De Nederlandse volkskarakters

[p. 141]

De Betuwnaars
door K. Lantermans

‘DAT is toch totaal overbodig’, zal menige lezer zeggen, ‘Wie gaat nu een artikel lezen over een onderwerp, dat algemeen bekend is?’ Velen, dit boek doorbladerend, zullen, aan dit hoofdstuk gekomen, aan het opschrift reeds genoeg hebben, overtuigd, dat ze met dit onderwerp volkomen op de hoogte zijn.

Intellectueel Nederland, voor wie dit boek bestemd is, kent den Betuwnaar al lang. Men heeft er een gevestigde opinie over, die al tientallen van jaren bestaat en klakkeloos van het ene geslacht aan het andere wordt overgedaan. Enkelen, die door ervaring en eigen aanschouwing beter op de hoogte menen te zijn, komen wel tegen het gevestigde oordeel over den Betuwnaar op, maar die vinden geen gehoor.

Men is het er over eens, dat de Betuwnaar is, in grove trekken, aangegeven: een achterlijk soort Nederlander, dom, lui; aangezien er al heel weinig bij zit, zit er ook niet veel kwaad in. Dat is te zeggen: bij het merendeel. Er lopen namelijk ook enkele fielten onder, maar de meesten zijn te sukkelachtig daarvoor. Als taal gebruikt hij een soort verbasterd Hollands, wat ieder gauw kan spreken door van een aa een ao te maken, en van een ij een ie.¹⁾ Het volkje leeft zo ongestoord rustigjes met elkaar voort, zonder strijd of moeite, voelt zich in die apathie volmaakt gelukkig en wordt alleen nu en dan in de rust gestoord door de enkele bovengenoemde fielten. De mannen roken hun pijpje en de vrouwen zingen versjes bij de karnton. De natuur is er overheerlijk, alleen wat zoetelijk voor een normaal mens, en de beurzen zijn tamelijk gevuld. Het is aangenaam om naar ze te kijken en je zou er toe komen om ook zo te willen zijn en onder hen te wonen, als je er niet diep van overtuigd was, dat zulk een leven voor een gewoon mens toch niet uit te houden is. In één woord: er zit geen leven in de lui, en er is totaal niets mee te beginnen. Daarom doe je maar het best, als je een poosje plezier aan de lui gehad hebt, met een goedig lachje heen te gaan. Kijk dan nog eens om en je zult zien, dat de sukkel met een dankbaar lachje op zijn onschuldige gezicht je

1) Zie: K. Lantermans, J.J. Cremer en het dialekt der Over-Betuwe (Nieuwe Taalgids, jg. 12 (1918), blz. 273 vlg.).

[p. 142]

staat na te kijken (ten minste, als je niet een van bovengenoemde fielten getroffen hebt.)

Dat is zo ongeveer de idee, die tussen ons Nederlanders omtrent de Betuwnaars zweeft. Maar, hoe is die dan in de wereld gekomen, zal ieder vragen. Zo'n algemeen oordeel steunt toch ergens op, is toch niet met zweven begonnen. Dat is ook zo. Dit oordeel heeft een zeer vaste basis, die gelegd is door den schrijver J.J. Cremer, in zijn ‘Betuwsche’ en zijn ‘Over-Betuwsche Novellen’. Deze schetsen en verhaaltjes vielen zeer in de smaak bij het lezend publiek, omdat zij vele grote kwaliteiten bezitten. Cremer was een uitstekend verteller en hij kan met woorden de dingen voor onze geest toveren, of hij schildert. Hij was namelijk oorspronkelijk landschapsschilder. Daarom tekent hij ook zo meesterlijk de natuur. En sommige van zijn personen heeft hij zo raak aangegeven, of hij ze ons met helle kleuren op het doek voor ogen getoverd heeft. Hij was immers schilder. Maar al is de tekening als tekening geslaagd, daarom is het nog niet goed, als we onder het poppetje zetten Chinees, of Turk of iets dergelijks. Had Cremer zijn verhalen eenvoudig ‘Novellen’ genoemd dan was er heel wat minder op aan te merken geweest dan nu ze aan een bepaalde landstreek hangen en het air aannemen van ons te willen inlichten aangaande de bevolking van die streek.

