gantsch misnoegd tegens den anderen, waeren nu t'saem gespannen in deesen Oorlogh: derhalven eenige sich lieten verluyden, dat Herodes en Pilatus (te vooren Vyanden) t'samen Vrienden waren geworden, nu 't Christi Kerk gold] noch meer geweld te gebruyken. Men sond Bomben binnen de Stad, waer door terstond sommige huysen schade leeden, oock eenige menschen gedood wierden. Eenige deeser Bomben woegen 300. ja 400. ponden; sijnde 3. of 4. vingêren dick van yser, voorts hol, en

van binnen gevuld met Peck, Salpeter, Buskruyd, e.s.v. Wegens hare swaerte vielense door Daecken en Solderingen tot onder in de Huysen, daerse dan barsteden, en alles deeden opvliegen, soo dat in een oogenblik geheele Gebouwen onder de voet geraeckten. Die op de straeten vielen, rolden een tijd langh rond-om, werpende ten laetsten de Key-steenen gintsch en herwaerts, soo dat al de glaesen daer ontrent uytvlogen. Haere werkingh geschied meest na om hoogh; derhalven konden de menschen eenigsins 't gevaer ontgaen door vlack neer te gaen leggen. Tegens den avond quamen oock veel brandende Stink-potten binnen vliegen, waer door somtijds brand wierd veroorsaeckt. Deese had men van binnen gevuld met allerley brandende stof, onder en boven met ysere decksels beslooten; welcke waren omwonden met dicke Tarr-touwen. In deselve sat hier en gintsch een yser loop van ontrent een vinger lenghte, gelaeden met een Musquet-kogel, die soo haest den brand binnen quam, daer uytvloogh, om de menschen, welcke aenkoomen wilden om te dempen, te beschadigen. Brandende quaemense neervallen, en gaven van sich een vreeslijcke stanck; tot welcker oorsaeck

sy den naem van Stinck-potten kreegen. In't eerst verwektedense groote verbaestheyd; wijl verscheydene persoonen, naerderende om te lesschen, geraeckt wierden, Doch naderhand lietmense de Kogels eerst lossen, en dan kon men daer meê omgaen als met Peck-kranssen. De Mennoniten betoonden sich seer vlytigh, om deese Stinck-potten te dempen, en alle brand te blusschen, houdende ten dien eynde gedurigh Brand-wacht.

De Bischop verwonderde sich, dat de Groeningers, op 't inwerpen van soo veel Bomben en Branders, geen Gecommitteerde uytsonden, om van een Accoord te handelen. Maer dese hadden Religie en Vaderland te lief, om sich so haest over te geven. Hoe men haer meer Bomben toesond, hoese meer tegens den Bischop verbitterd wierden. Oock betaeldense hem somtijts met gelijke munt; 't welk hem niet weynigh vreemd gaf, wijl men hem nergens met deselve had begroet. Ook seiden sijne Vyerwerkers met ontroering aen de Soldaten, welcke in de Loop-graven quamen, datse uyt de Stad al meê sulcke Duyvels smeeten. Dusdaenigh een Belydenis dedense van haer eygen werck.

Den 20. wierd seer vreeslijk met Bomben en Branders in de Stad geworpen. De

laetste wierden wel gebluscht, doch d'eerste wierpen veele huysen om veer. Dit geschiedede soo daeglijcks: Evenwel verloren de Burgers daerom de moed niet. Huys, Goed en Leven wierd gevvilligh gewaeghd. Den 22. deeden beyde de Bischoppen de Stad opeysschen, doch kregen een held-aerdige weygeringh. Dien selven dagh deeden de Vyanden eenige geweldige Aenvallen op d'Aduwerder-zijl, doch wierden met groot verlies afgeslagen. 't Getal harer Dooden wierd wel niet openbaer, doch sy bekenden selver, datse voor deese Zijl meer volcks hadden laten sitten, als voor al de veroverde Steeden en Sterckten.

De Stad was vol Vluchtelingen. Elk weeck uyt de plaetsen, daer de Bomben meest quamen te vallen, sich begevende na d'achter-straetjens, welke nu van veel aensienlijcke Lieden bewoond wierden. Niet ongeestig spreekt hier van de Schryver van 't Dagh-Journael, geduurende de Belegering: Daer men niet als menschen met een lynen Wambais en een oud gelapt Broeckje pleegh te sien, sag men nu Lieden in Sijde en Felp. 't Was lustigh om t'aenschouwen, hoe sich elck na de tijd wist te schicken. De grootste vondmen nu in een arm Huysje sitten; en die te voor-

ren niet een insuygende wind door enige reet kon verdraegen, was nu wel te vreeden in een Wooninghje, daer naeuw anderhalf heel glas in stond. Hoe veele moesten'er doe eeten van een Tafeltje, 't welck in drie Jaren niet eens scheen afgewasschen te sijn. Hoe meenige Mevrouw vond men nu op een oud Stoeltje sitten, die voor heenen sich niet neergeset sou hebben op een Stoel, voor dat eerst 't Kusschen wel te deegen door de Dienst-maeghd was opgeschud. De Ledekanten waren op veele plaetsen soo groot, datse 's nachts byna 't gantsche Huys besloegen. In plaets van sachte gepluymde Bedden gebruyktemen nu stroo. Dikmael laegen'er soo vijftien of sestien op de ry. Een Jongelingh bevond sich wel aen de sijde van een aerdigh Juffertje, sonder nochtans op eenige de minste boevery te dencken.

Schoon de Burgers haere Huysen door de Bomben sagen ter neer storten, echter warense noch seer wel gemoed. Als se elckander ontmoeteden, soo waren dit hare gewoone woorden: Hoe gaet het met uw Huys al? 't Leyd al meest ter neer. Ja 't mijne oock al. Evenwel Couragie. Bomben-Beerend sal de Stad noch soo niet krygen. De Vrouwen waren niet minder gedul-

Gronningen Belegert en afgeslagen.

digh en kloeckmoedigh als de Mannen. Met byna weyniger ontroering kondense nu een Bombe of Brander in haer Huys sien vliegen, als te vooren, dat yemand met vuyle voeten in haer beste Kamer trad. Seeckere Vrouw, wiens rijckdom in een eenigh Huys bestond, sagh een Bombe daer in omrollen, vulde in allerhaest hare Schootdoeck met eenige goederen en een Silvere Beecker, snelde sich daer van daen, haelde de gedachte Beker voor den dagh, en seyde: Dat wil ik sijn Excellentie Rabenhaupt noch wel geven, als hy de Stad maer inhoud. Een andere, 't Huys boven haer hoofd weghgeslagen, en sy selfs van de steenen overstelpt sijnde, riep, terwijl men haer uythaelde: Noch sal dien Schelm de Stad niet hebben. Verscheydene andere diergelijke Voorbeelden gaen wy voor by.

De Bischop ging in sijn Bomben werpen al voort. Die van binnen schooten geweldigh op de sijne met Kogels en Schroot. In sommige gebluschte Stink-potten, welcke men opende, vondmen een Fleschje met witte stof, 't welck men vastlijck geloofde vergif te sijn. Waerlijck, een verfoeylijcke manier van Oorlogen. Oock schooten de Bischopsche met stil kruyd, en gebruyckten geryffelde

Roers. Eens meendemen, dat de Vyand een Storm sou aengebracht hebben. Flucks liepen Studenten, Burgers en Soldaten met groote vrolijkheyd na de Wallen. De Vrouwen gaven hare Mannen met groote kloeckmoedigheyd een Afscheyds-kus, en vermaenden deselve tot dapperheyd. Eenige liepen oock selfs meê na de Wal, om Kruyd en Loot aen te draegen. Een der flaeuwhertighste sprack eens van overgeven; doch wierd daer voor andere Wijven dapper afgerost.

Op den laetsten der Hoymaend wierd in sommige der Bischopsche Bomben gevonden een Kopere Plaetje, op d'eene sijde vervuld met veelerley vreemde Letteren en onverstaenbaere Characteren, gelijck den Leeser in deese hier ingevoegde Figuer sien kan. Buyten twijffel heeft men'er eenige Toverachtige Besweering meê voorgehad. Derhalven seecker Professor, in sijn Gespreck over deese Belegeringh en Verlatingh, niet onbillijck en onaerdigh seyde: Nu deesen H. Bischop dese Stad niet sagh te winnen met de hulp van Simon Petrus, wou hy die voortaen sien te bekoomen door den Bystand van Simon Magus. Soodanige verfoeylijke Bygelovigheden (om op 't sachtste te spreecken) sijn onder

de Roomsch-gesinde niet ongemeen. Doe sijn Hoogheyd Prins Frederick Hendrick in 't Jaer 1629. 's Hertogenbosch had belegerd, vondmen (na 't overgaen van dese Plaets) verscheydene Briefjens met seldsame Namen en Besweeringen; insonderhyd met de Namen Gods, eeniger Heylige, en Kruycen, welcke de Geest-

lijckheyd had gegeven of verkocht aen Soldaten en Burgers, om bevryd te sijn voor de Kogels en 't Swaerd der Kettersche Vyanden. Breeder spreecken wy hier van in 't eerste Deel van onse Groote Boomgaerd der Uytgeleesene Geschiedenissen, en in 't tweede Deel van ons Groot Historisch Schouw-Tooneel, daer wy in yeder deeser Wercken een bysonder Afschrift deeser Tover-briefjens stellen; en te gelijck gewagh maecken van veelerley andere diergelijcke wonderlijcke doch vervloecklijcke overgelooven van allerley Volkeren.

De Studenten, welcke sich boven maten dapper queten, en de Wacht in de Fausebray hadden, riepen den Bischop geduerigh seldsame namen toe; welcke hy, in de Loop-graven sijnde, dickmael hoorde, en niet weynigh over deese nieuwe Tytels verstoord wierd. Sijn Officiers vergrimden sich niet minder, en swoeren, datse, in de Stad komende, deesen hoon de Studenten suer souden doen opbreecken: Doch sy moesten'er buyten blyven. Op allerley gevallen hadden de gedachte Boeck-oeffenaers een aerdige streeck gereed, welcke se dan de Bischopsche toeroepende, haer een groote spijt veroorsaekten. 't Gebeurde den 15. der Ooghst-

maend, wanneer de Belegeraers seer geweldigh schooten, gelijckse nu t'sederd eenige dagen geduerigh hadden gedaen, dat eene der Kogels vloogh recht boven over den rugg' van een Vercken, al de borstels af-sengende, sonder evenwel 't Beest anders te beschaedigen. Hier over riep een Student 's nachts uyt de Fausebray de Vyanden toe: Dat haren Bischop nu voortaen de Verckens begon te scheeren, wijl de Schapen al kael waren.

De voorige dagh was een Bischopsche Trompetter in de Stad gekoomen, versoeckende uyt naem des Bischops, 1. Dat seeckere in een Uytval gevangene persoonen mochten op los geld gesteld, 2. of anders wel onthaeld, en 3. eenige Confituren voor geld hem mochten toegesonden worden, om eenige Hessische Damen, in't Leger gekoomen, te mogen verfrisschen. Doch hy kreegh tot antwoord op 't 1. 't Was geen gebruyck, groote Gevangens los te laten, soo langh de Vyand voor de Poort lagh. Op 't 2. In 't tracteeren der Gevangene was men hier vry wat beleefder, als de Bischop tegens hare Gevangene sich betoonde. Op 't 3. Men was weynigh van dese dingen voorsien, vermits men te veel op Kruyd en Loot dacht.

Maer wel haest begon de Bischop van Munster te bemercken, dat het hem voor Groeningen niet soo wel sou willen gelucken, gelijck geschied was voor soo veel andere Plaetsen. d'Aerts-Bischop van Keulen, onaengesien hy selfs den Raed hadt gegeven tot deese Belegeringh, wiert nu onwillig tegens den Bischop. Vry onlustige woorden vielen tusschen deese beyde voor, wegens de gedaene onkosten, en 't bederf der Landen. Dien van Keulen verweet den Munsterschen, dat hy soo geweldig had gepocht op sijn schaedlijcke Vyerwercken, konstige Mineurs, en moedigheyd sijner Soldaten: Maer als nu de Gracht van de Courtin alreeds met Rijs-bosschen was gevuld, had hy niet derven wagen, Storm te doen loopen, vreesende voor te swaren verlies sonder voordeel.

Ondertusschen heeft de Jonge Vorst van Nassauw onderschept een Brief, geschreeven in 't Leger voor Groeningen (den 10. 20. Augusti in de Fransche Spraek) aen den Hertog van Luxemburg. Den selven hier geheel in te voegen, sou voor onse kortheyd te langh vallen. Eenige Regelen alleen sullen wy daer uyt in onse Tael voorstellen. De saecken veranderen sich in dit Leger daeglijcks. Ons Canon heeft op

Woensdagh Morgen soo geluckigh beginnen los te branden, dat het vijf Bateryen heeft verwoest, en d'andere doen swygen. Dit gaf ons noch een strael van hoop, om dat sich in de Stad een groote verbaestheyd openbaerde: En dat seeckere Monick, nu daer uyt gekomen, ons heeft geseghd, dat de daer binnen sijnde Catholijcke van ons verseeckering wilden versoecken, datse van de Plonderingh mochten bevryd blyven, indien men haer met Storm quam t'overweldigen. ... Mijn Heer van Munster (verstaet de Bischop) is verseeckerd, dat hy op den dagh van S. Louis binnen Groeningen de Mis sal doen: Maer mijn geloof is niet sterck genoegh, om deese sijne Mirakelen te gelooven: En ick sal noch soo langh in twijffel staen van onsen ingangh in deese Plaets, tot dat sijne Gebeeden sullen hebben doen swijgen tachtigh stucken Canon, welcke geduerigh op ons speelen; en tegenwoordigh sijne sterckste Batery van 7. Canons t'eenemael verwoesten, sonder dat eenigh tegenmiddel kan worden uytgevonden, vermits de gantsche omgangen van onse Batery soo engh sijn, datse niet anders als op eene kant konnen schieten. ... Maer dit niet tegenstaende, soo sijn'er eenige noch met deese hoop bevangen, dat d'Engelsche afkoomen, om eenigen Inval in Friesland te doen, gelijck sulcks is bekend gemaeckt door

Monsieur Turenne. Indien dit een eenighsins mocht gelucken, soo sal ick 't blijdelijck aen den Koningh bekendt maecken.

Den 17. gingen eenige Waegh-halsen na buyten, en bevonden, dat de Vyanden de Loop-graven hadden verlaeten. Op deese tyding begaven sich meer andere van de Belegerde derwaerts, en sagen in des Vyands Wercken veelerley Krijgs-voorraed leggen, als Bomben, Branders, Musquetten, Hand-Granaten, Kogels, Schuppen, Houweelen, e.s.v. Elck sleepte soo veel na binnen als hy kon draegen, Dit was geschied na een stercken uytval, en 't springen van een Mijn. Gantsch haestigh was deese vlucht toegegaen, en 't Voetvolck was soo bevreesd geweest, dat de Ruytery genoegh te doen had, om haer 't geheele weghloopen te beletten. Echter hield de Vyand sich noch achter de Galgenbergh, maer op den 21. verliet hy dese Belegering t'eenemael, tot groote blijdschap der Steedelingen.

d'Oorsaecken van deese schielijcke opbreeckingh waren insonderheyd na alle vermoeden: 1. Om dat des Bischops Canon ongebruyckbaer was geworden, gelijck oock sijne Vyer-Mortiers. 2. Om dat sijn leger bynae op de helft was verminderd.

Belangende d'eerste reden, 't meeste Kanon was gelemd, soo dat nauwlijcks 10. of 12. Stucken wierden afgevoerd, of daer haperde yets aen, door 't geduerigh schieten der Belegerde. Wat de Mortiers aengaet, geene der selver konden gebruyckt worden, behalven alleen 5. of 6. Want als nu eyndelijk de Bischop rasende van gramschap was geworden, soo gaf hy bevel, de gedachte Mortieren dubbel te laeden, en de Bomben dieper in de Stad te doen vallen. Wat de Vierwerckers hier tegens seyden, 't mogt niet helpen. Hy wou met sijn hoofd door: Derhalven dan oock eenige barsteden, andere beschaedighd wierden.

Soo veel de tweede oorsaeck betreft, naementlijck, de verminderingh van 't Bischoplijk Leger, men heeft niet eygentlijck konnen weeten, hoe sterck 't selve was in den aenvangh van de Belegeringh deeser Stad; doch wierd geloofd te sijn tusschen de 20. en 30000. Man. Van welcke noch geen 13000. weer sijn afgetrocken. Dit wierd naderhand bevestigd door seeckere Lijst, selfs by de Munstersche Officiers opgesteld, welcke wy den Leeser hier meede deelen.

Anno 1672. den 9. 19. July is Groeningen belegerd geworden van 24000. Man.

Aldus 24000. Man.

Hier van sijn voor de Stad gesneuveld aen Soldaten en Ruyters	4536. Man.
Gequetst.	1426.
Overgeloopen nae de Stad, ontrent	600.
Weghgelopen nae andere Quartieren, ontrent	5000.
Van d'Overste dood gebleven	3.
Van d'Overste Lieutenants dood.	2.
Van de Capiteinen dood	63.
Twee Hooge Officiers binnen de Stad gevangen.	2.
Somma	11632.
Den 17. 27. der Oogst-maend is de Belegering opgebroocken, en 't Volck gemonsterd sijnde, is sterck bevonden	12968.
D'overgeblevene gedaen tot de doode en verloopene, soo brengen deese gesamentlijck uyt de vorige	24000.

By dese twee oorsaeken van 't verlaten der Belegeringh voor Groeningen werden noch drie andere gevoegd, als: 1. d'Afkomingh der Keyserlijcke en Brandenburgsche Hulp-benden. 2. Gebreck van Oorlogs en levens-behoeften. 3. Den Regen, waer door des vyands Loop-graven vol waters geraeckten; soo dat eenige diep onder stonden. Immers, 't sy soo 't is, Groeningen wierd verlost, en de Bischop hier door in sijn verdere voornemens gestuyt.