Maar de boekjes ‘Novellen’ zelf zijn niet de grootste oorzaak geweest, dat Cremers oordeel zo blindelings is overgenomen door het lezend publiek en overgegeven aan het volgend geslacht. Die oorzaak ligt vooral bij het volgende:

Cremer leefde van 1827-1880, dus viel zijn laatste leventijd samen met de bloeitijd van de zogenaamde Nutslezingen. Nu trok Cremer stad en land af om tot in de afgelegenste plaatsjes zijn ‘Novellen’ voor te lezen op de Nutsavonden, waar men in opgepropte zalen met of zonder tabakspijpen en een glaasje, in geklede jas of met een kale schoolmeestersjas aan, maar in elk geval met gespannen aandacht en vaak met open mond naar hem zat te luisteren. Men vocht om een plaatsje, als Cremer zou lezen, zowel in Den Haag onder de hoogste standen als in Sappemeer onder de boerenbevolking. Cremer ging er in als koek. En met Cremer zijn ‘Novellen’, en met de ‘Novellen’ zijn Betuwnaars. Daareven is gezegd, dat Cremer dan zijn ‘Novellen’ voorlas. Maar dat woord lezen is niet goed, voordragen moest het zijn. En ook dat woord geeft nog geen goed begrip van zijn prestaties op de Nutslezingen: Cremer voerde zijn personen ten tonele. Wie oudere luisteraars nog mocht horen vertellen van die ‘lezingen’, die heeft het

[p. 143]

gehoord, dat het publiek werd meegesleept, een ganse zaal vol, door dien enen man daar ginds achter het lessenaartje. Niemand minder dan Prof. Meyboom zei eens: ‘Cremer meende in zijn jeugd, dat hij schildersgaven had, maar hij merkte al ras, dat hij meer triomfen mocht oogsten als schrijver, maar nòg heeft de man zijn ware plaats niet bereikt: hij had toneelspeler moeten worden.’

Is het wonder, dat deze perfecte voorlezer, voordrager, toneelspeler, een verkeerd oordeel onwrikbaar gegrift heeft in het bewustzijn van het Nederlandse publiek?

Jammer, dat Cremer den Betuwnaar niet kende, toen hij hem ging beschrijven. Als jongen woonde hij in Arnhem. Hij kwam ook wel bij zijn familie in Driel op bezoek, dus in het hartje van de Boven-Betuwe. Later woonde hij in Den Haag. Hij heeft den Betuwnaar uit de verte bekeken.

Toegerust met dit oppervlakkige oordeel, van Cremer overgenomen, zijn vele functionarissen in de Betuwe gekomen, trekvogels vaak, die enige tijd rondkeken en dan weer heengingen, predikanten, onderwijzers, ambtenaren. Velen van hen hebben niet kunnen dóórboren tot op het Betuwse hart, en zijn blijven hangen aan hun vooropgezette mening. Zij zijn heengegaan, zo als ze gekomen waren, zijn niets wijzer geworden en zeiden, als de poes, die uit Rome terugkwam, miaauw.

De doorsnee-Betuwnaar is anders dan de doorsnee-figuur uit Cremers ‘Novellen’, anders dan het oordeel, dat er bij de meeste ‘beoordelaars’, leeft. Beter? Dat is de vraag nog. Misschien wel slechter, maar in elk geval anders. Veel hangt van de sympathie van den beoordelaar zelf af. Eerst zou moeten vastgesteld, wat goed en wat slecht is.

Aan wien de schuld van dit verkeerde oordeel? Aan Cremer? Neen. Aan die predikanten, onderwijzers? Neen. Aan den Betuwnaar zelf. Het ligt in zijn karakter. Hij is bang om zich te tonen; hij schaamt er zich voor zijn gevoel, zijn mening, zijn geloof, innerlijk te tonen, en daarom trekt hij een goedmoedig-dom gezicht, zodat de bekijker in de mening verkeert, dat er niets in zit, dat er geen gevoel, geen oordeel, geen geloof, geen begrip aanwezig is. Want de Betuwnaar is razend bang om uitgelachen te worden.

Als jonge vent schreef ik:

‘De stadse minse hebben 't t'r altoos over, dat de lui op 'n derrep mekander allemaol kenne, en ache ien de boeke leest, die de stadse

[p. 144]

minse make, dan zoude motte geleuve, dat wij op 't derrep van mekaor krek wete, hoeveul geld t'r ien de kast leit, hoeveul snidjes wittebrood we bij de roggetunnis neme, wanneer dawwe d'r over gaon dinke um 's op 'n vrouw uut te gaon, en zoo vorders meer.

Zo'n stadse boekemaker mos 's bij ons op 't derrep komme wone. 'n Jaor zou 'k 'm wel 's wille geve. En dan zou ik hum 's wille vraoge over alles van ons. Niks zou de kjel wete, niks! Gin spier! Al hattie ok goeie oogen en oore. En wattie nog meinde geheurd en gezien te hebben, dat zou nog scheif opte poote staon as 'n takshond.

Ja, van de butekant, krek as bij 'n noot, dat kan nog wel. Mar daor zuukte toch gin note veur. 'n Noot het erst de grune bast; dan hedde de harde schaol; en dan kumt 't: de pit! De pit, man, daor is 't um te doen. Zoo is 't nou al krek evenins bij de minse. De grune bast, de butekant, die kenne we van mekaor allemaol, en die kan ok 'n ellek zien. De schaol, die daor onder zit, die kriegde zoo hier en daor 's 'n keer onder 't oog. En dat valt over 't algemeen niet veul mee; ik zou host zegge, dat dat ien de meiste gevalle tegevalt. Dat zal ien de stad docht mien, ok wel zoo weze. Mar de pit menneke, de pit, die kriegde mar 's heel inkeld onder 't oog. En dan mot ik zegge, as oe dat 'n keer mit zo'n medeburger op dit onderdemaonse overkumt, dan valt zo'n kjel oe mee, of ge hed diep meelij mit 'm.

Gin wonder dat wij mitte pit niet te koop loope. Dat zit binnen ien. En niet zoo as bij 'n vlierhoutje: 'n heel dik stuk onder 'n dun bestje. Ja, zukke kjels hedde wel, krek appelemoes aon de binnekant; ge kunt t'r niet tegenaonstoote, of de binnekant kumt bute; mar dat zien me d'r ok kjels naor. Gelukkig, dat wij bij ons ien de Betoew niet veul van die dunbastige-appelepap-kjels hebbe. Nee, ik houw 't mar bij de noot: grune bast, harde schaol, en dan de kjel, de pit. Daor kumt 't mar op aon.

Ik mot zegge: de bast is bij ons duk erg gruun. Mar wat kumt t'r dat op aon? Dat is mar butekant. Dat binne we eiges niet. Eiges zitte we binnen ien de bast. Ja, dan kumt erst de schaol nog. Dinger van de schaol, die al wat dieper gaon, heurde wel 's deur 'n meid, 'n knecht, de nêjster, de metselder, of zoo een. Ok wel 's, as t'r krek een mit 'n bodschap het motte weze, as zo'n kemelie afgespeuld wordt. Zo'n stadse boekeschriever, astie 'n veurzichtige kjel is, en 't 'n bietje gochem aonleit zou zukke dinger op 't derrep van ellek huushouwe wel te wete kunnen komme.

[p. *15]

BOER UIT EK EN WIEL (betuwe)

[p. *16]

MOEDER EN KIND UIT EK EN WIEL (betuwe)

[p. 145]

Mar de pit? Van de noot? Van 't hartje? Zoudie daor veul van zien, of heure, of vule, of ruke? Ik weet 't niet, want as we daor aon toe zien, dan douwe we mar gauw 't durreke dicht, de grundel d'r asteblieft op. Daor hadde den vurrigen dominee, die we gehad hebbe. Niks kos de kjel d'r uut kriege. Al was overal de deur veur 'm los en kos hij d'r mar ienkomme, niks kwam de kjel te wete, alle hartedurrekes zatte potdicht, d'r kon gin luus mitte poot tusse. En dan hattie laoter, toen ie eweg was, nog zoveul op ons aon te merreke: niks wiest de kjel!

Ache wat van de pit wilt te wete komme, dan motte net kazzeweel 'n butekansje waorneme kunne. Die stadse boekeschrievers leven eiges zeker altoos mar mit grune bast en harde schaol, en komme nooit aon 't weike vleis toe; anders zouwe ze van ons zukke leuges nie vertelle.’