Wy konnen hier niet voorby gaen d'onmenschlijcke wreedheyd, gepleegd ontrent de Siecke en Gequetste; welcke nae Helpen in een groote Schuer wierden gevoerd, daerse nevens den anderen op 't Stroo lagen, en geholpen wierden van ses Fransche Wondheelers. De Bischop van Munster siende dat het getal daeghlijcks grooter wierd, vraeghde de Chirurgijns, welcke noch weer op konden komen, en welcke buyten hoop waeren? Deese laetste schoot men terstond een kogel door de Kop, om alsoo plaets te maecken voor de nieuwe Siecke en Gewonde.

De Belegerde hadden aen haere sijde niet meer als 80. Man verlooren, onaengesien men soo geweldigh veel Bomben, Stinck-potten, Kogelen en Vyer-

kogelen binnen haere Stad had gesonden. 't Getal der Bomben, Granaten, en brandende oock los-schietende Stinckpotten was over de 5000. De gloeyende en andere Kogelen waeren ontelbaer. Wonderlijck sijn de Godlijcke bewaeringen ontrent eenige Menschen geweest, waer van wy de volgende aengeteeckend vinden.

Een gloeyende Kogel van een Huys af-stuytende, schoot seecker Mennonist ter Voorbroeck in, en viel onder door de Pijp weer uyt, sonder hem eenige schaede toe te voegen, als alleen dat sijne kleederen versengd wierden. Hy, de hitte aen sijn lighaem gewaer wordende, riep, al opspringende: Ick brand, ick brand! Doch siende dat hy onbeschaedigd bleef, soo begon hy, nevens al d'Omstanders, te lagchen.

De Geswoorne Bothenius, 's morgens uyt sijn Bed opstaende, soo viel even ter selver tijdt een gloeyende kogel in de plaets daer hy gelegen had, brengende stracks alles in vlam. Indien hy noch een weynig langer in 't Bed had vertoefd, soo sou hy gewisselijck getroffen sijn geweest.

Terwijl de Weduwe van Thonis van Essen met haere Dochter in 't Bed lagh,

quam een gloeyende Kogel tusschen haerer beyder ligchaemen doorvliegen tot in 't Hoofden-eynd der Bedsteede, daerse door de Muer wierd gestuyt, en weer tusschen dese beyde neer viel, verbrandende de Laeckens, Deeckens en 't Bed, sonder de Persoonen eenigh leed toe te voegen.

Soo als seeckere Vrouw voor op haere Stoep sat, quam een gloeyende Kogel tusschen haere Beenen doorsnuyven, een groot stuck voor en achter uyt haere Rok meê neemende, sonder haer anders eenigsins te beschaedigen.

Een Proponent, sittende op sijne Kamer om te Studeeren, geschiedede even 't selve. Want een Kogel quam tusschen sijne Beenen doorsnorren, neemende de Stoel van onder hem wegh, soo dat hy achter over viel, doch sonder schaede.

De Knegt van Jacob Warmolts Brouwer, uyt een Pas-glas al staende drinckende, soo quam een Kogel, die 't gedaghte Glas hem tusschen de Mond en Hand weghnam, sonder eenigh ander leed.

In de Kelder van d'Artillery-Meester Muller onthielden sich 15. of 16. gevlugtede menschen. Een Bombe quam van boven door 't Dack, de Solder en Ka-

mer, tot beneden in de Kelder neer-vallen, en is daer geborsten. Evenwel heeft'er niemand eenigh hinder van geleden.

Een andere Bombe viel nevens seecker Mans-persoon in sijn Bed neer. Hy deese gevaerlijcke Juffer niet by sich konnende verdraegen, stietse van hem af ter aerden, daerse barstede, Stoelen en Bancken vermorsselde; maer echter den Man onverseerd liet.

Seeckere Vrouw in de Morgenstond op haer Bed leggende, wierd gantsch onsaght wacker gemaeckt door een groote Bombe, die door dack en solderingh recht voor de Bedstede neerviel. Naeckt liepse na buyten. Stracks daer nae deed dit Monster sijne wercking, al wat'er ontrent was om verr' werpende. Sy, niet eens verschrickt sijnde, seyde met een kloeckmoedigh hert: Hey Bisschop, laet mijn Huys al meê te niet gaen, maer daerom hebstu Groeningen niet.

In d'Ebbinge-straet quam een groote Bombe vallen door 't Dak van een Huys tot in de Kamer. Een kleyn Kind lag hier in sijne Wiegh, staende voor de Bedsteede, daer d'Ouders op rusteden. Door 't barsten van de gedachte Bombe wierd de Sijd-muer uyt-geslaegen; Stoelen en

Bancken vermorseld: Doch 't onnosele Wicht met de Wieg by de Vader en Moeder op 't Bed geworpen. Niemand van deese drie was eenigh leed weervaeren.

Een andere Vrouw, een kleyn Kind op den arm hebbende, sagh een Bombe in in haer huys vallen. Door verbaesdheyd wierpse deesen Suygelingh in den Regen-back. Doe de slagh gedaen was, quamse weer, en socht over al nae haer Kind. Ondertusschen hadden 't de Bueren levendig uyt den Back gehaeld, en gaven 't de Moeder weer.

Op dit verlaeten van deese Stad deed seecker Dichtkonstenaer de Groenigers aldus spreecken:

Heer Beerent quam tot ons, om Buyt of Slaegh te haelen:

Het eerste was geberghd, en't laetste kreegh van Galen.

Eenen anderen maeckten'er dit Vers op:

 
Wilt gy, dat ik de reden segg',
 
Waerom Bernhard met sijn Beleg
 
Niet winnen kon ons stercke Stad,
 
Die hy soo geerne had gehad?
 
't Was om dat hy die met geweld
 
Heeft aengetast, en niet met geld.

Want

Sluyt maer uw Poort voor Berends geld:

Noyt wint hy Steeden met geweld.

De Friesen, de gelegentheyd by het hayr vattende, maeckten met de Kruyssers in de Zuyder-Zee een Aenslagh op Blok-Zijl, gelegen aen de gedachte Zuyder-Zee, tusschen Vollenhoven, de Kuynder en Steenwijck, daer twee groote Sluysen sijn, vergunnende een gemeene Pas uyt d'Over-Ysselsche en Drentsche Veenen nae de Zuyder-Zee en Holland. Dese Plaets was d'eerste onder al de verloorne, welke weer hersteld wierd, door 't beleyd der Burgers, welcke met eenigh Friesch Krijgsvolck heymlijck verstand hielden. De Bischopsche Commandant, achterdocht op haer hebbende, wou haer al t'samen den Eed van getrouwheyd doen sweeren, doch sy weygerden. Wierden daer over gedreygd, doch gaven tot antwoord: Sy wilden liever afwachten al 't quaed 't welck haer sou mogen overkomen, als haer met een Eed verplichten. Om kort te sijn; de Friesen sterck 450. Man, quamen te Water by Block-Zijl aen; traeden te land; de Commandant trock haer te gemoet, wierd op de vlucht gedreven; quam weer binnen

de Plaets; de Borgers schooten op de Munstersche; sloegen den Commandant met de Kolf van een Musquet ter neer, openden de Poort, en lieten de Friesen binnen. Dus geraeckte deese Sterckte weer aen den Staet.

Aerdigh wierden een deel Munstersche door een Mennonist, woonende ontrent de Zuyder-poort, hier bedroogen. Als hy de vertsaegde Bischopsche Soldaten nae buyten sagh vlieden, riep hy veele der selver in sijn huys; seggende, datse hier konden verseeckerd zijn voor de woede der Friesen. Tusschen de 60. en 70. kreeg hy aldus in de Val, waer onder ook waeren 2. Lieutenants en een Priester. Daer nae leverde hy haer gesamentlijck voor gevangene over. De Heer Valckenier dese saeck in 't breede verhaelende, seghd: ‘Door deese Heroïcke actie der Burgeren meriteerde deese kleyne Fortresse van Over-Yssel byna soo veel lofs, als de geheele Provintie schande had behaald met haer soo leelijck te subjecteren onder den Vyand, en haer van haere Bondgenoten soo schandeleuselijck af te scheuren; en heeft daer door den Lauwrier-krans van Triumph waerlijk verdiend, om daer meê boven alle andere Plaetsen van die Provincie t'allen tijden te glorieren.'

Stracks hier na viel oock de seer sterke Kuyner-Schans in handen der Friesen. Van nu af aen begon den Bischop van Munster ongeluckigh te worden. Niet een voet Aerde won hy meer, maer veel verloor hy weer.

In d'Old-Ampter Mieden hielden de Bischopsche boven maten quaed huys. Daerenboven vreesdemen, datse den Turf in de Veenen, van Munterdam, Veendam, Wilvanck, e.s.v. souden in brand hebben gestoocken, 't welck teegens de koude Winter een groote ongelegentheyd sou hebben veroorsaeckt. Men sond derhalven een deel Soldaten na de Mieden, waer door de Boeren soo moedigh wierden, datse sich genoeghsaem verseeckerd hielden. Mildelijck onthaeldedense de Besoldelingen; maer deese nu droncken geworden sijnde, wierden van de Vyanden overvallen. Sy stelden sich wel te weer, maer konden in geen orde komen, dies namense na weynigh tijds de vlucht. De Boeren echter hielden stand, en queeten haer dapper; doch te swack sijnde, wierden geslaegen. Eenige riepen wel om Quartier, maer wierden echter gematst. Al die 't niet in de Veenen ontvloden, bleven dood.

Doe wierd een goed deel Volcks te

paerd en te voet uytgesonden onder den Oversten Jorman, Collonel van 't Hollandsch Regiment binnen Groeningen, geduerende de Belegering in de Stad gekomen. Deese trocken na Winschoten, daer sich de Bischopsche noch sterck onthielden, welcke op hare aenkomst, en na eenige Schermutselen, te rugge weeken, verlaetende niet alleen Winschoten, maer oock 't Winschoter-Schansje, Winschoter-zijl, 't Huys te Wedde, e.s.v. sich begevende na d'Oude en Nieuwe Schans, in welcke Sterckten sy sich genoeghsaem verseeckerd hielden. En waerlijck, 't scheen onmogelijck dese Fortressen met geweld te konnen aengrijpen, wijl 't geheele Land daer ontrent onder Water stond. Echter sond d'Overste Jorman eenigh Volck na d'Oude, anders de Bellinghwolder-Schans, om deselve door een Blocqueringh te benauwen. In 't eerste wierd seer weynigh verricht, en daerenboven den gedachten Oversten met sijn Regiment na Holland ontboden. Sijn Excellentie Rabenhaupt hervattede daer op dit werk, stelde op alles goede orde, en beval 't Commando aan den Oversten Eybergen: Die, met eenigh Volck versterckt, de Beleegeringh dapper voortsettede. Ontrent 1400. Bischopsche quaemen uyt

Westphalen door de Nieuwe Schans, om d'Oude t'ontsetten; doch wierden met een bloedige Welkoomst ontfangen van 250. Man onder den Oversten Wachtmeester Wijlers, een moedigh en voorsichtig Krijgs-held, die sijn Volck seer voordeeligh had geposteert: Soo dat de Munstersche, na den tweeden Aenval, met verlies van 200. doode na de Nieuwe Schans vloden. Waer op dan d'Oude of Bellinghwolder Schans sich overgaf. Van de 400. uyttreckende Soldaten quaemen 'er geen 100. in Coevorden. Al d'andere liepen wegh.

Na 't overgaen der Oude Schans op den 17. 27. der Wijnmaend wierd de Nieuwe Schans benauwd. Op d'aenkomst der Courlandsche Hulp-benden hebben de Bischopsche de Dyler-Schans verlaten, op den 6. 16. der Slachtmaend. Uyt de Bourtang wierden 120. Man, al t'samen Musquettiers, derwaerts gesonden ter Besetting, onder Capitain Ausema, noch vry jongh van Jaeren, die aen de Staten van Stad en Land schreef: Sy souden bevinden, dat'er een Soldaet was, die in de Schans Commandeerde. Doch als ontrent na drie of vier dagen de Bischopsche met 3000. Man aenquaemen, is hy, sonder noch Vyanden gesien te hebben, uyt deese Sterckte met

sijn Volck doorgegaen: Waer door dan de Dyler-Schans weer aen de Munstersche quam, en de Nieuwe Schans van haer met Volck versterckt wierd: dies deese Belegeringh voor ditmael wierd verlaeten, wijl de bequame Jaers-tijd verlopen was. Ontrent deese tijd wierden 200. Courlandsche, wat te diep in Westphalen getrocken om Buyt te krygen, geslaegen. Echter sponnen de Munstersche hier geen sijde by, wijlse ruym soo veel doode hadden als d'ander.

Munsterland, genoegh geplaeghd door sijnen eygenen Vorst de Bischop van binnen, moest nu oock 't verderf van buyten gevoelen. Keur-Brandenburgh de Bischoppen van Munster en Keulen den Oorlogh nu aengekondighd hebbende, soo begonden sijne en der andere Hulp-genooten Volckeren, leggende aen de Westphaelsche Grensen, met den aenvangh der Wintermand Vyandlijcke Invallen in 't Munstersche Gebied te doen, verscheydene Plaetsen uytplonderende, en doorgaens Contributien eysschende. Namen oock veele Wagens wegh, geladen met Levens en Krijgs-behoeften, Laeckenen en Geld. Flucks ruckte de Bischop sijn Volk by een, selfs oock uyt de veroverde Plaetsen: Viel in Berghsland en 't Graefschap Mark,

stelde daer desgelijks alles onder Contributie, vermeesterde voorts Lunen, de Stad Unna en 't Slot Reda. Haest daer na verliet hy Unna weer, op d'aenkomst der Brandenburghse, na dat dese Plaets gantsch uytgeplonderd was. Daerenboven wierden 32. Boeren jammerlijck dood geschoten. Korts na deesen vond sich de Bischop gedwongen, dit gewest weer te verlaten.

Vermits nu de Koningh van Franckrijk vernam, dat deese Vorst alles in Groeningerland en anderwegen begon tegens te loopen, soo stond hy in vrees, dat hy, volgens sijn gewoone onbestendigheyd, wel licht weer van hem sou mogen afvallen. Om hem derhalven noch nauwer aen sich te verbinden, soo beloofde hy aen hem d'Abdy van S. Germain d'Esperees te sullen geven, indien hy getrouwelijck by sijne belofte bleef.

Ondertusschen woededen de Bischopsche Parthyen uyt Steenwijck en Coevorden noch seer sterck op de Drenth. Die van Groeningen konden sulcks niet beletten. Want ofse schoon stercke hoopen tegens d'andere uytsonden, soo kondense echter de Munstersche niet aentreffen, wijl de selve door hare Bespieders altijd kondschap kreegen, en daer op na hare Vastigheden weecken. De Drentsche Boeren

wierden tot op 't been toe uytgemargeld, door ondraeglijcke lasten; want daeghlijcks eyschteden de Vyanden of Brandschattingh of Contributie, selfs tot voor de Poorten van Groeningen toe. Geen hoop van beeteringh was'er, soo langh Steenwijck en Coevorden den Bischop voor Roof-nesten dienden. En om hem daer uyt de drijven, saghmen weynigh kans, ter oorsaeck van de vastigheyd deeser Plaetsen.

Van de Sterckte der Fortres Coevorden hebben wy hier vooren eenigh gewagh gemaeckt. Verdugo, Krijghs-Overste des Koninghs van Spaenje, hield in 't Jaer 1594. deese Stad een-en-dertigh weeken langh beslooten en belegerd: Evenwel moest hy deselve noch verlaeten. In Somermaend deeses Jaers 1672. viel dese onwinbaer-geachtede Sterckte, na een schrale Belegeringh van vier dagen, in handen des Bischops; men riep door verraed. Hier plantede hy sijnen Stoel des Oorloghs. Hier richtede hy een Magazijn op. Van hier uyt was hy de Geessel van Friesland, Groeningerland en de Drenth. Deese Plaets behoudende, kon hy, of door Verradery of door geweld noch eens meester van beyde de gedachte Provintien worden, immers soo hy meende en

hoopte. Derhalven had hy al de vervallene Wercken doen verbeeteren, de stercke noch stercker gemaeckt, en nieuwe daer toe gevoegd. Doch onverwacht, en door een bysonder bestier des Almachtigen, is deese Fortres weer aen den Vereenighden Staet gebracht. Deese saeck is soo gedenkwaerdigh, dat wy deselve wat wijdloopiger als na gewoonte moeten voorstellen: Echter soo ingedrongen als doenlijck is.

Meynard van Thijnen, gewesene Koster binnen Coevorden, en een goed Ingenieur, maeckte sijn Excellentie Rabenhaupt bekend, dat deese Plaets door een Aenslag wel te veroveren sou sijn, wijl 't Bischoplijck Guarnisoen door Sieckten verswackt was, en oock slappe Wacht hield, sich verlatende op de sterckte deser Vestingh. Hy gaf hem daerenboven een Afteeckeningh, hoe deese Fortres lagh in sijne Wercken: en wees hem aen, hoe hy in deese Winter over de bevroorne Moerassen sou konnen aenvallen. Sijn voorgeven wierd niet in de wind geslagen. Den 16. der Winter-maend deeses Jaers 1672. 's namiddaghs ten drie uuren wierden de Poorten van Groeningen geslooten gehouden, op dat'er niemand uytquam om de Vyanden te waerschouwen. Men sond

Patenten aen eenigh Krijghs-volck, om op de gesettede uyr sich aen de bestemde Plaets te laten vinden. Uyt yeder Compagnie in Groeningen wierden 36. Man afgesonderd. 't Algemeen Bevel wierd opgedragen aen den Oversten Lieutenant Eybergen, een wel-ervaren Man in den Oorlogh. Over 't Voetvolck was gesteld den dapperen en voorsichtigen Oversten Wachtmeester Wijlers. Over de Ruytery den kloeckmoedigen Major Johan Sickinga. Dien geheelen nacht wierd doorgebracht om de Biesbruggen, Dommekrachten, Ys-spooren en 't Storm-gereedschap op Wagens te setten. Eenige Constapels en Busschieters waren gesteld tot het werpen van Hand-Granaden en 't aensteecken der Petarden.