Dat schreef ik als jonge kerel. Nu het leven achter is, hoeft dit oordeel niet gewijzigd te worden.

De deurtjes zitten dus dicht. Wilt ge een voorbeeld?

Steven de Bromvlieg kwam met een zak op zijn rug de gierpont opgestapt. In die zak hing een zesweeks varkentje, dat hij op de markt ging verkopen. De zon stond te knetteren op de pont, zodat pek en teer uit de naden van het dek liepen. In dat zonnetje had Steven anderhalf uur op de kale dijk gelopen, met dat onrustige beest op zijn rug. Steven stapt op de pont, het varken op de rug, de kop wat voorover, de zweetdruppels tappelen van zijn kin, terwijl hij wat stijf en toch voorzichtig de zak van zijn rug laat glijden. Hij zet het beest op de vloer en kijkt op, terwijl hij de rug wat rechtstrekt. Net ziet hij een paar heertjes voor zich staan, die blijkbaar vermaak in hem hebben. Ze lachen ten minste. Ze lachen om hem. Ze lachen hem uit. Steven grijnslacht er om, veegt zich met de zakdoek het zweet uit gezicht en nek, en zegt dan droogweg tegen die twee lachende gezichten vlak voor hem:

- ‘'t Is deui-weer, heren!’

Hier komt Steven al dadelijk aan met een trekje uit het karakter van den waren Betuwnaar: gevoel voor humor. Er zijn maar enkelen, die deze karaktertrek missen. Onder die goede slokkers komt men er tegen, die als het ware niet recht kunnen ademen, ten minste niet kunnen spreken, als ze zich daarin niet kunnen laten gaan. Een predikant, een dokter, die geen mop verdragen kan, die zo iets soms ongepast vindt, die niet kan doorzien, wat er vaak achter zo'n mop zit,

[p. 146]

die bevriest de lui, zodat ze het zieledeurtje direkt dicht hebben, zodra die meneer in de buurt is.

En nu kan men zeggen, dat het vaak humor op klompen is, die men kan voelen met de klompen aan desnoods en dat de moppen vaak meer lijken op boert dan op geestigheid, wie uitgaat om den Betuwnaar te begrijpen, dient met deze trek rekening te houden. Want het gebeurt ook vaak, dat er iets heel anders achter zit dan een licht hart. Grappen op de lippen, met pijn in het hart, komen veel voor. Die grappen zijn dan nodig, om het hartedurreke goed dicht te houden. De man, die anderen vermaakt en zelf daar binnen schreit, heeft heel wat geestverwanten in de Betuwe. Men heeft er een typische uitdrukking voor: ‘Hij lacht wel, maar hij het gin schik.’ Een knappe vent, wien het in zo'n geval lukt, het hartedurreke open te krijgen. Een dokter, een dominee, een pastoor, een notaris, moet, zal hij volkomen in zijn roeping slagen, op het platteland overal een psycholoog en een paedagoog zijn, maar dit geldt voor de Betuwse bevolking in hoge mate.

Keren we tot Steven de Bromvlieg terug. Zijn bijnaam heeft hij gekregen, omdat hij altijd een beetje loopt te zoemen. Hij heeft namelijk de gewoonte, nu en dan in zich zelf te lopen praten, hardop te denken dus. Misschien heeft hij zich daarom de eigenaardigheid aangewend de lippen op deze wijze te gebruiken, opdat er geen woorden over komen, die eigenlijk binnen moeten blijven. Het zou wel kunnen zijn, dat dit gebrom hierin zijn oorzaak vindt.

Steven is dus op de gierpont gestapt, is door de heertjes uitgelachen, dus als minderwaardig beschouwd, waarop hij de opmerking maakt, dat het bij een hitte van negentig graden niet vriest.

Dan zakt hij met zijn keutje op de bank naast de reeling en kijkt in het maar steeds stromende water van de Waal, waarin hij eens gedachteloos spuwt. De heertjes stappen op, maar vermaken zich uit de verte steeds met dien goedigen slokkerd. Misschien zou Cremer dat ook gedaan hebben.

Maar dat hij van een vrouw en zeven kinderen nog slechts éne zieke dochter over had, bij wie de dokter niet komen wilde, voordat de rekening betaald was, en dat hij daarvoor nu zijn enige keutje ging verkopen, zodat hij de aanstaande winter beslist geen stukje spek in de pot zou krijgen en op een houtje zou moeten bijten, dat zei hij niet. Geen wonder: het deurtje zat immers potdicht, omdat.... omdat er al om hem gelachen was.

Niemand wordt graag uitgelachen, maar bij den Betuwnaar is deze trek zo sterk uitgegroeid, dat het hem weerhoudt vaak om één woord

[p. 147]

te zeggen, of een vinger te verroeren: daardoor lijkt hij gevoelloos, lui. Omdat hij zich niet waagt aan experimenten, heeft hij geen initiatief, is hij conservatief.

Die trek onderscheidt hem van de bevolking uit andere hoeken van het land. Maar dat onderscheid zal straks ook wel verdwijnen, want: de vaste bruggen bij Arnhem en Nijmegen zijn klaar, je loopt de Betuwe maar zó in en uit. Straks zijn alle toegangswegen met bruggen in de Neder-Betuwe ook in orde. Trouwens, de Neder-Betuwe lag met zijn open kant naar het Westen altijd al onder de invloed van Holland. Specifiek Betuws is altijd de Over-Betuwe geweest, omdat die ingeklemd lag tussen de Waal en de Rijn. De grote broers, Arnhem en Nijmegen zagen altijd wat uit de hoogte op den kleinen jongen neer en gebruikten hem alleen bij hun spel, in zover ze hem gebruiken konden, nodig hadden, voordeel van hem konden trekken. dat was al zo voor drie honderd jaar, toen de kersen uit de Betuwe over Arnhem moesten vervoerd worden.

Van historie gesproken: een Duitse professor zou zeggen: Het Betuwse karakter is historisch begründet. Meer dan drie honderd jaar, tot even na de oorlog, leefde de Betuwnaar van de tabaksbouw, die het hele jaar door stage arbeid eiste, al waren er dan ook maar enkele dagen in het jaar, dat er poot-aan gespeeld moest worden. De tabaksboer kon het op zijn slofjes af, had wel tijd om eens om zich heen te zien, moest wel dag aan dag werken, maar werd er niet te moe van. Daarbij was alles klein-bedrijf, hofsteetjes, als ze genoemd worden, met een varkentje of koetje er bij: je werd er niet rijk van, maar broodsgebrek kwam er toch ook niet. Waarom zal een mens zich dood werken, als het niet nodig is! Nu is alle tabak weg, er is fruit voor in de plaats gekomen, maar het rustige, kalme werken is gebleven, want het zit in het bloed.

‘Als ik van twintig gulden in de week leven kan en ik kan dat halen met een flinke stap, en ik zou veertig gulden kunnen verdienen met altijd op een draf te lopen’, zei me deze zomer een filosoof, ‘laat een ander om de veertig gulden dan maar draven, ik wil ook eens tijd hebben om naar de zon te kijken, als Onze Lieve Heer dat ding laat schijnen.’

Van die filosofische ondergrond bij velen van die goedige slokkers heeft Cremer blijkbaar nooit iets gemerkt.

Professor A.H. de Hartog Sr., zelf een Betuwnaar in merg en been, geeft in zijn drie bundeltjes ‘Plukselblaodjes’ die filosofische trekjes wel aan. Jammer, dat hij, kleine stukjes voor een krant schrijvende,

[p. 148]

als predikant meest het oog had op zijn moraliserende zedepreekjes. Had hij zich ten doel gesteld den Betuwnaar uit te beelden, we hadden zeker minder literair werk van hem gekregen dan van zijn tijdgenoot Cremer, maar we zouden den Betuwnaar gezien hebben, zo als hij was: de Hartog zat midden tussen zijn landgenoten, terwijl hij schreef, Cremer keek er van buiten af tegen aan, of er op neer. Trouwens, de Hartog lachte om Cremers prutswerk, zowel over de taal als over de karakters.

Daar tegenover heeft Prof. A.H. de Hartog Jr., de zoon van den vorige, in zijn ‘Uut 't Leve’ een open oog voor die filosofie en zegt dan ook zeer terecht in de voorrede:

‘D'r zien d'r, die pretendiere, da 'k niet alles ien 't Betuwsch hà motte schrieve. Want da 'k zoo nou en dan gekeken en daorum 't ok gezeid heb, zoo-as 'n boeremins 't niet doen zou. Daor he 'k over naogedocht. En dà kan wel wèze. Mar gellie mot zoo min niet over ons denke! D'r binne bij ons terdegesche kiekers, motte mar rèkene.’