Den 17. 's namiddaghs ten 1. uyr reed de Ruytery uyt de Steenwijcker Poort. Ten 3. uuren volgde 't Voet-volck uyt de Steentil-Poort, t'samen sterck 968. Mannen. Hier onder bevonden sich eenige vrywillige Eedele, Burgers Soonen en Studenten, doch al t'saem te voet. Die sich te Paerd voor Volontairen uytgaven, wierden van de Burger-wacht weerhouden, om te verhoeden, dat de Vyand geen kondschap van desen Aenslag mocht krygen. Ontrent de Galgenbergh koo-

mende, wierd aldaer een Trompetter gesien, uyt Helpen rijdende. Deesen soo een groote meenighte Volcks gewaer wordene, wendede sich om, en vlood na Haeren. Major Sickinga, een snel Paerd hebbende, jaeghde hem na, achterhaelde hem, en sond hem na Groeningen. 't Was een Munsterschen Trompetter, met Brieven van den Bischop, of, soo andere schryven, van den Prins van Furstenbergh, sijnde in Keur-Keulschen dienst, aen den Raed van de gedachte Stad. De Ruytery reed na Gieten, verwachtende hier 't Voet-volck, en vernachteden alhier. 's Morgens wierd yeder een maetje Brandewijn gegeven door de Solliciteur Wildervanck, die uyt liefde een Oxhoofd van desen dranck op een Wagen had doen leggen.

Van Gieten gingh de Tocht op Exseld, op Emmen, op Sleen, op Ervem, op Wachten, op Dalen. Seer voorsichtigh sochtense te verhoeden, dat die van Coevorden geen kondschap mochten bekoomen. Echter gingen drie Dragonders door, verwittigende de Bischopsche binnen deese Plaets van 't voorneemen. Deese Trouwloosheydt scheen den gantschen Aenslag te sullen vernietigen: Maer God, die uit de duystenis weet licht voort

te brengen, en den voorgenomenen vloek van Bileam in een zeegen om te keeren, gebruyckte dit tot een middel, om den selven voorspoedigh te doen sijn. De Besettingh wierd hier op dag en nacht in Allarm gehouden, en daer door soodaenigh afgemat, dat een groot deel Soldaten, doe 't waerlijck Allarm was, op hare Bedden bleven leggen, meenende dit weer een vergeefsche Wapenkreet te sijn.

Den 19. beval den Oversten Lieutenant Eybergen aen 't geheele Krijgs-volck, datse God yverigh souden bidden om sijnen genaedigen zeegen tot het voorgenomene werck. Treflijkc voorwaer; want:

't Geen wel begonnen word sal wel sijn eynde winnen,

En alle goed begin moest eerst van God beginnen.

Hy selver gingh haer voor in een yverige en heylige Aendacht. Onder soodanige Overste is Heyl van den God des Heyls te verwachten. Geseegend is 't Land daer Godsalige heerschen, en den Oorlogh, daer salige 't Bevel hebben. 't Woord was: Holland. 't Veld-geschrey: God met Ons. 't Teecken, om elckander te konnen ken-

nen, een Stroo-wisch op de Hoed. Heerlijck moedighde Eybergen d'Officieren aen tot dapperheyd door een gantsch indringend Gespreck. De gestelde orde was kortlijck deese: 600. Man souden regelrecht aentrecken op Tellinckhuysens Huys; voorts na Poppenhaer; met 12. Vacken van de Biesbrugg'; haer in alle stilheyd begeven op 't Contrescarp, en eenige Pallissaden aen stucken breecken. Dan sou d'Overste Lieutenant Eybergen, ('t geheele Gros commanderende) met 300. Man op 'tKasteel aenvallen; 150. Man souden daer op 't Bolwerck Gelderland vermeesteren; d'andere 150. Man souden overweldigen de Wacht in de Citadel voor de Kasteels-Poort. Een Officier (deese was d'Overste Wachtmeester Wijlers) sou met d'andere 300. Man op 't Bolwerck Holland aengaen. Op de Fausebray sou een Officier met 100. Man by de Doorsnydingh oploopen, en de Wacht op dit Bolwerck Holland inneemen. D'Overige 200. souden langs de Fausebray lopen tot de Sortie in de Gordijn tusschen de Bolwerken Holland en Zeeland, en tegens de Secreetsbrugg' opklimmen, op de Hoofdwacht alsoo aengaende. Van deese souden 50. de Benthemer-Poort gaen inneemen. Een Sergiant met 30. Man sou Post vatten op

't Bolwerk Zeeland. Noch een ander Officier (Major Sickinga) sou met 300. man van den Troup afgaen, neemende een andere hem aengeweesene wegh; met sich voerende 6. Vacken van de Biesbrugh, om over de Bijt te komen, en 't Bolwerk Over-Yssel overweldigen; 't Kruydhuys aldaer wel bewaren, en door een Sergeant met 30. Man doen Post vatten op 't Bolwerck Utrecht: daer na de Friessche-Poort inneemen, om de Ruytery in te laten.

Na 't eyndigen van de gehoudene Krijghs-raed t'Errem, brackmen 'snachts tusschen 11. en 12. uyren van hier op; Wildervanck gaf yder Soldaet weer een dronk Brandewyn, 't welck haer in deese koude niet t'onpas quam. 's Morgens ten drie uuren naerderdense de Buytenwercken van Coevorden. Hier sou nu 't werck aengaen. 't Geheele Gros verdeelde sich in drie hoopen, volgens de boven gestelde Orde. d'Overste Lieutenant Eybergen had by sich den gedachten Maynard van Thynen, naderhand Commis in deese Plaets. Tot geluck der Aenvallers wierd de duysternis der nacht vergroot door een sware Mist. Eybergen en Wylers (schoon dappere Helden) soo een geweldige Sterckte nu voor haer siende, vonden dit werck

seer swaer. Hielden derhalven spraeck met Thynen, die haer verseekerde van een goede uytkomst, indienmen maer kloekmoedigh aenviel; met aenbiedingh van te willen voorgaen, en haer te wijsen waer men moest toetasten. Men trock dan al voort; en geduerigh hoordense de Schildwachten van de Wal roepen: Wie daer? Ondertusschen quam Mons. van Thynen (een Soldaet by hem hebbende) dicht aen de Gracht, en hoorde eenige Soldaten op 't Contrescarp spreeken, die, hen verneemende, tot elckander seyden in hare Tael: Sehe dahr ein kehrl an der Graben. Hier op aerselde hy, siende dat hy niet ter rechter plaets was, gingh de Gracht langhs, begunstighd van de Nevel; en liet door sijnen Soldaet den Oversten seggen, werwaerts hy sich heenen sou begeven.

Onder deese handel riep men van de Wal gedurigh: Wie daer? doch Thynen sweegh al stil. Hier op verdubbeldense haer geroep, vermengd met Westphaelse vloecken: Wie daer in Donders naem? Spreeckt: Wie daer in Duyvels naem? Wie daer? Wie daer? Maer kregen geen antwoord. Eyndlijck geschiedede den Aenval; en de Voortroup quam over d'eerste Gracht tot aen de Paelwerken van 't Con-

trescarp. Fel schooten de Vyanden met Schroot en Musquetten. Echter drongen d'andere kloeckmoedigh aen, hielpen malkander over de Palissaden, en hieuwen eenige der selver met Bylen aenstucken; waer door de Troupen van Eybergen en Wijlers kans kregen om aen te komen. Die van binnen konden dit kappen der Paelen niet wel hooren, door 't geduerigh geroep van Wie daer? waer op de Ronde dan antwoord gaf. Oock pasteden d'Aenvallers daer op, datse niet sloegen als onder 't gedachte geroep. Wy sullen kort gaen. De Wal wierd beklommen met een ongemeene kloeckmoedigheyd, en de Soldaten drongen tegens d'afschietende vyanden in, waer door dan oock eenige quamen te sneuvelen. Veele rolden weer na beneden, vermits de gedachte Wal, wegens 't doyend weer, glibberigh was. Dit gebeurde oock Lieutenant Chitom, die niet beeter wist of hy was geschoten, waer door sijne Soldaten al vry verflauwden. Doch hy beneden gewenteld sijnde, en geen onheyl gevoelende, rees terstond weer op, en seyde: t'Za Mannen, 't is geen nood. Als nu naderhand meer andere, die waerlijck getroffen waren, oock quamen afrollen, soo sloegmen niet eens acht daer op, wijl

yeder meende, dat het maer struyckelingen wegens de gladdigheyd waren.

Ondertusschen quamen oock d'andere Helden met de Biesbruggen over d'opgebijtede Gracht; doch niet sonder groote swarigheyd, wijl eenige te kort, andere te swack waren, vermits sommige onderwegen (onaengesien de stercke daer by gehoudene Wacht) de Touwen en Piecken, dienende tot der selver stevigheyd, gestolen hadden. Ter deeser oorsaeck sprongen eenige Officiers met hare Kneghts in 't Water, om de gedachte Biesbruggen op te houden, tot dat 't Volk daer over was gegaen. Dus moeylijck en ongemacklijck dan geraecktense over de Gracht, en quamen aen de binnenste Wal; van waer de Bischopsche sich noch dapper verweerden, roepende: Koom op gy Hollandsche Honden, wy sullen u rijgen. Deese smaedredenen maeckten d'Aenvallers maer dies te kloeckmoediger, die dapper vyer gaven; onvertsaegd opklauterden; veele der vyanden doodschooten of te neer hieuwen; en 't Kasteel vermeesterden. De Bischopsche Commandant Jan de Mooy was in 't begin van deesen handel op de Wal dood gebleven.

Major Sickinga voerde sijn Bevel niet min heldaerdigh uyt met sijn Volk. Soo

haest de Vyand hare Aenkomst vernam, schootmen een Canon op haer los, waer door vijf persoonen van onder de Biesbrugg' wierden weghgenoomen. Echter stapte de Major schichtigh voort, seggende tot de sijne: t'Za Mannen, vat maer aen, dat gaet u voor. Dus quamense aen 't Contrescarp; door de Palissaden, over de Gracht; op de Wal. Hier wierd scharp gevochten; doch wijl eenig ontset quam, soo wierpen de Vyanden haer Geweer ter neer, en riepen om Quartier.

Capitain Klingh veroverde onderwijl 't Waghthuys aen de Friessche Poort. Kreegh oock de Poort open, door hulp eens Burgers, wiens Broeder een Smit was, ten welcken hy een grooten Hamer had gehaeld. Dus quam de Ruytery binnen. Een deel der Vyanden, op de Marckt sich dicht in een geslooten houdende, deed noch groote tegenstand; doch alsse eyndlijk seer verdund waeren, soo wierpense haer Geweer wegh, en vloden in de Kerck, daerse ingesloten wierden, als Oorloghs-gevangene. Doe vielen de Soldaten aen 't Plonderen, en maeckten een goeden Buyt. Aenmercklijck was 't, dat verscheydene Burgers in Coevorden, uyt boven maten groote blijdschap over deese onvoorsiene Verlossing

uyt de slaverny der Bischopsche, haere eygene Goederen ten Roof aenboden. Sommige hadden hare Dgiesacken vol Ducatons; andere kostlijcke met Goudgeborduerde Rocken, cierlijcke Draegbanden, Deegens met goudene en silvere Gevesten, e.s.v. De hier by sijnde Polacken (welcke men in 't eerst met groote moeyte jae dreygementen had moeten aenvoeren) hieuwen groote Silvere Schootelen met haere Bijltjes in stucken, en soo nam elck sijn deel daer van.

't Werck dus besteld sijnde, en d'Officiers nu met een besaedigd gemoed op alles acht neemende, soo keeckense malkander gantsch verbaesd aen, niet anders seggende, als: Hoe is 't mogelijck! En: Waerlijck dit is Gods hand! Doe dese tydingh binnen Groeningen quam, was 't gejuygh onder alle menschen onuytspreecklijck. 's Anderendaeghs wierdt hier een plegtlijcken Danckdagh gehouden over dese heerlijcke zeege. De Post, dien selven dagh afrijdende, was overlaeden met Brieven. Waer hy door reed, en deese blijde Tydingh verkondighde, wierd hy gehouden voor een Leugenaer. Binnen Leeuwaerden wierd hy bynae dood gedrongen van de Menschen. t'Amsterdam hield men deese saeck voor onmo-

gelijck, en derhalven ongelooflijck. Seeker Heer, antwoord gevende op den eersten Brief van Groeningen, hier over aen hem gesonden, schreef daer in: Hy was niet gesind sijn geld meer uyt te geven, tot betalingh van Port voor sulcke ydele verdigtselen. In Holland had men alle daegh Fabulen en Leugenen genoegh, men behoefdense niet van Groeningen te haelen. In Uytrecht, daer wy onder de Fransche saeten, was onse blijdschap uytsteeckend. De Bueren riepen elckander toe: Dit is van den Heere geschied, en 't is wonderlijck in onse oogen. Doch de Roomsch-gesinde bespotteden in 't eerst met vinnige woorden de leugen-gietery der Kettersche Geusen. Sulke redenen hebben wy meer als eenmael gehoord. Maer als naederhand de volle seeckerheyd quam, soo toondense blijklijck, hoe weynigh haer dit behaeghde. Noch vry andere haerer Bedryven, vry grover, gaen wy met opset voorby.

Aenmercklijck is 't, dat alles wat den Aenval scheen tegens te lopen, naederhand bevonden wierd d'Aenvallers tot voordeel te sijn geweest. De Troupen quaemen laeter aen als bestemd was. Maer hier door meenden de vyanden, dat d'overgelopene Dragonders haer leugenen hadden wijs gemaeckt. De Aenval sou

's nachts geschieden, en 't vertoefde tot de Morgenstond. Maer dit veroorsaeckte, dat d'afgemattede Waghten meest in slaep laegen. Daer ontstond een swaere Mist, soo dat selfs de Leydsman van Thynen nauwlijcks wist waer hy was. Maer hier door wierden d'aenkoomende voor 't gesicht haerer Vyanden bedeckt, soo langh, tot dat d'ontdeckingh voor haer te laet was. De Bischopsche deeden stercke Waght, en Ronde op Ronde. Maer door 't geduerigh roepen Wie daer, en d'antwoord, Ronde, hadden d'Aenvallers gelegenheyd, om de Palissaden in stuck te hacken, sonder gehoord te worden. 't Begon te doyen: Maer dit maeckte de Wallen soo weeck, dat d'opklauterende Soldaten eenige vat in d'Aerde konden krijgen. Sie, soo moeten, als 't de Heere gelieft, alle dingen, hoe tegenstrijdigh deselve schijnen, ten goede dienen van de geene, welcke hy met Heyl wil begenadigen.

Maer gelijck dit aen de sijde der Vereenighde Nederlanden groote blijdschap en moed veroorsaeckte, soo verweckte het in tegendeel onder de vyanden een algemeene verslagentheyd. De Besettingen in Nyenhuys en meer ander Plaetsen, soo in Benthem als Twent, verlieten hare Pos-

sten. Selfs Swol, Deventer, en al d'Over-Ysselsche Steeden schuddeden en beefden. Had maer een kleyne Macht op haer aengekomen, in weynigh tijds souden al deese verheerde Plaetsen weer hersteld sijn geweest. Doch 't geliefde God noch niet. Gantsch Munsterland stond in een geweldige schrick, wijl men vreesde voor een schielijcken Inval der Friesen en Groeningers.

De Bischop van Munster de tydingh van dit sijn verlies krijgende, wierd seer toornigh op den geenen die hem deese boodschap bracht, meenende dat hy hem een leugen en onmogelijk dingh in de mouw wou steecken. Maer na gedaen ondersoeck de saeck waerachtigh bevindende, soo ontroerde hy sich geweldigh, seggende: Is mijn kleyn Candia verlooren, soo vrees ick dat 't overige oock wel haest sal volgen. En waerlijck, deese sijne Voorseggingh is niet onvervuld gebleven. Soo hevigh was sijne grimmigheyd, dat hy tegens al de gene, welcke hem op de varssche tydingh quamen aenspreecken, geweldigh bulderde, en meer als eenmael der Teuffel in de mond had. d'Officiers, welke in Coevorden hadden gelegen noemde hy Honden, Schelmen, Boos-wichten. De Groeningers en Friesen Dondersche Ketters,

e.s.v. Geen reden had, om dus in toorn en vloecken uyt te barsten, maer wel om dit sijn groot verlies te betreuren. Ontrent 150. der sijne waren in deese Veroveringh gesneuveld, en 400. gemeene Soldaten wierden binnen Groeningen gevangen gebracht, behalven noch 6. Capitains, 11. Lieutenants, 14. Vaendragers en 3. Geestlijcke. Hier tegens waren aen d'andere sijde gebleven tusschen de 50. en 60. Man. Daerenboven had hy in dit sijn Magazijn verlooren 61. Metale en Ysere Stukken Canon: 24. Metale en Ysere Mortiers: 30. Metale en Ysere Petarden: 949. Musquetten, bequaem en onbequaem: 718. geheele en halve Piecken: 506. Volle Tonnen Buskruyd: 38. Opene Tonnen: 1277. toebereydede Bomben: 1716. Idem noch onbereydt: 2113. Stinck-potten: 1771. Hand-granaten: 12853. Kanon-kogels: Behalven noch een groot deel Wapenen, Musquet-kogels, Kardoes-kisten, Lucht-kogelen, Vyer-kogelen, Vaten met Salpeter, Swavel, Tarpentijn-Oly, Hars, Peck; voorts Touw-werck, Anckers, Schip-wagens, Block-wagens, Bylen, Zagen, Schuppen, Domme-kraghten, Yssporen, en andere dingen.