Voor de kennis van het Betuwsche karakter is het bepaald jammer, dat de laatste professor zoveel aan de hogere filosofie is gaan doen, en die van zijn voorgeslacht en hun schoolkameraads ter zijde heeft laten liggen.

Het is levenswijsheid, noem het desnoods levensdomheid, als ge ziet, dat een man zijn hofsteetje laat verslodderen, omdat.... omdat zijn vrouw toch dood en hij nu alleen is, maar levensfilosofie is het zeker, net zo goed als van den man, die liever op zijn gemak twintig gulden haalt, waar hij genoeg aan heeft en tevreden mee is dan te draven om veertig. Hij wil zo graag tijd over houden om naar de zon te kijken, die Onze Lieve Heer laat schijnen.

De staart van laatste zin mag niet vergeten worden. ‘De Betuwnaar is niet godsdienstig’, is het algemene oordeel. ‘Anders godsdienstig’, ten minste ‘anders dan U, Eerwaarde,’ zouden we kunnen zeggen. Weer ‘historisch begründet’. In 1582 werd uit Arnhem gedecreteerd, dat door heel Gelderland heen de Katholieke godsdienst was afgeschaft en overal de Gereformeerde moest worden ingevoerd. Met dat invoeren ging het echter niet vlot. Als we de acta der synoden doorlezen, zien we, dat telkens geklaagd wordt over verschillende plaatsen, waar nog Roomse gebruiken en ‘Paapsche Stoutigheden’ voorkomen. Er werd iets bevolen, waaraan maar een heel enkele behoefte had, ten minste op het platteland, in de Betuwe. In de Neder-

[p. 149]

Betuwe, met zijn open kant naar het Westen naar Holland was dat anders. Daar was en is meer geestelijk leven dan in het Oosten. Wie in de Boven-Betuwe een lauwe Katholiek was geweest, werd een lauwe Hervormde en trok zich al heel gauw van geen enkele kerk meer iets aan, al is dit verschijnsel bij lange na niet zo erg geworden en gebleven als in Drente.

Een eigenaardigheid van die historisch gegroeide toestand is echter, dat op godsdienstig gebied allen nog Katholiek aanvoelen, ook de Protestanten, ook zij, die ‘nergens meer aan doen’. De leer van Gij zult en Gij zult niet, alsmede Dit mag en Dat mag niet doet in de practijk van het dagelijks leven opgeld. Als gevolg daarvan komt een verklaarde godloochenaar maar zelden voor. Men gelooft wel, o zeker, maar van dat gezeur in deze kerk, van dezen dominee van dezen pastoor moet men niets hebben. Maar Onze Lieven Heer regeert de wereld wel. Dan ontstaat er een soort natuur-godsdienst met alle gevolgen van dien, bij voorbeeld een sterk bijgeloof. Door heel de Betuwe heen gaat Katholiek en Protestant zo ongeveer half om half. Maar het bijgeloof tiert bij allen welig. In dat opzicht is het maar gelukkig, dat de vaste bruggen bij Arnhem en Nijmegen het in- en uitlopen van de Betuwe zo gemakkelijk gemaakt hebben. Daarbij is er overal haast electrisch licht: het bijgeloof zal nu wel vluchten. Dat is ook nodig. Bij voorbeeld:

Voor een vijf en twintig jaar was er ergens in een tip-top orthodoxe kerkeraad een zware ouderling, zwaarder dan alle andere, zwaarder dan de dominee. Hij hield het, als hij zelf steeds zei, met ‘de ware confeksie’. Wij zouden zeggen in onze dagen, dat hij sterk overhelde naar het Gereformeerde-Bondschap. Maar in het hele dorp stond hij bekend om zijn kunst om paarden te bespreken, die kreupel waren. En nu is er terzelfder plaatse nog een kerkeraadslid, dat nooit op Donderdag spinazie zal zaaien en zeker niet op een Donderdag met afgaande maan. De Staten konden in 1582 wel wat decreteren, maar de Hervorming is in de Betuwe nòg niet geheel doorgevoerd. Historisch begründet.

Ook de vele kerkegoederen zijn daarvoor nog een groot bezwaar. Kosterie, diaconie, pastorie, kerk, ze worden vaak geheel onderhouden uit de opbrengsten van landerijen, meest reeds kerkegoederen van uit de Katholieke tijd. Daardoor is de offervaardigheid tot op het nulpunt gedaald. Voeg daarbij, dat dominee en koster in de dagen der Republiek meest zelf de landerijen in cultuur hadden en dat zij daarbij de boeren en boertjes van het dorp vaak zware, oneerlijke concurren-

[p. 150]

tie aandeden, dan zal men er zich niet over verwonderen, dat er soms zeer begeerige blikken geworpen worden naar de pastorie en er ook geen rijksdaalders glijden, in het kerkezakje.

Daarbij komt nog een bezwaar, ook door de historie gegroeid. In bijna elk plaatsje zijn er een paar families, die de lakens uitdelen. Leden daarvan zitten in de besturen, vooral de kerkelijke, hele geslachten achter elkaar met alle voordelen en nadelen daaraan verbonden. Elk hart heeft zijn zwakke zijde, ook dat van een kerkvoogd, en het komt dan ook wel voor, dat zo iemand belangen van eigen stand, eigen familie of eigen persoon niet verwaarloost. Maar daartegenover staat ook weer, dat een oude ouderling of een stokoud kerkvoogd, die nu tijdens zijn ambtsperiode met het achtste domineetje moet werken en dus acht keer al voorstellen tot ingrijpende veranderingen heeft moeten aanhoren, er niet zo grif toe komt om elk voorstel dadelijk te aanvaarden.

De Katholieken, die eerst na 1795 ruimer gingen ademen en de kleine Gereformeerde gemeenten uit de laatste dagen, die van de grond af, met niets, moesten beginnen, geen historische toestanden kenden dus, staan er bij bovengenoemde bezwaren beter voor. (Laten we er aan denken, dat Gereformeerd in de laatste zin niet genomen moet worden in de Betuwse betekenis: Gereformeerd is Protestant, niet Rooms.)

Maar ook zij, Roomsen en Gereformeerden, hebben rekening te houden met de algemeen Betuwse karaktertrekken, als conservatisme, traagheid, kat-uit-de-boom-kijkerij, enz. Goede slokkers treft men slechts zelden, starkoppen, eigengereide, eigenzinnige stiekemerds, en zelfbewuste dorpskoninkjes des te meer.

Trouwens, wanneer het waar is, dat elke boer koning in zijn hart is, zeker op zijn boerderij, dan is dit ook waar van elk hofsteeventje, zelfs van de meeste arbeiders. Met het gevolg, dat men zich niet gemakkelijk naar een ander schikt. Men ziet dat aan het verenigingsleven, dat maar niet bloeien wil. Zelfs een maatschappelijk werk als Het Groene Kruis heeft een zware dobber gehad en op sommige plaatsen nog. De jonge dominee, die in dat opzicht met grootse plannen de grote pastorie betrekt, mag wel heel voorzichtig, voetje voor voetje voorwaarts gaan. Leiden laat men zich nog wel, dwingen nooit.

Zeker, leiden wel. Laat den Betuwnaar nog zo snoeven op alles, wat hem zelf betreft en laat hem nog zo veel afgeven en kankeren op ‘de hoge pieten’, in zijn hart heeft hij er behoefte aan, iets te vereren, te bewonderen. Een gevolg van zijn Roomse inslag. Hij verafschuwt, ten

[p. 151]

minste met de lippen, de pracht in een Roomse kerk, en voelt zich behaaglijk binnen de koude kale smakeloze muren van zijn eigen bedehuis, omdat... hij wel weet, dat zijn hart eigenlijk hangt aan schittering en hij er zich aan vergapen zou.

Vereren wil hij in elk geval. Toen eens op een plaatsje de eerste familie van het dorp al meer en meer wegzakte, eindelijk tot in de modder, en verdween, toen lachten velen der armoedzaaiers. Maar het was een vreemde lach, want ze waren bang, dat een ander een blik in hun hart zou werpen en zien, dat er spijt was, waarom gelachen zou worden. Daarom begon men zelf maar te lachen. Toen tien jaar later een gewone dorpsjongen met een gewoon werkpak aan daar op die plaats kwam te wonen, zei een oud ventje:

- ‘Daor zien we allemaol ermer van geworde, want op die plaots mot een heer wonen, een boer, die altoos mit 'n Zondags pak aon op de boerderij rondlupt.’