Wy hebben, om d'aenmerklijckheyd wil, wat langh op de herwinningh van

Coevorden blijven staen, derhalven sullen wy ons nu dies te meer voortsnellen. De Keyserlijcke Majesteyt bemerckende, dat dit Onweer, eerst over de Vereenighde Nederlanden uytgeborsten, daer niet sou eyndigen, maer oock de lucht van Duytschland sou koomen betrecken, oordeelde noodigh, by tijds uyt sijn' oogen te sien, en te verhinderen, dat Holland wierd weghgenoomen; want dan sou Franckrijck genoegsaem meester van sijne Kroon sijn geweest; te meer, wijl niet weynige der sijne alreeds door Fransch Goud verblind waren. Hy sond derhalven, nevens Keur-Brandenburgh, Hulp-benden uyt, om, tot verlichting van den Oorlogslast der Staten Generael, een Afwending (Diversie) te veroorsaecken: Oock, om sijn eygen Rijck te bewaren, 't welck de Fransche nu alreeds Vyandlijck hadden beginnen aen te vallen, selfs, terwijlse hem, door 't soete deuntje van Neutraliteyt, van voortsettingh des Catholijcken Geloofs, van uytroyingh der Ketters, van onderhoudingh der Oude Verbonden, e.s.v. sochten in slaep te wiegen. Boven maten seer misnoeghde hem, dat alreeds soo veel Rijcks-Vorsten met Franckrijck waren aengespannen; insonderheyd den Bischop van Munster, wiens Aert hem wel

bekend was. Hy wist dat hy, om gelds wil, een Slaef van Franckrijck was geworden. Dat hy, by d'eerste gelegentheyd, noch sijne Majesteyt noch 't Rijck sou verschoonen. Dat op sijn voorbeeld en door sijne aenraeding alreeds soo veele Rijks-Vorsten de Fransche Parthy hadden aengenoomen; dat oock veellicht noch meer stonden te volgen, e.s.v. Hy deed derhalven hem en den Bischop van Keulen door Keur-Brandenburg sommeren, en ernstlijck afvragen, wat sijde sy wilden kiesen? Indiense binnen 14. daegen tijds sich niet rondlijck verklaerden, soo sou d'Executie tegens hare Landen worden voorgenomen. Doch de Bischop van Munster pastede voor dien tijd weinig op 't bevel van sijn Overhoofd de Keyser, en niet veel meer op 't gedreyghde Verderf sijner Onderdanen.

Ter deeser oorsaeck deed de Hertogh van Bourneville uyt last van sijn Keyserlijcke Majesteyt, in Sprockelmaend des Jaers 1673. een Mandement aenslaen, waer by alle Keur-Keulsche en Munstersche Krijghs-Officiers, sijnde Onderdanen des Keysers en Rijcks, bevolen wierd, terstond den dienst deeser Vorsten te verlaten, en sich te vervoegen by 't Heyr van sijne Majesteyt, op straf van hoogste ongenade, e.s.v.

Hier liet de Bischop van Munster blijcken, niet alleen een groote ongehoorsaemheyd, maer oock een stoute trotsheyd, en een uyterste onbeschaemdheyd, vergeselschapt van sijn gewoone bedrieglijcke listigheyd. Want hy liet verkondigen een Contra-Mandaet, waer in hy voorgaf, Dat dit geen Bevel van den Keyser, maer alleen een Vond van Bourneville was. Dat sijne Krijghs-volckeren in der daed geen andere als Keyserlijcke waren, staende ten dienst van sijne Keyserlijcke Majesteyt. Voorts hield hy alle en een yder vry van alle schaede, welcke haer ter deeser oorsaeck sou mogen overkomen.

Turenne, de Keur-Keulsche en Munstersche Troupen tot sich getrocken hebbende, gingh recht op den Ham aen, daer Brandenburgh 2000. Man tot Besettingh had gelaten. Doch deese sich niet bestand vindende tegens d'aenkomende Macht, verlieten de Stad. Hier ontrent bleven de Fransche leggen, doch de Bischopsche trocken hooger op, tot aen de Weser toe alles onder Contributie brengende.

Eenige Volckeren uyt Friesland en Coevorden sich by een voegende, namen in Besettingh 't Huys te Schuylenburgh, en 't Huys te Reghteren, beyde leggende op de Vaert na Zwol; en Reghteren niet meer

als twee uyren van de gedachte stad by d'Ommer-Schans. Dit sijn twee oude Kasteelen, met sware Steene Muuren en breede Grachten. Een grooten doorn was dit in d'oogen der Munstersche Besettingh in deese Plaetsen, wijlse hier door in een geduerigen Allarm wierden gehouden. Oock wierd Otmarsum uytgeplonderd.

Ontrent deese tijd wierd veel gesproken van een Aenslagh, welcke de Soon van Ritmeester Kette, Geheymschrijver des Graefs van Harrach, sou gesmeed hebben tegens den Persoon des Bischops, om hem, gelijk oock de Stad Munster selfs, te leveren in handen des Keysers. Doch eyndlijck bevondmen alles een verdichtsel te sijn. Ondertusschen speelden de Fransche een vuyl bedrogh, sendende een versierde Leugen-brief, met onderteeckeningh des Barons van Schwerin, aen den Marquis de Grana, Keyserlijcken Resident binnen Keulen, waer van den Inhoud was dat de Stad Munster door de Brandenburgsche was ingenomen. De gedachte Baron van Schwerin was eerste Staets-dienaer des Keurvorsts van Brandenburgh. D'omstandigheden deeser Veroveringh waren in sijnen Brief (of diemen daer voor uytgaf seer net en ten vollen waerschijnlijck uyt-

gedruckt. De Brenger was eenen Expressen. Marquis de Grana had derhalven niet de minste gedachten van eenigh bedrogh: Maer sond stracks bericht van dese tydingh aen de Hoven der Geallieerde, Groote blijdschap wierd hier door veroorsaeckt; maer wel haest bevondmen, dat het een loose bedriegery der Vyanden was.

Onderwijl pasteden de Soldaten in Friesland en Groeningerland dapper op, om de Bischopsche afbreuk te doen, en Buyt te maken. Die van Coevorden stelden 't Graefschap Benthem onder Contributie. Onderschepten ook korts daer na een Convoy van 100. man, welcke uyt Swol allerley Voorraed na d'Ommer-Schans souden brengen; doch alles wierd na Coevorden gevoerd. Eenige uyt Groeningen en Coevorden hadden een Aenslagh voor op 700. Munstersche in Otmarsum, doch vruchteloos. Maer die van de Bourtangh versloegen in seeckere bejegening over de 200. Bischopsche. Eenige weecken te vooren hadden de Brandenburgers by Minden twee Regimenten Munstersche in de pan gehackt. Daer en boven oock de Stad Heuxter (of Hoxter) ingenoomen.

Hier tegens maeckten de Munstersche sich meester van Hervort; daerse 800.

man inleyden, welke boven maten quaed huys hielden. Desgelijcks deedense oock in 't Sticht Minden, doch derfden deese Stad niet aentasten. Geduerigh had de Bischop 't oogh op Coevorden, om deese Plaets weer onder sijn Jock te brengen, 't sy door Geweld of Verraed, doch 't wou hem niet gelucken. Wijl de Dijcken niet wel te gebruycken waren, soo had hy aen al de Dorpen en Boerschappen in sijn Sticht bevel gesonden, dat yeder Boer (of Huysgesin) op 't platte Land moest leveren een Horde, langh 12. en breed 6. voeten, gemaeckt van sware Sparren, omvlochten met Teenen, Mandemaeckers werck, om deselve over de slijckerige ongebruykbare Wegen te leggen, en sijn Volk daer over te laten gaen. 't Welck hy, na dat het sich lang genoeg in 't Graefschap Benthem had gekoesterd, 't Huys Gramsbergen, maer twee uyren van Coevorden, deed aentasten. Hier binnen lagh een Vaendrager met 36. Soldaten; die de Bestormingh der Vyanden tot tweemael toe kloeckmoedigh afsloegen: Doch te swack sijnde om langh tegenstand te doen, soo moestense sich op Accoord overgeven: Maer wierden, tegens belofte en 't Verdragh gevangen gehouden. Een Parthy uyt Coevorden, ge-

sonden tot ontset van Gramsbergen, quam te laet. Leyden sich echter in een Achterlaegh. Vielen op d'aftreckende Bischoplijcke Achterhoede. Oeffenden een groote Vleesch-houwery onder dit volk, en brachten 70. Gevangene binnen 't gedachte Coevorden.

Ondertusschen gebeurden 't, dat een Quartier-meester by den Bischop van Munster om geld sprack. Hier over wierd hy soodanigh vertoornd, dat hy bevel gaf, men sou hem Harquebuseren; gelijck dan oock geschiedede. Deese daed verwekte soodanigh een onwil in veele sijner Soldaten, dat drie geheele Compagnien Munstersche, nevens hare Officieren, na Groeningerland quamen overloopen.

Sijn Excellentie Rabenhaupt had tsederd een wijl tijds de Nieuwe-Schans geblocqueerd gehouden. Hoedanigh d'Oude of Bellinghwolder-Schans, onder 't bestier van den Oversten Eybergen, de Bischopsche was ontweldighd, hebben wy hier boven verhaeld: Maer deese Nieuwe-Schans, uyt welcke de Vyanden veel quaeds deeden, had men tot nog toe niet konnen bedwingen. Rabenhaupt besloot derhalven, 't uyterste geweld te willen gebruyken. Begaf sich ten dien eynde derwaerts met al de Ruytery in Groeningen, en veel Krijgs-

volck, soo uyt Block-zijl als uyt andere Plaetsen; by sich hebbende eenige Stucken Canon en 6. Vyer-Mortiers. Om de Pas vry te krijgen, maeckte hy sich eerst meester van de Booner-Schans. Daer op begon de Belegering der Nieuwe Schans. De Bischop wel wetende hoe veel hem aen deese Plaets gelegen was, wendede alle middelen aen om deselve t'ontsetten. Sond derhalven den Oversten Meynertshagen met 1000. Man, soo Dragonders als Voetknechten, derwaerts; doch hy wierd met verlies afgewesen. Naderhand sond hy tusschen de 4. en 5000. t'saemgetrockene Volckeren onder den Graef van S. Paul, Overste Nagel, Wedel en andere, om op nieuws 't Ontset ter hand te neemen. Deese vielen met een groot geweld aen op 't Quartier van Colonel Aquila: Doch wierden soodanigh ontfangen, datse met groot verlies in den donker moesten afwijcken. 's Anderen daegs deedense een nieuwen aenval, maer voeren niet beeter: achterlatende over de 400. so doode als gequetste en gevangene, behalven veelerley Geweer. Onder de verslagene waeren den Oversten Wedel, Kalkar (die t'Achtendorp aen sijne wonden stierf) Sergeant Major Swart, Major Kessel; 18. Capitains en 2. Overste

Lieutenants. Korts hier na wierd deese Sterckte (een Plaets van groot gewicht) kloeckmoedighlijck vermeesterd, na dat eerst de Redout op den Dijck te Stocksterhorn stormenderhand was ingenoomen. D'Overwinners vonden hier een goede Buyt van Goud en Silver. Kregen oock gevangen ontrent 400. gemeene Soldaten, behalven den Commandant Nitzauw, 2 Lieutenant-Colonels, 5. Capitains, e.s.v.

Boven d'andere Schattingen, welcke algemeen waren over alle Persoonen in 'tLant van Over-Yssel, heeft de Bischop van Munster weer een nieuwe opgesteld, welke enckelijck die van den Gereformeerden Gods-dienst raeckte. Deese moesten in 't Steedeken Oldenzeel opbrengen 1400. Rijcksdaelers. In Otmarsum 1000. Rijcksdaelers. In Goor 1600. Rijcksdaelers, en soo voorts na gelijckmatigheyd in d'andere Steeden en Dorpen. Daerenboven wierdense van hare Kerken beroofd. Soo onredelijk handelde noch niet de Koning van Franckrijck, en sijnen over deese Provintie gestelden Gouverneur de Hertogh van Luxemburgh, alhoewel anders ongenadigh genoegh. De Schattingh was wel onlijdelijck swaer, maer gingh echter over de Roomsch-gesinde soo wel als

over de Gereformeerde en andere. Selfs de Geestlijcke waeren niet uytgeslooten. Eenen uyt de selve, van 't grootste Aensien, vervoeghde sich by den gedachten Luxemburgh, hield seer sterck aen, dat de Catholijke mochten verschoond blijven in de Lasten, soo der Geld-opbrengingh als der Inquartiering, en datmen deselve op de Geusen sou verdubbelen, doch wiert tot driemalen toe afgeweesen, met dese of diergelijcke woorden: Gelijck se t'samen woonden, aten en droncken, soo moestense oock gesamenderhand betalen, yeder daer hy op getaxeerd was. Selfs haren Bischop gingh na den Koningh, om voor haer yets goeds uyt te wercken, doch deed even soo weynigh op. Ja men heeft doorgaens aengemerckt (een rechtvaerdige straf!) dat de Roomsch-gesinde soo seer, ja noch meer, als de Gereformeerde hier beswaerd wierden. Waer over eenen uyt de hare uytborst: Is dat den Alderchristlijcksten Koningh? Hy mach den Alderchristlijksten Duyvel sijn.

Met den aenvangh der Ooghstmaend bracht de Bischop tusschen Hasselt en Swol (in welke laetste Plaets hy sijne Hof houdingh of Verblijf nam) een Leger by een van 7000. Man ten vollen. Daerenboven sond de Prins van Conde hem noch toe

2000. Ruyters, en 70. Compagnien Voetknechten; welcke den 18. by 't Roveen quamen, en sich by de Munstersche voegden. Stracks daer na trockense na Steenwijck. Eenige Troupen doorliepen de geheele Drenth, alles onveyligh makende. Ter deeser oorsaeck sonden die van Groeningen 9. Standaerden Paerden en 2. Compagnien Dragonders na Zuydlaren, om de Drenth voor dese Stroopers te verseeckeren. In een Schermutsel tusschen beyde de Parthyen quamen de Bischopsche te kort. Welcke den 25. van Steenwijck na de kant van Friesland trocken; alwaer eenige Sterckten verder na de Drenth waren opgeworpen, bequaem tot bevrydingh der Boeren voor de rovende Parthyen, maer niet om een groote Macht te weerstaen. Eenige kleyne gevechten vielen voor, welcke wy, kortheyds halven, voorby gaen.

De Vyand was alreeds tot Schooten toe gekoomen. Socht 't Heereveen te bemagtigen, om dan alsoo Friesland in te trecken. Had veele Wagens met Fascinen by sich, om de Grachten te dempen. Fluks stelden de Staten van Friesland orde, dat de Manschap deser Provintie in aller haest sich na Heereveen souden begeven, tot tegenstand van dit Vyandlijck Heyr, nu

sterck over d'achtduysend te Voet, en ontrent 100. Cornetten te Paerd, bestaende uyt Munstersche, Keulsche en Fransche.

Op d'aenkomst deeser Bischopsche was allerwegen een groot vluchten der Landlieden, uyt de Dorpen, daer men meende datse souden konnen aenkomen. Yder berghde sijne beste Goederen in verseeckerde Plaetsen. Als nu dese woeste Roofvogels daerse quamen weynig Buyt vonden, soo begondense de Huysen in brand te steecken, en de Persoonen, welckese noch overvielen, seer qualijck te handelen. Maer eyndlijck siende, dat op alles seer goede orde was gesteld, en datse derhalven niet dieper konden inbreeken, soo braeckense met hare geheele Macht op, en aerselden weer na Steenwijck. Van hier trocken de Fransche na hare Quartieren, Zutphen, Doesburgh en Arnhem; d'andere na Swol en andere Plaetsen. In deesen haren vergeefschen Tocht haddense over d'800. (sommige stellen maer 600.) Man verlooren.

Een seer groote hoop had de Bischop op deese Tocht gemaeckt, want vermits sijn Keurvorstlijcke Doorluchtigheyd van Brandenburgh nu met Franckrijck in Verdragh was getreeden, soo had hy de han-

den ruym gekregen, en behoefde nu aen die kant voor geen Inval in sijn Gebied te vreesen. Evenwel heeft hy hierom niet te meer voordeel gedaen.

Op den Rijksdagh te Regensburgh deed sijne Keyserlijcke Majesteyt den 28. der Ooghstmaend deeses Jaers 1673. de Vorsten bekend maecken de redenen en oorsaken waerom hy sijn Leger na den Rhijn had afgesonden. De selve waren kortlijck deese: I. Om dat de Kroon Franckrijck, tsederd den Oorlogh met de Heeren Staten Generael, meenigte van Krijgsvolckeren, sonder bewilligingh, op den Rijksbodem had gesonden; oock verscheydene tot het Rijck behorende Plaetsen aengetast en veroverd, tegens den Westphaelschen Vreede. II. Om dat deese Krijghsvolckeren sich noch daer in onthielden; na haer eygen gelieven Quartieren namen; Rijcks-Standen en Onderdanen met sware Schattingen en Perssingen beledighden; de Rhijn-brugg' by Straetsburgh hadden afgebrand, e.s.v. III. Om dat de Fransche in 't Aertsbisdom Trier waren gekomen, allerwegen roovende en plonderende, gelijck als ofse in de Landen haers Vyands waren; met openbaer geweld brandende en verwoestende. IV. Om datse, tegens d'Akensche Vreede,

grouwlijck in de Spaensche Nederlanden te werck gingen. V. Om dat de Koningh van Franckrik in 't voorige Jaer een magtigh Krijgs heyr (tegens den Munsterschen Vreede) in en door 't Rijck had gevoerd, verscheydene Rijks Plaetsen met geweld inneemende. Derhalven was ten VI. gantsch onverantwoordlijck, wijl aen geene Rijcksstand, ja selfs niet aen den Keyser, volgens 't Instrumentum Pacis, geoorloft is een Offensiven Oorlogh tegens eenige Potentaet of Macht van buyten aen te vangen, dat soo wel de Heere Keurvost van Keulen, als de Heere Bischop van Munster, en deesen laetsten noch tegens den uytgedrukten Inhoud der getroffene Kleefsche Vreede in 't Jaer 1666. sich hebben aengemaetighd de Heeren Staten der Vereenighde Nederlanden offensif te beoorlogen, sonder de voorgedachte bewilligingh (des Keysers en des Rijcks) met verachtingh der Afmaningh, door de Keyserlijcke Majesteyt hier toe afgesonden, en tegens gedaene hoopgevingh en verklaringh; sijnde daer in voortgevaren tot deese tegenwoordige tijd toe. 't Geen'er noch volgd, gaen wy, kortheyds halven, voorby, al hoe wel 't niet minder aenmercklijck is.