Men wil wel geleid worden, ook op geestelijk, op kerkelijk gebied, maar door een geboren leider, door iemand, wiens meerderheid gevoeld wordt, die zelf hoog staat. De predikant die om bijoogmerken, welke dan ook, het beroep heeft aangenomen, zal voor het geestelijk leven van zijn gemeente weinig kunnen uitvoeren.

Zelfs de meest onbaatzuchtige predikant moet echter niet te gauw vruchten verwachten. ‘De asperges moeten ook eerst drie jaar de tijd hebben’, zei een filosoof met modderklompen aan eens. En zeker moet niet te veel gekeken worden naar zichtbare, grijpbare resultaten. ‘Ik zing er niet van’, laat Prof. de Hartog Jr. een van zijn personen zeggen. Er is geen sprake van betuigingen als: ‘Wat hebt U gisteren mooi gepreekt, dominee’, evenmin als van stormlopen naar de pastorie, als dominee een beroep heeft. Men is veel te bang zich te tonen, en uitgelachen te worden. ‘Hij moet het zelf maar weten, of hij blijven wil of weggaan’, zegt men achteloos.

Keren we tot het algemeen menselijke terug.

Jaonus was allang ziek. Er was dikwijls gesproken van opereren. Eindelijk zegt de dokter, dat het nodig is. Maar het zal pijn doen, want Jaonus mag niet weggemaakt worden. De dokter vraagt aan Jaonus, wat hij daarover zegt.

- ‘As 't mot, dan mot 't, dokter’, zegt Jaonus, waarmee hij zich geheel aan den dokter overgeeft, omdat hij den dokter volkomen vertrouwt, in wien hij zijn meerdere voelt, tegen wien hij opkijkt.

En als het mes werkt en Jaonus de lippen op elkaar klemt, vraagt de dokter:

[p. 152]

- ‘Doet het erg zeer, Janus?’

- ‘Toe mar!’ bromt Jaonus en klemt de onderlip over de rechterhelft van de rooie snor, waar die onderlip blijft.

Als de dokter na een poosje vraagt:

- ‘Kun je het uithouden, Janus?’ dan bromt de patiënt:

- ‘Toe mar!’ en hij slaat zijn onderlip over de linkerhelft van de afhangende rooie snor.

De operatie lukte.

Na vier weken zei de dokter hem, dat het gevaar geweken was, maar prees Jaonus, omdat dit gekomen was, omdat Jaonus zo goed pijn uithouden kon.

- ‘Knappe dokter, dàt is 't’, bromde Jaonus, bijna onhoorbaar.

De dokter kende zijn Pappenheimers en deed dus net, of hij niets gehoord had.

Toen deed Jaonus iets heel on-Betuws. Zijn opzien tot den dokter, zijn verering van den man, ging over in vertrouwen, en hij zei:

- ‘Den dominee is t'r niet één keer gewest.’

Wie zal zeggen, hoeveel hunkeren, hoeveel verlangen er geleefd heeft in Janus z'n hart, het hart van dien goeien slokkerd, de dagen, dat hij een operatie met den dood er bij voor zich zag? Maar zijn hart uitstorten? Daarvoor zou hij zich toch geschaamd hebben. Dat er veel van zulke dokter-dominees in de Betuwe komen mogen.

Ik wil eindigen met mijn verzuchting over Cremer van voor 20 jaar:

‘Och had Cremer toch wat minder aan zijn lezers en wat meer aan zijn volkje gedacht. Dan hadden zijn Novellen een kleiner debiet gehad, maar hij zou den Betuwnaar hebben voorgesteld als hij was en is; het Nederlandse volk zou dan nu weten, welk een diepte van gemoed onder die buitenschil verborgen ligt, wat een gevoel voor humor, wat een onverschilligheid voor 's levens onvermijdelijke rampen er bij den eenvoudigen Betuwnaar verborgen liggen, maar ook, met wat voor vèrziende filosofische blik die fletse ogen het drama dat wij leven noemen, bekijken.’