Ondertusschen saten de Fransche noch al in 't hert der Vereenighde Nederlanden;

maer echter begon 't geluck haer nu den rugg' te keeren. Tsederd een lange tijds haddense, behalven de gewoone Strooperyen en Verwoestingen, niets met allen tegens Holland konnen verrichten, verhindert wordende door't onder-water staen der Landen. In Friesland en Groeningerland had de Bischop van Munster soodanigh 't hoofd gestooten, dat hy geen moed had, om yets tot sijn voordeel te sullen konnen uytwerken; alhoewel hy noch alle middelen socht aen te wenden, om Coevorden weer te vermeesteren. De geheele Somer langh had hy dese Sterkte benauwd door 't opstoppen van de Vecht. Ja 't scheen nu eyndlijck daer toe gekomen, dat die van binnen sich souden moeten opgeven of verdrincken. 't Water was al tot over de Contrescarpen geswollen. De Dijck, welcke deese opstopping veroorsaekte, was ongemeen sterk, derdehalf uur langh; beneden 30. boven 8. passen breed. Oock hadden'er de Bischopsche twee Schanssen opgemaeckt, d'eene genoemd Spijt Coevorden, d'andere Trots Coevorden. Daerenboven stonden op deesen Dijck meer als 60. Stucken Geschuts geplant, om alsoo d'Ontsetting van deese Fortres te beletten. De Bischop vernoomen hebbende, hoe hoogh de

Wateren opgereesen waren, meende sich alreeds Meester te sijn, en seyde tegens sommige sijner Officiers: Geenen Duyvel sal my Coevorden nu onthouden. 't Was oock waerachtig; maer God d'Almachtige heeft sijn voorneemen verydeld, sijnen trots ten belagchingh gesteld, sijn sware Werken te niet gemaeckt, en Coevorden door een onverwacht middel verlost. Hy deed een Stormwind voortkomen uyt sijne Schatkameren op den eersten der Wijnmaend, een verdervende Wind voor desen Vyand: Want de Dijck kreegh een leck. De Bischopsche deeden haer best om te stoppen, maer haer vlijt gold niet tegens den Heere, wiens Voorsienigheyd Coevorden Heyl wou geven. De Stormwind, 't bevel des Alderhooghsten gehoorsamende, hield aen, en soo brack den Dijck op drie verscheydene plaetsen te gelijck door. Daer lagh al de moeyte, kosten en tijdversuym, dien geheelen Somer van den Bischop hier toe aengewend. Ja, 't quaed, 't welck hy hier door andere had toegedacht, viel hem selfs op den kop; want tusschen de 4. en 500. Soldaten, op den Dijck de Wacht hebbende, wierden van dit Water bedekt. De Karos, waer in den Oversten Horstmar sich bevond, met eenige Juffers,

geschiedede even 't selve. Alles verdronk. 's Avonds was 't Water wel anderhalf mans lenghte gevallen, en Coevorden alsoo door de hand Gods selver schielijck ontset.

Korts te vooren had sijn Doorl. Hoogheyd den Heere Prins van Oranje de Stad Naerden zeeghaftigh de Fransche ontweldighd. Dit veroorsaekte binnen Utrecht een groote ontsteltenis onder dit Volck. Uyt dese Plaets meendense Holland noch te sullen quellen; doch door 't verlies van deselve haddense hare Vyanden naby gekregen. Maer hier by quam noch yet anders, 't welck haer voorts 't geheele Compas versettede. De gedachte sijne Hoogheyd na boven opgetrocken, en met de Keysersche t'saemgevoegd sijnde, lagh voor Bon; welcke Plaets hy oock veroverde, nevens eenige andere Plaetsen. Sy vreesden derhalven voor een noch grooter voortgangh, jae datse wel gantsch afgesneden souden mogen worden. In hoedanigh een benauwdheyd sy sich bevonden door deesen Optocht des Princen van Oranje, bleek daer aen, datse de Staten Generael deeden voorslaen, dat Stad en Sticht Utrecht tusschen hun beyden Neutrael sou blyven; doch dit wierd verworpen. Geerne haddense

't gedachte Sticht aen den Bischop van Munster tegens Over-Yssel verwisseld, ja hem wel geheel om niet ingeruymd, om maer met eenen hier van daen, hooger op, en dichter by een te sijn. Maer ook hier van is niets met allen geworden, 't sy om dat de Bischop geen lust hier toe had, wel siende waer 't op uyt sou draeyen; of om dat'er niet tijds genoegh tot d'onderhandelingh was. Immers, de Koningh van Franckrijck wierd bewoogen orde te senden, tot de verlaeting aller ingenomene plaatsen. Woerden genoot dit onuitspreeklijck geluk aldereerst. Doe volgde't uytgemargeld Utrecht, alhoewel eenige onder de Fransche heerschappy niet qualijck waren gevaeren. Voorts Amersforts, Wageningen, Rheenen, Wijck, e.s.v. In d'andere Provintien Bommel, Harderwijck, Campen, e.s.v. Soo geswind sijne Majesteyt van Franckrijck al deese Plaetsen had ingekregen, soo schielijck quamense weer aen den Vereenigden Staet. Waerlijck, beyde is 't van den Heere geschied, en 't is gantsch wonderlijck in onse oogen.

De voornaemste oorsaecken van dit verlaeten der veroverde Steeden houdmen te sijn geweest: I. Den gedachten Optocht van sijn Hoogheyd na boven.

II. 't Verbond tusschen de Keyser, de Kroon Spanje, en de Heeren Staten Generael. III. De wanhoop, van yets meer op Holland te sullen konnen winnen: Sonder 't welk al sijn andere winsten hem maer Ballasten waren: Want hier door moest hy sijn Volck wijd en sijd verdeeld houden; groote onkosten doen; veele sijner Soldaten verliesen sonder voordeel, e.s.v. IV. D'aenmerckingh van 't misnoegen der Engelsche Majesteyt over sijne Bedryven, en de vrees, dat dien Koningh 't Verbond met de Generale Staten sou vernieuwen, gelijck dan oock in Sprockelmaend des Jaers 1674. is geschied. V. Den Arghwaen, dat de Heeren Aerts-Bischop en Bischop van Keulen en Munster by d'omdraeying van sijn geluck ook een andere streeck souden mogen nemen. En waerlijck, dit vermoeden was niet sonder grond. Want beyde dese Vorsten, siende dat de Vloed van 't Fransche Geluck weer aen 't Ebben begon te koomen, wenschteden nu, met de Keyserlijke Majesteyt een Versoeningh te moogen treffen, om sich alsoo uyt haer gevreesd verderf te draeyen. Doch wijlse te groote Voordeelen wilden bedingen, soo kon dese saeck voor ditmael noch tot geen eynd koomen. Ondertusschen moe-

sten de Keulsche Onderdanen draegen de straf van 't bedrijf haers Vorsts. Van de Fransche haddense niet weynigh geleden. De Staetsche quamen nu oock in haer Gebied nestelen, en eyschteden Contributien van 't Bisdom. Noch al yet argers sagense te gemoet. Want vermits de Keysersche in postuer geraeckten, en de Vereenigde Nederlanders weer ruymte hadden bekoomen, soo vreesdense niet onbillijck, dat dit onweer over haren Hemel t'saem sou mogen trecken; te meer, wijl dit Bisdom de Fransche den Pas tot Duytsland en Nederland had geopend, en derhalven een groote oorsaeck van soo veel Onheylen.

Korts na den aenvangh des Jaers 1674. wierd den Vreede (gelijck wy alreeds geseghd hebben) geslooten tusschen sijne Majesteyt van Engeland en de Staten Generael, onaengesien al de Tegenwoelingen der Fransche. Mercklijck waren de Vereenighde Nederlanden hier door verlicht, wijlse nu soo een groote en kostlijcke Vloot niet meer behoefden in Zee te houden. Ondertusschen had de Bischop van Munster 't oog noch al op Groeningerland: Niet op dat hy hoop had, eenige Sterckte sullen vermeesteren, maer om d'arme Landlieden te Plonderen, en alsoo een

goeden Buyt te bekomen: Daer sijn hongerige Soldaten seer happigh na waren, wijlse van hem weynigh Besoldingh kregen. In Sprockelmaend had hy 4000. Paerden by een versaemeld, en quam daer meê over de bevroorne Moerassen na de gedachte Provintie; doch men stelde soo goede orde tegens sijn' aenkomst, dat hy niets kon opdoen.

Hier tegens trok sijn Excellentie Rabenhaupt met 't Groeninghsche en Friessche Krijghs-volck op, neemende sijnen Wegh door Coevorden na 't Graefschap Benthem. Stracks veroverde hy de Stad Noordhorn, deselve besettende met 16. Friessche Compagnien te paerd en 6. te voet. In de Twent had hy ook eenige Plaetsjens ingenomen en beset. Begaf sich daer op voorts na Nyenhuys: Doch kreegh bericht, dat de Bischopsche met een goed getal Volcks Noordhorn rondom omcingeld, en sijne Voorwachten ingedreven hadden. De Munstersche waren sterck 5. Regimenten Paerden, 3. Compagnien Dragonders, en 300. Man te Voet. Sijn Excellentie Rabenhaubt quam na haer toe met 7. Compagnien Paerden en 4. Regimenten te voet, tastende haer aen op den 5. der Grasmaend, by doncker en mistigh We'er, doch sy aerselden geduerigh; verliesende

echter ontrent 60. Doode en 50. Gevangene; waer tegens d'andere maer 3. Doode hadden. Twee dagen daer na wierd Nyenhuys met geweld aengevallen, en veroverd, nevens 't Kasteel. Dus begonmen nu den woelenden Bischop selfs op 't lijf te vallen, en hem in sijn eygen nest te komen besoecken.

Vermits hy nu niet weynigh vreesde, dat hy wel haest van de Fransche stond verlaten te worden, (die nu alreeds de gansche Provintie van Utrecht, en in andere Provintien verscheydene Steeden hadden geruymd) waer door dan 't Oorlogs vyer sijn eygene Landen sou komen aensteecken (gelijck dan de Keysersche alreeds daer in gevallen waren, en verscheydene Plaetsen hadden uytgeplonderd; oock de Friesen een begin hadden gemaeckt om desgelijcks te doen) soo begon hy 't Verbond, met Franckrijck opgericht, en waer voor hy soo veel gelds had genoten, in de Wind te slaen, onaengesien al de beloften van bystand, door dien Koningh aen hem vernieuwd. Hy deed door sijne Gesanten by die van den Keyser te Keulen seer ernstigh aenhouden om een Verdrag: 't Welk dan eyndlijck tusschen de gedachte Majesteyt, hare Hoogmogende, en den Bischop wierd getroffen.

Ten opsicht van den Keyser, onderwierp hy sich des selven gehoorsaemheyd; stond af van sijn gemaeckte Verbond met Franckrijck, en beloofde, sich te sullen houden aen de Besluyten, genomen op den laetsten Rijcksdag te Regensburgh, tot voorstand der verdruckte Vorsten en Standen.

't Verdragh met de Heeren Staten Generael, geteeckend te Keulen, den 22. April 1674. was geslooten op deese Voorwaerden: I. Tusschen de gedachte Heeren Staten der Vereenighde Nederlanden, en den Heere Bischop en Prins van Munster sal sijn een vaste en geduerige Vrede. Sullen elckanders onderlinge Voordeelen bevorderen. Alle teeckenen en diensten van genegentheyd en goede Nabuerschap betoonen. Niemand voortaen gedogen, dat yets tegens des anderen Onderdanen door Arresten of Repressalien sou gedaen worden. II. Ten weersijden een Amnestie, en eeuwige vergetenheyd van alles wat na den Cleefschen Vreede vyandlijcks was ondernomen; soo dat niemand hier na in persoonen of goederen eenigh ongemack hier over sou lijden. Doch van dese Amnestie wierden uytgeslooten de geene, welcke schuldigh waren aen, of verdacht van de misdaed der gequetste Ma-

jesteyt. Echter sou haer weersijds den wegh des Rechts open staen. Oock souden der selver Goederen in 't geheel blijven voor hare Vrouwen, Kinderen en Erfgenamen. III. Stracks na de Ratificatie sal den Heer Bischop aen hare Hooghmogende herstellen al de Plaetsen, geene uytgesonderd, en waer de selve oock mochten sijn gelegen, welcke hy geduerende deesen Oorlogh heeft ingenoomen, en ten tijde deeses Verdraghs onder sijne Macht staen, in sulck een staet als deselve tegenwoordigh sijn; sonder datse verdorven of slechter gemaeckt sullen mogen worden. IV. Desgelijcks aen d'Edele, Leenmannen en Ondersaten der Heeren Staten inruymen al hare Landen, Heerlijckheden, Woningen en vaste Goederen, geduerende den gedachten Oorlogh van hem aengeslagen en doen aenslaen. Aen den Heere Graef van Waldeck 't Kasteel, Stad en Heerlijckheyd van Weerd. Haere Hooghmogende sullen desgelijcks doen aen de Munstersche Onderdanen, in opsicht der onroerende Goederen. De Gevangene sullen weersijds worden los gelaten. V. 't Kleefsche Verdragh des Jaers 1666. sal blijven in volkomene kracht, voor soo veel 't selve dit tegenwoordige niet tegens loopt. VI. In deese Vreede en

Amnestie sal begreepen sijn 't Huys en Huysgesin des Graefs van Benthem, sijne Dienaers, Leenmannen en Onderdanen. Hy sal werden hersteld in 't geen hem geduerende deesen Oorlogh is ontnoomen. Beydersijds sal men by de Keyserlijcke Majesteyt daer toe arbeyden, dat de Vrede, seeckerheyd, en insonderheyd d'Echte bywooningh onder de selve Familie mocht worden hersteld. VII. De Keyser en Kroon Spanje sullen worden versocht tot Burgen van dit Tractaet. VIII. De Ratificatien sullen worden uytgewisseld binnen 15. dagen na d'onderteeckeningh deeses.

De Fransche in de noch overheerde Steden de lucht van dit Verdragh krygende, derfden sich nu niet langer in de selve wagen, maar besloten voorts alles te verlaten. Evenwel niet, sonder de Burgers eerst groot geld tot Brandschattingh af te parssen, schoonse deselve voorheenen genoeg uytgeput hadden. Woerden was geaccordeerd op 16000. guldens. Bommel op 36000. guldens. Utrecht op 450000 guldens, doch daer onder begrepen d'achterstallige Tax van 8. Maenden; maer 100000. Rijcksdaelers moesten terstond betaeld worden. Campen op 80000. guldens. Nu quam 't tot d'andere Steeden. Thiel

maeckte Verdragh voor 20000. guldens Brandschattingh, en noch 2000. voor de behoudingh der Wallen. Zutphen voor 27000. guldens, en dan noch 70000. guldens voor 't behoud van de Fortificatien der Stad, welcke men anders wou laten springen. 't Gantsche Graefschap moest voor Brandschattingh opbrengen 80000. guldens. Arnhem accoordeerde voor 14000. guldens met den Gouverneur, en 160000. guldens voor den Koningh; doch moesten noch 4000. Malder Koorn en Meel in de Graef leveren. Nieumegen voor 55000. guldens. D'Opper en Neder-Betuw voor 55000. guldens. Doch vermits dit Geld in d'uytgemargelde Steeden niet gereed lagh, en van de Burgery niet in sulk een haest kon opgebracht worden, soo namense uyt yeder der selver eenige van de voornaemste en rijckste persoonen, welckese als Gyselaers met haer voerden, tot dat de bedongene Pennignen haer souden aengeteld sijn. Weesel, Rees, Emmerick, had den Koningh van Franckrijck aen Keur-Brandenburgh ingeruymd. Dus behield hy nu niets meer in den Vereenigden Staet, als de Steeden Graef en Maestricht: Welcke eerste Plaets in Wijnmaend deeses Jaers 1674. door sijn Hoogheyd den Heere Prins van

Oranje manhaftig gewonnen wierd; en de laetste door den Vreede weer hersteld is.

Terwijl de Fransche weer uyt hare voorheenen veroverde Plaetsen trocken, verliet oock de Keur-Keulsche Besettingh de Stad Deventer, na dat 't Accoord over de Brandschatting was gemaeckt op 42000. Rijcksdaelers; van welcke terstond tusschen de 30. en 40000. guldens moest worden opgebracht. Oock begaven sich de Bischoplijcke Munstersche in Bloeymaend, volgens 't Verdragh met de Heeren Staten Generael, uyt Hasselt, Swartte-Sluys en Swol; na datse eerst op 't platte Land veelerley moedwilligheden hadden gepleeghd.

Wonder qualijck gingh dit na den sin der Roomsch-gesinde. t'Utrecht en anderweegen haddense noch al groote hoop, dat de Fransche weer souden koomen, en haer dan eerst recht op den Throon setten. Ja ontsaegen sich niet, sulcks opentlijck uyt te seggen. T'Otmarsum warense soo hardneckig, datse de Gereformeerde de Kercken geensins weer inruymen wilden; waer over eenige moeyte ontstond, doch haest weer gestild wierd. Op eenige Dorpen in Maes en Wael pleeghdense daedlijckheden tegens Predikanten en Ledematen; wierpen vuyle scheld-woor-

den en harde Bedreygingen uyt. Hier tegens was de blijdschap der Onroomsche allerweegen seer groot, 't gejuygh onuytspreecklijck. De Vroome verhieven hare herten danckbaerlijck tot God; maer onder de losse Christenen wierden oock niet weynig onbetaemlijkheden gepleegd. Sommige, voorheenen van de Roomsch-gesinde bespot, vergolden haer nu sulcks oock met eenige schimp. 't Was wel niet prijslijck, maer echter haddense haer selven dit op den hals gehaeld door een wrevel die vry wat grooter was als deese Beschimpingh.

Niet alleen in de Vereenighde Nederlanden, maer oock in 't Gebied van Keur-Brandenburgh toonden beyde Geestlijcke en Weereldlijcke Roomsch-gesinde, hoe aengenaem haer de komst des Koninghs van Franckrijck was. Sijn Keurvorstelijcke Doorluchtigheyd had tegens den 10 der Oogstmaend 1672. een Algemeenen Biddagh laeten uytschrijven, om gehouden te worden van al sijn' Onderdanen, en de Leeraers voorgegeven de Texten over welcke sy Prediken souden, te weten, 's voormiddaghs over Psalm. XX. 1, 2, 3, 4, 5, 6. s' Namiddaghs over Jerem. XIV. 20, 21. De woorden Psalm XX. luyden aldus: De Heere verhoore u in

den dag der benauwdheyd: De Naem des Gods Jacobs sette u in een hoogh vertreck. Hy sende uwe hulp uyt 't Heylighdom, en ondersteune u uyt Sion. Hy gedencke aller uwer Spijs-offeren, en maeck uw Brand-offer tot assche, Sela! Hy geve u na u herte, en vervul al uwen Raed. Wy sullen juychen over uw Heyl, en de Vaendelen opsteecken in den naem onses Gods. De Heere vervul al uwe begeerten. Desen Text behaegde de Roomsch-gesinde Geestlijckheyd in 't Land van Kleef niet, als sijnde een Gebed en Wensch, welcke sou gepast worden, om van God een zeegen te bidden over de Wapenen des Keurvorsts, haren wettigen Heer: Derhalven namense de ses eerste Verssen van den XXI. Psalm: O Heere, de Koningh is verblijd over uwe sterckte, en hoe seer is hy verheugd over uw Heyl? Gy hebt hem sijns herten-wensch gegeven, en d'uytspraeck sijner lippen hebt gy niet geweerd, Sela! Want gy koomd hem voor met zeegeningen van 't goede; op sijn hoofd set gy een Kroon van fijnen goude. Het leven heeft hy van u begeerd; gy hebt het hem gegeven; lenghte van dagen eeuwighlijck en altoos. Groot is sijne eere door uw Heyl: Majesteyt en heerlijckheyd hebt gy hem toegevoeghd. Dus veranderdense de meeningh des Vorsts, doende in plaets van een Boet-Predicatie een Danck-Ser-

moen, en houdende in plaets van een Biddagh, een Danckdagh over d'Overwinningen des Konings van Franckrijck. Dit verontschuldighdense daer meê, dat den XX. Psalm in de Bybels der Gereformeerde is den XXI. na d'orde der Roomsche-gesinde. Maer ondertusschen saghmen klaerlijck hier uyt haren aert en genegentheyd.

Tusschen de Keyser, de Heeren Staten en de Bischop van Munster was de Vreede nu geslooten. Met Keur-Keulen bleef 't noch haperen, wijl deese Vorst geduerigh wierd opgestoockt en afgehouden door de Bischop van Straetsburgh. De Keyserlijcke Majesteyt had hem een tijd gesteld, om sich te verklaeren, en deselve liep nu ten eynde. Echter kon hy niet bewilligen, dat de Keysersche nevens hem Besettingh in Bon souden hebben. Van de Heeren Staten begeerde hy, om tot Vreede te komen, 't Graefschap Meurs, de Stad Rhijnberck, en 400000. Escus voor d'Oorloghs-onkosten. 't Eerste wierd gantsch afgeslagen; gelijck ook 't tweede en derde: Uytgesonderd 't Recht der Besettingh in Rhijnberck, waer tegens hy sou moeten afstaen van alle aenspraeck op 't Graefschap Meurs. Hy had oock begeerd, datmen de Roomsch-gesinde vrye oeffeningh van Godsdienst in Over-Yssel sou

vergunnen: Doch de Keysersche Gesanten, wel weetende datmen hier geenssins na sou willen luysteren, voerden hem te gemoet, Dat de Hollanders in geene harer Plaetsen de vrye offeningh der Catholijcke Religie wilden toestemmen. Hy liet derhalven (siende dat hem 't vyer vry na sou gelegd worden) al sijne pretensien vallen, en daer op wierd den Vrede tusschen hem en de Keyser, desgelijcks tusschen hem en Staten Generael gesloten. 't Kort begrijp der voornaemste Artijckelen is: Een bestendige Vreede, en ophoudingh van alle Vijandlijckheden. Sijn Keurvorstlijcke Doorluchtigheyd sou terstond na de Ratificatie aen de Heeren Staten der Vereenighde Nederlanden overleveren en weer herstellen al de Plaetsen, van hem geduerende deesen Oorlogh ingenomen, in soodaenigh een stand, gelijck sich deselve ter dier tijd bevonden, sonder daer aen yets te mogen veranderen, of af te breecken: Sonder dat oock de Besettingen of Gouverneurs der gedachte Plaetsen van d'Inwooners of Magistraet der selver eenige Gelden of Brandschattingh souden mogen eysschen. De Penningen, alreeds betaeld, soudense behouden, doch de Gyselaers, tot Borgen voor d'overige Gelden meegenomen, souden ter-

stond sonder eenigh Rantsoen los gelaten worden. Alle Goederen, Heerlijckheden en Leenen, behoorende aen d'Edele of andere Onderdanen van deesen Staet, maer haer geduerende deesen Oorlogh ontnomen, souden weer aen haer worden hersteld. Hier tegens stonden de Heeren Staten Generael af van al haer Recht en Aenspraeck op de Stad Rhijnberck, soo wegens de Fortificatien als anders. Souden oock aen de Keulsche Onderdanen herstellen al de vaste Goederen, die haer geduerende desen Krijgh mochten ontweldighd sijn, e.s.v.

Men was noch bekommerd geweest voor eenige swarigheyd, wegens 't Graefschap Lingen: Vermits de Bischop van Munster een Keyserlijcke Commissie was opgedragen, om dit Graefschap aen 't Rijck te voegen. Maer wijl nu den Vreede geslooten was, soo wou hy niet in gebreecke blyven, om 't selve aen sijn Hoogheyd te herstellen.

Geenssins hadden beyde de Heeren Bischoppen, dien van Keulen en Munster, gedacht, dat de saeck dus veranderd sou hebben, en sy geparst souden worden, selver Vreede van de Heeren Staten te begeeren. Insonderheyd ging dit seer verr' buyten gissingh van den laetstgenoem-

den, die in sijn hert nu al geseght had van den Staet der Vereenighde Nederlanden: Reyn af, reyn af, tot haren bodem toe. Wy hebbense verslonden. Dit is immers de dagh dien wy verwacht hadden: Wy hebben hem gevonden; wy hebben hem gesien. Sy sijn gevallen, en sullen niet weer opstaen. Een blijklijk bewijs hier van kanmen sien in 't volgende Voorbeeld. In Hoymaend des voorigen Jaers versocht hy aen de Stad Embden, datse eenige Gedeputeerde tot hem wilden senden in de Nieuwe Schans, om met hem te handelen over hare gerustheyd en verseeckerdheyd. D'Overigheyd hield sich in deesen Oorlogh onsydigh. Echter sondense eenige Gelastede na hem af ter bestemder Plaets. Deese met de Staets-dienaers des Bischops in gespreck koomende, vernamen uyt haer sijne begeerte, te weten, Dat de Stad Embden de Besetting der Staten sou doen verhuysen, en in plaets der selver inneemen tot hare bescherming en seeckerheyd twee duysend Bischopsche Soldaten. D'Afgevaerdigde gaven tot antwoord: Sy konden noch mochten hier in niet bewilligen, voor datse eerst met haere Hoogmogende hier over hadden gesproocken. Hoe, vraeghden de Bischopsche Gemachtighde gantsch spottelijck, Wat voor volck is dat? De Heer Feuwen, eenen onder d'Afgeson-

dene uyt Embden vraeghde daer tegens: Hoe! scheeren wy malkander? Sijn de Heeren Staten Generael der Vereenigde Nederlanden door de geheele Weereld niet genoegh bekend? Ja, hernamen d'andere, sy sijn 't geweest, maer sijn 't nu niet meer. Op deese ongerijmde redenen namen de Heeren van Embden haer afscheyd, en vertrocken weer na hare Stad, alwaerse bericht van hare bejegeningh gaven. De Magistraet (de Heeren Staten soo kleyn niet achtende als deesen Bischop) ontseyden hem rondlijk sijnen eysch, als gantsch onreedelijck, en verklaerden, met hare Hooghmogende in vriendschap te willen leven.

Sijne Majesteyt van Frankrijk was niet weynigh misnoeghd over den Afval deeser Bischoppen van hem, en hare gemaekte Vreede, soo met den Keyser als met de Heeren Staten Generael. Dien van Munster deed hem door sijnenGesant wel aenseggen: Dat hy gedwongen was geweest met hare Hooghmogende den Vreede te sluyten, vermits hy anders in deese Soomer op den hals sou gekregen hebben, niet alleen de Keysersche maer oock de Brandenburgsche en Lunenburgsche Volckeren. Voorts, schoon hy in deesen Vrede niet had konnen bedingen soo veel

als hy wel wenschte, so was hy echter sonder schade daer afgekomen, en met Glorie uyt den Oorlogh getreeden, ter oorsaeck van sijn laetste voordeel op de Friessche Troupen. Maer echter wierd deese verontschuldigingh niet voor gangbaer aengenoomen. Te meer, wijl hy, die sich eerst aen Franckrijck had verhuerd, om deese Kroon by te staen, nu de Wapenen tegens Franckrijck aennam, en sijn Volk in dienst des Keysers deed gaen. 't Welk, ontrent Keulen aengekomen sijnde, oproerigh begon te worden; wijl de daer onder sijnde Fransche d'andere opstoockten, seggende: Indiense in Franschen dienst wilden overtreeden, soo soudense yder wel 30. Rijcksdaelers op de hand krygen. Dit veroorsaeckte, dat die van 't Regiment des Oversten Nagels verscheydene harer Bevelhebbers dood sloegen, en weg liepen. Doch eenige der voornaemste Belhamels ten afschrick van andere opgehangen, en d'overige met geld te vreeden gesteld sijnde, soo wierd deese onrust weer gestild.

By een naerder Verbond tusschen den Keyser en den Heere Bischop van Munster had den laetsten beloofd, aen sijne Majesteyt tegens den Veldtocht des Jaers 1675. te sullen verschaffen 10000. Man. Doch

wijl sijne Troupen, welcke in Elsas waren geweest, sich soodanigh verswackt bevonden, datse van 6000. Man versmolten waren tot op 2000. te paert en 300. te voet, soo maeckte hy swarigheyd, om 't gedachte getal van 10000. by een te krygen.

De Koningh van Sweeden in plaets van te sijn een Middelaer tot Vreede, sich nu een Bystander van Franckrijck en Parthy der Bondgenooten toonende, was vyandlijck (alhoewel tot sijn groote schaede) in de Keur-Brandenburghsche Landen gevallen. Dit veroorsaeckte de Heeren Staten Generael, den gedachten Heer Keurvorst by te springen, soo uyt kracht der Verbonden, als oock om hare eygene Behoudenis. 't Gebeurde nu in Sprockelmaend des Jaers 1675. dat een Sweedsche Gesant by den Bischop van Munster quam, hem versoeckende, dat hy doch geen doortocht door sijn Land wou vergunnen aen de Troupen, welcke de Heeren Staten Generael voorneemens waeren na Breemen te senden. Hier droegh sich de gedachte Heer Bischop reedlijck, geen bedrieglijcke ophoudingen aen d'eene, noch geen beledigende manier van doen aen d'andere sijde gebruyckende, wijl hy tot antwoord gaf: Hy verhoopte, dat het

tusschen de Kroon Sweeden en hare Hooghmogende met derselver Bondgenooten tot geenen Oorlogh sou uytbarsten. Maer indien sulcks echter mocht koomen te gebeuren, soo sou hy in dit geval moeten volgen de Beveelen van sijne Keyserlijcke Majesteyt.

In Somermaend des gemelden Jaers verhaelde de gedachte Bischop van Munster aen den Keyserlijcken Gesant de Heer Fischer, die te Coesveld by hem gekomen was, dat de Fransche Ambassadeur Verjus hem, onder belofte van seer groote sommen gelds, weer had soecken te trecken tot de sijde sijns Koninghs, of ten minsten hem te brengen tot Neutraliteyt; doch dat hy geenssins daer in had willen bewilligen. Eenige roemden dit, als een teecken van getrouwheyd tot den Keyser, en meenden, dat hy sich nu op sijn oude dagen wou beginnen te beteren. Maer andere in tegendeel oordeelden, by so verr' sijn voorgeven waerachtigh mocht sijn, datmen deese weygeringh niet soo seer sijne Trouw, als wel de vrees van sijn uyterste verderf, indien hy anders deed, moest toeschrijven. Want, seydense, had dit hem niet in den wegh gestaen, hy sou niet gelaten hebben, 't Fransch Goud, 't welck hy soo beminde, na sich te trecken. Ondertusschen wierd naderhand

bevonden, dat 't geen hy van deese saeck gesegd en geroemd had, niet valsch was: Want men vernam, dat de Penningen, welcke de Koningh van Franckrijck had gereed gemaeckt, om den Bischop te doen behandigen, indien hy sijne sijde weer had willen aenneemen, na Italien, Portugael en Switserland wierden gesonden, om in deese Landen nieuwe Wervingen daer voor aen te stellen.

Behalven 't Krijgsvolck, 't welck hy by 't Keyserlijck Heyr had gevoegd, vergaderde hy noch 8000. Man in de Graefschappen Rheeda en Ritbergh, om daer meê in 't Sticht Breemen te trecken, en de Sweden soo veel afbreuck te doen als hy kon. Ondertusschen kreeg hy een Keyserlijck Bevel, om sich in 't Graefschap Lippe te begeven. Terstond was hy gereed; nam eenig Geschut meê; besettede de Stad Blomberg, en belegerde die van Lemgouw, wijlse hem niet wilden inlaten; oock veroverde hy dese Plaets met weynigh moeyte. Daer na Waerenholtz. Voor Brandschatting moest dit Graefschap 12000. Rijckdaelers opbrengen. Dapper begon hy oock t'arbeyden, om den Heere Hertogh van Hanover van de Fransche en Sweedsche Parthy af te brengen: Soo dat hy sich nu soo seer tegens

de Kroon Franckrijck kantede, als hy voorheenen deselve had soecken te helpen. Oock was dit sijn bedrijf niet te vergeefs. Daerenboven heeft sijn Volk niet weynig toegebracht tot de verovering van Trier, en 't slaen van den Marschal de Crequi.

Vermits de Koningh van Sweeden de Kroon Franckrijck soo mercklijk en daedlijck begunstigde, tegens 't Ampt eens Middelaers, waer voor hy sich had uytgegeven, tegens belofte van bystand, volgens 't Verbond der Triple Alliantie, en andere Tractaten; tegens 't genot der Subsidie of onderstands-gelden, soo wierd nu oock de Bischop van Munster, gelijck wy alreeds gesegd hebben, hem vyand, soo wel als Franckrijck. Hy nam 't Ampt Wildeshuysen, behoorende aen 't Sticht Breemen, in Besettingh. Dreef de Sweedsche met geweld uyt de Stad Tegenhuysen. Veroverde oock Verden. Voorts, met hulp der Deensche en Keur-Brandenburghsche Troupen, Ottersbergh, en Buxtehoede; voor welcke Plaets hy sijne Bomben en Stinckpotten al weer in 't werck stelde.

Ondertusschen was hy ook in een Verbond getreeden met de Kroon Spanje en den Vereenighden Staet, dat hy sou werven 3000. Man tegens seeckere bedongene Geld-som. Doch deese souden blij-

ven by de Munstersche Troupen, om met de Keysersche tegens de Fransche aen te gaen. Evenwel soudense in geval van nood oock anderwegen mogen gebruykt worden. Indien Spanje en Holland meer als de gedachte 3000. Man van nooden mochten hebben, soo sou de Heere Bischop gehouden sijn, noch 8000. te voet en 4000. te paerd te Werven, mits geld genietende na gelijckmatigheyd van de gedachte 3000. Man. Dit Verbond sou na 't eyndigen van den Oorlog noch thien Jaren dueren; en indien eenen van deese drie Verbondene met Krijg wierd aengetast, soo souden d'andere 't aengevochtene deel moeten bystaen; te weten, Spanje en Holland den Heere Bischop met 2000. te Paerd en 4000. te Voet: de Bischop daer tegens haer met 500. te Paerd en 1000. te Voet.

Vermits nu sijn volgende Bedryven sijn ingewickeld geweest met die van de Hooge Verbondene, soo sullen wy ophouden, van deselve verder te spreecken. Want indien wy sulcks ter hand wilden neemen, soo moesten wy een Verhael van den gantschen Duytschen, Brandenburghschen en ten deelen Deenschen Oorlogh maecken, 't welck in dit kleyne Schrift ons voorneemen geenssins is ge-

weest. Eygentlijck en omstandighlijck, oock met een nauwer ondersoeck, doen wy sulcks in onse Algemeene Historische Jaer-boecken.

Wy hebben dan nu kortlijck gesien de Geboorte deeses Bischops van Munster, soo veel als wy daer van te weeten hebben konnen komen, en te gelijck ten deelen uytgedruckt sijne Gemoeds-driften, uyt sijne Daden genoegsaem gebleken. Daer op hebben wy een over-sprongh moeten doen van tusschen de veertigh en vijftigh Jaren, wijl men niet van sijne Bedrijven vind, tot op sijne verheffingh in den Bischoplijcken Stoel van Munster. Wy hebben aengeweesen, hoe verward en buyten orde deselve is toegegaen. Hoe, terstond na deese sijne verhoogingh, sijnen onrustigen Oorlogs-aert sich allerwegen heeft vertoond, eerst tegens sijn' eygene Onderdaenen: Daer na tegens andere Leeden en Standen van 't Duytsche Rijck, voorts tegens onsen Vereenighden Staet, e.s.v. Hoe de verkiesingh van sijnen Coadjutor en Navolger desgelijcks niet sonder groote onrust heeft konnen geschieden. Hoe sich nu aen Engeland, dan aen Franckrijck verhuerde, eensdeels om groot geld te trecken, andersdeels om sijnen haet uyt te laeten; maer, soo haest

de kans begon te verkeeren, haer liet sitten en van haer afviel.

Door sijne geduerige, meerendeel om hem selfs gesoghte Oorlogen, heeft hy sijn Onderdanen niet weynigh geplaeghd en uytgemergeld, oock sijne Naebueren veelerley ongelegentheden toegevoegd. Insonderheyd is hy de Geessel geweest van de Stad Munster, Drent, Twent, Overyssel, Groeningerland, e.s.v. Dit scheen den Hemel te kennen willen geven, wanneer op den thienden der Sprockelmaend des Jaers 1657. 's naemiddaghs ten twee uyren in de Lught wierden vernoomen verscheydene lossingen van Musquetten, schooten uyt grof Geschut, geschal van Trommels en geblaes van Trompetten. Duysenden van Menschen hebben dit gehoord, soo binnen Munster, als in Grol, Deventer en Zutphen. De tijd heeft van doe af aen en vervolgens geleerd, dat dit een Voorboode was van vreeslijke Slaegen des Oorloghs. Op soodaenige teekenen maghmen en behoordmen aght te slaen, tot onse waerschouwingh, en verbeteringh van de boosheydt onses levens. Maer 't smaeckte nae een bygelovige ydelheyd, dat sommige Munsterland voorseyden een overkoomingh van veelerley ongelucken onder de Regeeringh

van deesen haeren Bischop, uyt 't geen te Munster geschiedede op den laetsten der Somermaend des Jaers 1652. De Blixem sloegh hier in de Kruydthoorn, staende tusschen Ludgeri en Servatii Poort. Door d'opvliegende steenen wierdt groote schaede veroorsaekt aen Daecken en Huysen. 't Klock-gespeel in de Thoornen van S. Ludger, Lambert en Servaes was gantsch verdorven. Veele Menschen wierden swaerlijck gequetst, en daer onder aght of negen Clarissen, in wiens Klooster een gedeelte van 't Verwelfsel in viel. Daerenboven wierd de Stadts Scherp-righter met twee Kinderen, Kneghten en Dienstmaeghd, nevens noch seven of aght andere Persoonen doodgeslagen. Eenige schrijven, dat dit laetste geschied was door 't springen des Kruyd-Thoorns; maer andere, dat de Donder haer soo doodlijck had getroffen.

Aenmercklijck is 't: I. Dat deesen Bischop van Munster met al sijn woelen en Oorlogen soo gantsch weynigh heeft opgedaen,ten sy hy misschien een goed deel gereed geld heeft vergaederd, waer van men echter noch niet veel hoord; en veellight is hem geschied na 't gemeene spreekwoord: Soo gekoomen, soo ge-

gaen. Doch de tijd sal ons naerder berigt hier van konnen geven. Immers, hy heeft sijne heerschappy niet verder uyt gebreid, behalven dat hy sigh nu op 't eynd had meester gemaeckt van eenige Plaetsen, de Sweeden in 't Stight Breemen en Verden behoord hebbende. Doch deese Winst (die nae sijne dood haest weer veranderde) kan in't minst niet evenaren 't Verderf 't welck hy sijn eygene Landen en Onderdaenen geduerende sijn onrustige Regeeringh heeft veroorsaeckt: Om nu te swijgen van de meenighte der Menschen, die door sijn bedrijf om 't leven sijn gekoomen. II. Dat hy sijnde een Vorst van geringe Maght en weynigh Achtbaerheyd, echter de grootste Koningen aen hem Belangh heeft doen neemen, soo datse met groote geld-sommen hem aen hare syde koghten. Doch dit geschiedede wegens de bequaeme gelegenheyd sijns Lands, om van daer uyt sijne Nabueren afbreuk te konnen doen. III. Dat hy, sigh selven soo veele tot Vyanden gemaeckt hebbende, en somtijds in geen kleyn gevaer staende, echter altijd d'aentasting en inneming sijner Landen heeft weten af te weeren door sijne omwendingen. IV. Dat hy altijd Krijghsvolck kon krijgen, en noch boven dien meerendeel gewilli-

ge Soldaten had, onaengesien hy deselve seer sleght, jae dickmael gantsch niet betaelde. Doch de reden hier van was, om dat hy haer toeliet, nae haer welgevallen te mogen plonderen, sonder selfs de Vrienden aen te sien; gelijck 't Duytsche Rijck, voor en nae sijne hulpbetooning aen den Keyser, genoegh is gewaer geworden. Selfs sijn Onderdanen sijn hier ontrent niet vry gegaen. V. Dat hy, onaengesien hy had geweest in een geduerige onrust en Oorloghs-gewoel, evenwel sijn leven heeft gebraght tot soo een hoogen Ouderdom, by nae altijd in een vaste gesondheyd, en tot korts voor sijne dood toe in een ongemeene wackerheyd en kraght.

D'Oorsaecken van de gedaghte sijne geduerige woelingen hebben wy hier boven alreeds aengeweesen, en getoond, dat deselve sijn geweest I. sijnen eygenen onrustigen Aert, welke hem niet kon vergunnen in stilheyd te sijn: Waer by dan noch dickmael quaemen d'ophitsingen van andere. II. Sijnen haet tegens den Vereenighden Staat: 1. wegens eenige gewaende Beledigingh. 2. Wegens de Religie; hebbende soo een bitter gemoed wegens de Gereformeerde, dat hy, indien 't hem mogelijck waere geweest, al de sel-

ve wel met eygener hand sou willen verdelgd hebben. III. Sijn Eergierigheydt en een grooten Naem te maecken, en door veelvoudige Oorloghs-bedrijven hem selven vermaerdheyt toe te brengen. IV. Sijne geldgierigheyd, om groote Rijckdommen in gereede Penningen op te hoopen voor sigh selven en sijn Erfgenaemen; sonder dat hy yets daer van sou hebben willen besteeden tot verbeeteringh van sijn Stight, of ten goeden van sijn Onderdaenen. Waer by dan niet onwaerschijnlijck voor 't V. word gesteld, een ingebeeldede Hoop, dat de Paus hem, om sijne bedrijven tegens de soo genoemde Ketters, en sijnen getoonden yver voor de gewaende Catholijcke Kerk, wel eens met den Kardinaels hoed mocht begiftigen, immers hem grooter maecken als hy was, wijl 't schrale Munsterland hem niet kon vergenoegen. Deese sijne Staetsucht bleeck genoeghsaem uyt 't geen hy wel gewoon was somtijds te seggen, te weeten: Hy is niet waerdigh groot te sijn, die niet tracht grooter te worden, En: Een Vorst moet altijd trachten verder te koomen. Geluckt het niet, soo heeft hy echter d'eer, van hooge voorneemens te hebben derven neemen. 't Besluyt staet aen hem; d'uytvoeringh aen 't Geluck, 't welck gemeenlijck de stoute helpt.

In de leevens beschrijvingen der Groote Heeren vindmen gemeenlijk aengetekend eenige haerer aenmercklijcke Sin, Pit en Punt-spreucken: Doch tot noch toe hebben de Geschied-schryvers weynig melding daer van gedaen,soo dat wy, boven 't geen wy hier en gintsch alreeds hebben ingevoegd, niets meer van dit slag vinden, als alleen de dry of vier volgende.

Doe hem sijnen eersten Oorlog tegens de Heeren Staten Generael wierd afgeraden door eenen sijner bysonderste Vertrouwelingen, met voorgevingh: Dat hy eyndlijck sijne Macht sou te kleyn bevinden tegens soodanige, welcke tachtig Jaren langh den machtigen Koningh van Spanje hadden weerstaen, en hem soo veel schade toegevoegd; gaf hy tot antwoord: Kleyne Heyligen doen oock wel mirakelen.

Desgelijcks, als hem korts na den aenvangh sijner Regeeringh wierd voorgehouden, dat hy tegens de Stad Munster goedertierentlijck sou handelen, en de Burgers wat toegeven, soo seyde hy: Dien Vorst is niet machtigh, die sijn' Onderdanen niet machtigh is.

Doe hy d'eerste mael Vreede met de Staten Generael maeckte, en yemand hem

te gemoet voerde, dat hy door sijnen Oorlogh sich selven meer nadeel als voordeel had veroorsaeckt, soo antwoorde hy: Dickmael gaet het de Vorsten in 't voeren van den Krijgh, gelijck het doet de Speelers in 't Verkeer-berd. Gemeenlijck vallen de Dobbelsteenen anders alsse wenschen.

Oock verhaeld men, dat hy tegens eenen sijner Hooge Officieren sou geseghd hebben: Een weynigh rechts kan een geheelen Oorlogh billijck en rechtvaerdigh maecken.

Maer gelijck deesen Bischop verscheydene gebreecken heeft gehad, soo is hy oock buyten twijffel voorsien geweest met eenige Vorstlijcke Deughden. Wy wenschten, dat ons eenigh eygentlijck bericht hier van ware toegekoomen, om deselve oock ten toon te mogen stellen: Doch sulcks heeft ons tot noch toe niet mogen gebeuren; en derhalven konnen wy met geen gewisheyd daer van spreecken.

Eyndlijck quam de tijd, welcke hem met'er daed leerde, dat soo wel de groote Vorsten ydelheyd sijn, als de geringhste onder der Menschen kinderen. Hy wierd overvallen van een Sieckte, en deese wierd gevolgd van de Dood. Wat

hy, geduerende sijne krankheyd heeft gesproocken, is tot heden toe noch niet in 't licht gekoomen. Alleen is my van een seer aensienlijck Heer toegeschreeven, dat hy wel gewenscht wou hebben, noch wat te mogen op der aerden sijn, schoon hy sich uyterlijck grootmoedigh genoeg toonde.

Die soo onrustigh was geweest in gantsch sijn leven,

Kon tot de rust des Grafs sich niet te wel begeven.

Seer hoogh beklaeghde hy: dat hy sijn' Onderdanen meer als te veel had beswaerd; dat hy hare Lasten had vermeenighvuldighd, en sijne Regeeringh haer hard gemaeckt; doch voeghde daer by: Dat hy sulcks had moeten doen uyt nood, om sijne Vyanden tegens te gaen. Wat van deese verontschuldigingh te houden is, en wat voor een nood hem gdwongen heeft, soo veelerley Oorlogen aen te vangen, kanmen afneemen uyt ons voorigh verhael der selver.

Ontrent sijne Schulden was hy seer bekommerd. Korts te vooren eer hy de Geest gaf, belastede hy aen d'uytvoerers

van sijn Testament (onder welke oock waren den Vice-Dom-Deecken en D^r Ham) datse wel sorge souden dragen voor de Betalingh der selve. Sy wisten wel, dat'er noch seer veel te quaeds stond: Maer desgelijcks, dat'er noch gelds genoegh in voorraed lagh, om 't geen hy schuldigh was daer mee af te doen. Dit beval hy haer scharp op hare Conscientie, alsoose wel wisten, waerse 't geld souden konnen vinden.

Tot sijne Begraefnis heeft hy besteld een somme gelds van twintigh duysend Rijckdaelers. Vier silvere Kandelaers heeftmen vervaerdigd, yeder van twee duysend Rijksdaelers, op welcke gedurig brandende Wasch-kaerssen sullen staen, op den Autaer in de Kapel, daer 't Lijck bygeset is. Den vierden der Slachtmaend is bestemd tot de Lijck-statie, tegens welcken tijd den Land-dagh is uytgeschreven, en den nieuwen Heere Bischop staet gehuldighd te worden. Behalven de gedaghte vier kostlijke Kandelaers is ook gemaekt een Silvere Schip, tot geheugenis, dat hy eens een Fransch Schip in Oost-Friesland heeft veroverd. Andere geven voor, dat het maer een Lichter is geweest.

Nauwlijcks had hy sijnen Geest opge-

fol. 292.

fol. 293.

geven, of alles wat in de Kamer was wierd terstond geplonderd. Elck roofde wat hy bekoomen kon; niet alleen Geld, Goud en Silver, maer oock alle andere dingen van minder waerde: Waer nae yder sijns wegs ging, latende hem leggen, t'eenemael ontbloot van alles.

 
Hy, die voorheenen was ontsaglijck, en gantsch swaer
 
De geene viel, waer op hy met geweld wou dringen,
 
Die gantsch de Weereld (had hy macht gehad) wou dwingen,
 
Lagh, doe hy dood was, als een armen Bedelaer,
 
Beroofd van Kamer-cier, ontbloot van alle dingen.
 
't Werd voor yet seldsaems van elck een gehouden: Maer
 
Daer is geen reden, dat men sich soo seer verwonderd:
 
Den Roof wierd maer geroofd, de Plondering geplonderd.

Hy is gestorven na een Regeeringh van achtentwintigh Jaren. Ontrent den tijd sijns Ouderdoms valt verschil. Sommi-

ge seggen in 't vier en tseventigste; andere het drie entseventigste. Als sijn Vorstlijcke Doorluchtigheyd in 't Jaer 1667. voorneemens was een Coadjutor te doen verkiesen, deed hy (gelijck wy hier boven gehoord hebben) 't Capittel voordragen, dat hy doe alreeds had bereyckt sijn tsestighste Jaer. Van dien tijd af tot op sijne dood toe sijn verstreecken elf Jaeren: t'saemen een-en-tseventigh. Doch als men seght sijn tsestighste Jaer al te hebben bereyckt, soo verswygdmen wel somtijds een jaer of twee, 't welck nu aldaer over verloopen is, nemende alleen 't evene getal. 't Sy soo 't is, hy was al vry over de tseventigh Jaren.

Na sijnen Dood heeft sijnen Navolger, de nu Regeerende Heer Bischop van Munster, laten uytgaen dit volgende Placcaet, om sijn Onderdanen op te wecken tot Aendacht, ten goede van de Ziel des Overleedenen.

FERDINANDUS DEI ET APOSTOLICAE SEDIS GRATIA EPISCOPUS MONASTERIENSIS ET PADERBORNENSIS, BURGGRAVIUS STROMBERGENSIS, SACRI ROMANI IMPERII PRINCEPS, COMES IN PYRMONT, ET DOMINOS IN BORKELO &c.

Venerabili Clero, & dilecto populo Civitatis, & Diaecesis Monasteriensis Salutem in Domino sempiternam.

VIsum est ei, qui ut juxta Psalmistam terribilis sit apud omnes Re-

ges terrae, aufert spiritum Principum, cùm voluerit, Clarissimum Fratrem, Consanguineum & Praedecessorum Nostrum Celss^mum & Rev^mum. Principem, Dominum CHRISTOPHORVM BERNARDUM, Episcopum, Monasteriensem, Administratorem Corbejensem, Burggravium Strombergensem, S. R. J. Principem, Dominum in Borckelo, postquam Episcopatum Monasteriensem annis propè viginti octo ad perennem Nominis sui famam verè paternâ sollicitudine gubernavit, decimâ nonâ labentis nunc Mensis Septembris ex hac vita ad meliorem evocare. Et quamvis non dubitemus, quin subditi omnes, sicut viventem amaverunt ut Patrem venerati sunt ut, Principem, ita placidâ jam morte defuncto debita Christianae pietatis solatia & suffragia nequaquam passuri sint in se desiderari; voluimus tamen (reservatâ de futuris Exequiis ulteriore dispositione) de Consilio & assensu Venerabi-

lis Capituli Nostri Cathedralis adhortari & demandare, pro ut adhortamur & demandamus per praesentium tenorem, quatemus omnes & singuli Sacerdotes, tam Regulares, quam Saeculares quomodolibet ad Dioecesin Monasteriensem spectantes in quotidiana sanctissimi Missae Sacrificii oblatione, reliqui verò devotissimis suis precibus animam tanti Principis misericordissimae Redemptoris pietati Humillimè commendent, ut quem tot eximiis virtutibus & factis gloriosum reddidit in terris, aeternâ beatas inter mentes gloriâ frui concedat in Coelis. Et quia immensae Omnipotentis DEI bonitati placuit post Canonicam de Persona Nostra electionem auctoritate Apostolica & Imperiali jam dudum confirmatam & receptam Successionis munus & onus Hymeris Nostris imponere, Nos considerantes tanti ponderis difficultatem & iniquam praesentium temporum conditionem, quaeque undique urgere & impendere pos-

sent mala, tametsi non desinimus assiduis ipsimet precibus illius auxilium implorare, qui coelestia simul & terrena moderatur, nec praetermittemus, quicquid in Nobis est virium & humanae opis, prompto semper animo conferre, fidelium tamen subditorum & DEUM timentium, quorumipse, ut speramus, voluntatem, faciet, orationes etiam & bona opera expetimus, quibus imbecillitas Nostra viribus à Coelesti Rege subministratis abundantius suffulta commissae Nobis curae & officii partes orantis simul populi instantiâ promerente Fortiter valeat sustinere & Gregem Divinâ Providentiâ sollicitudini Nostra concreditum ad Majorem nominis ejus gloriam & communem omnium utilitatem suaviter gubernare. Quod ut Pastores & Concionatores Auditoribus & commisso sibi populo sedulò proponant & inculcent, seriò pariter demandamus. In fidem praesentes dedimus Manu & Sigillo Nostris roboratis. In Ar-

cae Nostra Neuhusana, 28. Septemb. 1678.

FERDINANDUS

(L.S.) Ut

J. Alpen Vic. Gen.

't Welk in onse Tael overgebracht sijnde, aldus luyd:

FERDINANDUS, DOOR DE GRATIE GODS EN DES APOSTOLISCHEN STOELS BISCHOP VAN MUNSTER EN PADERBORN, BURGHGRAEF VAN STROMBERGH, VORST DES H. ROOMSCHEN RYCKS, GRAEF VAN PYRMUNT, EN HEER VAN BORCKELO, &c.

D'Eerwaerde Cleresy en 't seer Beminde Volk van de Stad en 't Bisdom Munster, eeuwige Saligheyd in den Heere.

DEn geenen, die den Geest der Princen wegh neemd als hy wil,

op dat hy, volgens den Psalmist, alle Koningen der Aerde verschricklijck sy, heeft het behaeghd, onsen seer geliefden Broeder, Bloedtverwant en Voorsaet, den seer hoogen en waerdigen Vorst Heer Christoph Bernard, Bischop van Munster, Administrateur tot Corvay, Vorst des H. Roomschen Rijcks, Heer van Borckelo, op den negenthienden der nu loopende Maend September uyt dit leven te roepen tot een beeter, na dat hy 't Bisdom van Munster by nae achtentwintigh Jaren, tot eeuwige roem van sijnen naem, met een ware Vaderlijke voorsorge had geregeerd. En onaengesien wy niet twijffelen, of al d'Onderdanen, gelijckse hem levende hebben bemind als haren Vader, en geëerd als haren Vorst, sullen oock in geen gebreecke blijven, ontrent hare Christlijcke plichten van Behulpsaemheyd en Voorbiddingh, schuldigh aen den sacht-overledenen, soo hebben wy echter gewild (behou-

dende aen ons de verdere beschicking over d'aenstaende Uytvaert) achtervolgens de Raed en Toestemmingh onses Eerwaerdigen Dom-Capittels, te vermanen en te beveelen, gelijck wy vermanen en beveelen by deesen, dat alle en yder Priester, soo Rugulaer als Seculaer (Geestlijck of Weereldlijck) eeniger maten behoorende tot 't Bisdom van Munster, in de daeglijckse Opoffering van d'alderheyligste Offerhande der Mis, en d'andere in hare Godvruchtige Gebeden, de ziel van soo grooten Vorst op 't aldernedrighst sullen beveelen aen de grootste barmhertigheyd des Salighmaeckers; op dat hy den geenen, dien hy met soo veele uytsteekende Deugden en Daden glorieux (heerlijck en beroemd) heeft gemaekt op Aerden, ook geve te genieten d'eeuwige Heerlijckheyd onder de gelucksalige Zielen in den Hemel. En nadien 't d'oneyndige goedheyd des Almachtigen Gods heeft geliefd, na regelmatige

verkiesingh van onse persoon, door Apostolische en Keyserlijcke Authoriteyt al over lang bevestighd en aengenoomen, 't Ampt en de last der Navolging (Successie) op onse schouderen te leggen, Soo is 't, dat wy, overweegende de gewichtigheyd des selven, en d'ongestalte der tegenwoordige tijden, nevens de quaden, welcke van alle kanten sich souden konnen opdoen, en over 't hoof hangen, alhoewel wy niet aflaten, selver met geduerige Gebeeden aen te roepen de hulp des geenen, die de Hemelsche en Aerdsche saecken bestierd, en niet sullen nalaten met een bereydwilligh gemoed toe te brengen al wat in onse macht en menschlijck vermoogen sal sijn; echter versoecken de Gebeeden en goede wercken van onse getrouwe en Godvreesende Onderdanen, welckers wil, gelijck wy hoopen, hy volbrengen sal: Op dat door deselve onse swackheyd, te meer ondersteund sijnde door krach-

ten, ons van den Hemelschen Koningh verleend, mach kloecklijck dragen d'aenbevolene sorge en Ampt door 't verdienend aenhouden van de t'saemgevoegde Gebeden des Volks; en wy alsoo de Kudde, door de Godlijcke voorsienigheyd onse sorge toevertrouwd, tot de grootste eer van sijnen Naem en 't gemeene best van alle, soetlijck mogen regeeren. Beveelen oock by deesen wel ernstlijck, dat de Pastoren en Predikers de Toehoorers en 't Volck haer aenbevolen dit vlijtigh sullen voorstellen en instampen. Ten oirconde deeses hebben wy deesen tegenwoordigen gegeven, en bevestighd met ons Hand en Zegel. Uyt ons Kasteel Nyenhuys, den 28. September 1678.

FERDINANDUS

(L.S.) Ut

J. Alpen Vic. Gen.

Maer of deesen seer hoogen lof, hem van sijnen Nasaet toegeschreeven, ingang

sal vinden in de Gemoederen, niet alleen van andere Volckeren, maer oock in die van sijn' eygene Onderdanen, staet niet weynigh in twijffel. Immers, veele sijner Naebueren hebben in openbaere Schriften gantsch anders gesproocken. En veellicht sal 't meeste deel sijner Ondersaten (door sijne geduerige Onrusten gantsch uytgemargeld) sijne dood niet so seer beklagen, alsse wel sijn leven hebben besught; soo dat vermoedelijck in Munsterland over sijn afsterven niet veel gehoord is de Rouw-klacht, Ach mijn Heere! Ach mijn Vader!

Aldus dan is gestorven in een hoogen Ouderdom, en met goed verstand tot op 't laetste toe, dien soo seer vermaerden Bischop en Vorst van Munster, Heer Christoph Bernard, als nu den Vreede was geslooten tusschen Frankrijck, Spanje en deesen Vereenighden Staet; gelijck hy dan oock tot de Bischoplijke Hoogheyd was verheven, korts na d'opgerichtede Vrede tusschen Spanje, de Vereenighde Nederlanden, den Keyser, de Koningh van Sweeden, en dien van Franckrijck. Hier over hebben eenige dusdanige gedachten opgevat:

 
Hy, die in Vreedens-tijd tot Bischop wierd verheven,
 
Maer steeds gelegentheyd tot twist en Oorlogh socht,
 
Heeft, doe de Vrede nu weer was in 't Land gebrocht,
 
En 't Oorloghs-vyer gedempt, niet langer konnen leven.

Sijne dood streckt de Naburen tot een groote gerustheyd; wijlse geduerigh in vrees hadden moeten staen, dat hy (als eens de Vreede tusschen Duytschland en Franckrijck getroffen sal sijn) al weer eenige nieuwe onrust, volgens sijnen aert, verweckt en ter hand genoomen sou hebben; waer toe hem nimmermeer voorwendingen ontbraecken. Onder de Regeeringh van sijnen Naesaet, deesen tegenwoordigen Bischop en Vorst van Munster, Heer FERDINAND, sullense sich beeter verseeckerd konnen houden: En d'Onderdanen mogen hoopen, dat voor d'Ysere haer een Silvere tijd sal verschijnen, wijl ons bericht werd, dat hy een Prins is van een vreedsaemen en sachtsinnigen aert, afkeerigh van allerley onrusten, insonderheyd van d'Oorloghs-verwoestingen; een liefhebber van Geleerdheyd en van Geleerde lieden. Ge-

meenlijck sijn de Landen geluckigh geweest onder de Heerschappy van soodanige Vorsten, welcke ARS boven MARS, de Weetenschappen boven den Oorlog; de Boecken boven de Wapenen hebben gesteld. Deesen lof, Vorst FERDINAND (soo wy verneemen) toegeeygend, doet ons wat goeds verwachten voor de Nabueren, en te gelijck oock voor sijn' Ondersaten: Welcke wy toewenschen, datse, die onder de heerschappy des voorigen Bischops hebben geproefd de bitterheden des Krijghs en den last eens harden Heers, nu onder de Regeering van desen mogen genieten d'aengename vruchten van een geduerige Vrede, en smaken de lieflijckheyd van 't bestier eens sachten Hoeders: Dien wy desgelijcks toewenschen de genade uyt der Hoogte, om te bekomen verlichtede oogen des verstands, tot bequame uytvoeringh van sijn Ampt. De Heere geve hem, te regeeren met Gerechtigheyd, Wijsheyd en Vreedsaemheyd, op dat d'Onderdanen mogen hebben Vreede in sijne dagen: En alsoo sijnen Naem grooter werde, sijne gedachtenis gesegender sy, door sijne genegentheyd tot rust, als die van sijnen Voorsaet is geworden door sijne gedurige Oorlogh-voeringen.

Sijne verkiesingh tot het Coadjutorschap en de Navolgingh in 't Bisdom Munster is wel geschied (gelijk wy hier boven hebben gehoord) onder een seer groote onrust tusschen den overledenen Bischop en een goed deel Leden des Dom-Capittels, doch (gelijck ons bericht is) buyten sijne schuld, en sonder dat hy oorsaeck daer toe heeft gegeven, wijl hy Vorst Christoph Bernhard tot deese saeck noch bewoogen noch aengeset heeft; maer deesen dit alles uyt sich selven verrichtede. Soo dat deese Onordeningh (dus schrijft ons seecker Heer) niet te wijten is aen sijn Vorstlijcke Doorluchtigheyd Heer Ferdinand, als die sich buyten de saeck heeft gehouden, ja wel misschien niet eens kennis heeft gehad van 't voorneemen des Bischops, immers niet van sijn onrustig bedrijf daer ontrent; maer alleen aen den Heere Bischop Bernard, die alles wat hy voornam socht uyt te voeren, 't mocht kosten wat het wou: En wel somtijds, als hy yemand wou bevorderen, sulcks doordrongh, sonder dat hy den bevorderden eenige kennis had gegeven van sijn opset. Wy besluyten met de volgende Verssen.

Vorst Christoph was gesind tot Volck en Land verwoesten:

Vorst Ferdinand sal 't Swaerd doen in de Scheede roesten.

 
Den geenen maeckte kael den armen Onderdaen,
 
Maer deesen sal het Land weer doen in welstand staen.
 
Het eerste word beklaegd van duysenden der menschen,
 
Maer 't ander is 't geen sy verwachten, hoopen, wenschen.

Autentijcke Brief, behelsende de Geboorte van Christoph Bernard, Bisschop van Munster, e.s.v.

Myn Heer:

ALsoo verscheyde gevoelens sijn over de gedesidireerde saecke, soo heb, om de seeckerheyd van de selve, een Post moeten laten voor by gaen; en heb eyndlijck van d'Ouste en Geleerdste verstaen, dat den overleden Bischop wel in de Gevancknis tot Bevergeerde is geconcipieert, maer op sijns Vaders huys (Bispink genaemd) gebooren. De saecke leyd aldus: Nademael des Overleedene Vader, van Galen Bispink, en de Mareschal Morien Heer tot Noordkerck, beyde Nabueren, om het Recht der Jacht een tijd langh hadden gedisputeert, heeft den laetsten op seeckeren tijd des eersten Honden en Jagers opgevangen, en te gelijck in eene gevancknis

doen werpen, soo lang tot dat d'een van d'ander door hongers-nood is opgegeeten en vernield, soo dat noyt yets daer van te voorschijn is gekoomen. Deese beyde Heeren naer dato op een by-een-komst tot Munster den ander gerescontreert hebbende, heeft Galen Bispink den Marschal Morien in 't afgaen van 't Hof gevraeghd, of hy niet haest sijne Honden en Jagers sou weer hebben? Heeft den anderen aenstonds geantwoord van ja, en dat hy ten dien eynde eenige pampieren by hem had, die hy hem wilde geven: En ondertusschen dat hy simuleerde die te krijgen, liet hy met' er haest sijnen Mantel over de Schouders vallen, trock sijn Rappier, en gingh op van Galen los; die, alhoewel beschoncken sijnde, een tijd langh met den Deegen half uyt de Schee heeft gesimuleert, tot dat hem de nood soo hard aendrongh, en hy van sijn Dienaers aengemaend wierd, dat hy hem moest defenderen; 't welck hy oock gedaen, en aenstonds den Deegen geheel uyttreckende, den anderen doorsteecken heeft. Niet tegenstaende het gepasseerde, is van Galen echter niet ontvlucht, en van de Regeeringh op 't Huys Bevergeerde in bewaeringh genomen, en hem belast een Advocaet tot sijn defensie te neemen. Maer hy sulcks weygerende, heeft in de Gevancknis voor hem selven gepleyt, en het eyndlijck door sijne Studie (alsoo in Crimina-

libus seer wel ervaren was) soo verre gebracht, dat sijne Vrouw by hem wierd geadmitteert, sijnde doe deesen Bernard van Galen geconcipieert. En alschoon sijn Vader ten laetsten wierd vry verklaerd, soo heeft hy nochtans niet uyt de Gevancknis willen gaen, voor dat al de kosten van sijn tegenparthyen waren voldaen, hebbende deese sijne Gevancknis en Playdoy geduerd derthien Jaren, en sijnde sijne Moeder om meerder Commoditeyt in de Kraem gelegen op haer Adelijck Huys Bispinck. Na hare Dood is de Soon geworden Dom-Heer tot Munster: En om dat hy van Natueren lust tot den Oorlog had, en daer in wel ervaren was, is hy gemaeckt Opper-Krijghs-Commissarius, en eyndlijck na 't overlyden van den voorgaenden Bischop in des selven plaets verkooren. Meer particuliereteyten heb ick niet konnen ervaren

Een ander.

Myn Heer:

NAdat ick den uwen had ontfangen uyt handen des geenen aen wiense eerst was gesonden, heb ick alle neerstigheyd aengewend, om uwe begeerte te voldoen, in opsicht van des Heeren Bischops Geboorte. Maer wijl 't seer langh is geleden, en weynige meer leven van de geene, welcke kennis hier van hadden, soo is niet veel seeckers van de rechte gelegentheid te seggen. Dit is bekend, dat

de Heer Christoph Bernard is gewonnen in de Bevergeerdsche Gevancknis, alwaer sijnen Vader sat ter oorsaeck van een begaene doodslagh. Doch hoe den selven is toegegaen, daer van sijn d'oordeelen verscheyden. De geene, die den Heere Bischop gunstigh sijn, schrijven sijnen Vader onschuld toe, als hier toe geparst geworden sijnde. Andere laten sich voorstaen, datmen by 't leven van den Heere Bischop niet veel anders als dit heeft derven seggen, en dat sulcks door langheyd van tijd geloof heeft gekregen. Tusschen de Vader van Heer Christoph Bernard (een Edelman, genoemd van Galen Bispinck, na sijn Huys Bispinck) en de Maerschalck Morien, was een twist ontstaen over 't Recht der Jacht, waer in den eersten den anderen dickmael te na quam: En wijl hy na geene Waerschouwingen vraeghde, soo heeft Morien eens sijne Honden doen aenvatten, en van honger laten sterven. Na eenige tijd ontmoeteden deese beyde elckander binnen Munster. Van Galen droncken sijnde, eyschte sijne Honden weer met vry steeckelige woorden en dreygementen. Morien wou sich niet laten verbluffen, maer trock sijn Geweer, seggende gereed te sijn, om sijne scheldredenen met den Deegen te beantwoorden. Sommige geven voor, dat van Galen socht t'ontwijken, doch geparst sijnde, sich ter weer stelde. Andere, dat hy oock terstond sijn Rappier uyttrock, en alsoo in gevecht quam. Immers, hy doorstack den anderen, en wierd daer op te Bevergeerde gevangen geset: Daer hy oock na veele Jaren gestorven is. Eenige seggen, dat hy eynd-

lijck sich soo verr' vry pleytede, ten opsicht van den hoon, hem in sijne Honden aengedaen, dat hy uyt de Gevancknis sou mogen gaen hebben, doch dat hy niet begeerde, voor dat d'onkosten souden betaeld sijn door de Vrienden des gedoodden: Doch andere laten sich voorstaen, dat dit weynigh waerschijnlijkheyd heeft, en alleen maer werd voorgegeven tot bewimpeling sijner derthien of veerthien jarige gevancknis, tot sijne dood toe. Kortlijck mijn Heer, de Daed is seecker, maer de ware omstandigheden sijn t'eenemael onseecker in deese ontijd. Als van Galen Bispinck nu een tijd lang in de gedachte Gevanknis had geseeten, wierd sijn Echt-genoot vergund, by hem te mogen komen en sijn. Waer op dan volgde, datse van haren Man bevrucht wierd. En also is onsen overledenen Heer, Bischop in Gevanckenis gewonnen. Doch op 't Huys Bispinck gebooren. Ick wenschte uwe naukeurigheyd naerder en klaerder te mogen voldoen doch d'onseeckerheyd deses stucks belet my sulcks. Ondertusschen is de saeck, gelijck ick alreeds geseghd heb, gewis: D'ongewisheyd bestaet maer alleen in de dingen, welcke deselve konnen verswaren of verlichten: Waer van dan yeder spreeckt na de genegentheyd of ongenegentheyd tot den Bischop. En niet vreemt is 't, dat sulcks geschied na soo een lange reecks van Jaren, wijl dickmael een doodslager onder ons van deese verontschuldigd van die weer swaerlijck beschuldighd werd, aengaende d'oorsaeck des misbedrijfs, en d'omstandigheden daer ontrent, e.s.v

EYNDE.

Historisch verhael van 't leven en oorlogsbedrijf van de heer Christoph Bernhard van Galen

't Leven en Oorlogs-bedryf van de Heer Christoph Bernhard van Gaelen, Bischop van Munster, Vorst des H. Roomschen Rijcks, Administrator tot Corvay, Burghgraef tot Strombergh, enz.

Over het gehele werk

auteurs

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs