Een zaaier. Studiën over Multatuli's werken

[p. 71]

X.

Multatuli's werken openen eene nieuwe periode in onze letteren. De oorzaken, die hem voortbrachten, hebben ook meerdere gelijksoortige verschijnselen doen opkomen; hij heeft echter met grooter kracht, zelfbewustheid en moed, en ook op ruimer veld, dan iemand anders, aan eene met waarheid en vrijheid overeenstemmende behandeling van vorm en stof den weg gewezen. Op een afstand zal het zeer duidelijk zichtbaar zijn. De eigenaardigheid van zijn wijs van arbeiden zit in de vereeniging van wijsgeer en dichter. Zijn verstand is een waarnemer, wroeter, uitpluizer, rangschikker, overdenker; zijn hart en zijn verbeelding zijn idealistiesch hoog, kunstenaars, dichters in den besten zin. Overdacht en met opzet legt hij het meeste gewicht op het najagen van waarheid, werkelijkheid, stelligheid, natuur, en wil dat alles tot den inhoud van zijn werk maken. Artist is hij dan daarbij van nature en de rijke inhoud neemt van zelf een kunstvorm aan. Om het eerste worstelt hij, het tweede geeft hij u spelend present. Daarom hecht hij zooveel waarde aan het eerste en spot soms met het tweede.

‘Ik ben geen kunstenaar’, zegt hij. Neen, we begrijpen het heel goed. Gij zijt een groot kunstenaar, en gij stelt de

[p. 72]

kunst zeer, zeer hoog. Gij zelf hebt gezegd, ‘artist, dichter, wijsgeer, in zeer hooge opvatting is dit alles éen.’

‘Kunst - in hoogen zin - is een der krachtigste middelen tot het opwekken van schoonheidsgevoel. Dat is: ter veredeling. Dat is: tot oefening in de bekwaamheid om te genieten. Dat is: om deugdzaam te wezen. Dat is: te naderen aan geluk.’

‘Kunst - een godin en de éenige’ - zegt ge. Zoo hoog staat voor u de kunst.

Maar gij hebt zooveel verkeerds in haar beoefening gezien. Ge hebt zooveel ververs gezien, die schilderden met de vingers, maar niet met de ziel; dichters en schrijvers wie 't om zinbouw, stijl, effekt, allerlei gekunsteldheid te doen was; zooveel kermislui der kunst. En daarom hebt gij een afkeer gevoeld van de laagte, waartoe kunst werd misvormd.

Doch wat spreek ik tot u, mijn vriend, gij weet het zoo goed als ik. Maar bij anderen zou misverstand kunnen rijzen en daarom dient het gezegd te worden, Multatuli is in de eerste plaats denker, doch hij is daarbij kunstenaar, maar dat woord beteekent noch akrobaat op de gespannen fraze, noch kwakzalver met valsche verf, noch hofraad met konventioneel gebaar, noch sybariet met de pen. Maar zulk een dienaar van den geest wien Schiller toezong

Der Menschheit Würde ist in eure Hand gegeben,

en van wien Theokritos sprak:

Dat hem de Muze den mond overstroomde met kostlijken nektar.

Multatuli is denker, dichter, satiricus, criticus, moralist, hervormer. Schrijver in de hoogste beteekenis van 't woord, niet omdat de kracht bij hem zit in de pen, die hij overigens behandelt beurtelings als penseel, als degen en als houweel, maar omdat zijn middel het woord is. Die kracht, neen, zoek haar niet in de gemakkelijkheid en juistheid van zich uit te drukken, in den gloed der verven, in de compositie en voorstelling. Dat zijn middelen en vormen en ze wor-

[p. 73]

den hier dienstbaar gemaakt aan het rijk des geestes; maar die kracht, die geweldige kracht zit in de kennis van mensch en wereld, in de overtuiging, in den moed om waarheid te zien en te zeggen, in het hart, in éen woord in de waarde zijner geheele persoonlijkheid.

Hoort eens hoe dat verband tusschen den denker en de persoon zich zelf openbaart, in deze zijne opvatting van het arbeiden: ‘Alle studie vordert matigheid, onthouding, economie van verstand en hart, en in zekeren zin ascetisme. De zeer moeielijke taak van zielontleding kan niet worden ten uitvoer gebracht door iemand die z'n eigen ziel wegwerpt, d.i. het gereedschap waarmee hij arbeiden moet. Deze waarheid schijnt zeer eenvoudig, en wordt toch door de meesten niet begrepen. Men moet hun uitdrukkelijk bij herhaling verzekeren - en dan nog vaak te vergeefs - dat 'n dronken Jan Steen niet schilderen kon, en dat een kunstenaar, die voortbracht wat hij voortbracht, met inspanning moet gewerkt hebben. Arbeid nu is 't meest doorslaand blijk van moraliteit. Wie dit niet inziet, heeft te weinig gewerkt, en staat dus ook zedelijk niet zeer hoog.’

Ik voeg bij deze zeer beteekenisvolle uitspraak eene andere:

‘Altijd zouden wij, goed zoekend, in onze hersenen een ongezonde plek vinden. Men kan er zeker van zijn, dat zoo'n fout in ons organisme heerszuchtig is. Het is onze plicht haar te leeren kennen en ons tegen overweldiging te verzetten. De hulp van God is hiertoe noodig. Zonder Hem zijn wij niets, weten wij niets, kunnen wij niets..... Die god heet logos, de Rede. Hij is wijs, goed, eeuwig, almachtig, trouw. Hij is de waarheid.

Hoe dienen wij hem? Door hem, d.i. de waarheid te zoeken. Hoe beleedigen wij hem? Door waarheid te versmaden. Door 't bederven der middelen, die ons gegeven zijn, om de waarheid te benaderen. Welke ritus is de geschiktste om dezen godsdienstigen zin levendig te houden? Denken,

[p. 74]

overdenken, redeneren. Wie redeneert, dient de rede, en de rede zal u vrijmaken.

Als onderwerp van denken kieze men.... eenvoudige grondwaarheden. In majesteit van symmetrische logiek staan ze op gelijken trap met de meest ingewikkelde vraagstukken, die allen en altijd uit zulke eenvoudige gegevens zijn zaamgesteld. De gnoompjes hadden gelijk: twee maal twee is vier. Wie zich schrap zet, het geloof hieraan, en de toepassing daarvan op alles wat bestaat, in 't oog te houden, kan niet verloren gaan. Waarde lezer, als gij bedroeft zijt, angstig voor 't afnemen uwer zedelijke kracht, als gij gebukt gaat onder zorgen, denk! En kunt ge 't niet, leer denden. Kies ter oefening onderwerpen, die op de meest in 't oog vallende wijze de macht der logiek openbaren; de verhouding van cijfers en lijnen, de elementaire catechismus van het zijn. Dwing uzelf tot de stiptheid van het twee maal twee, en gij zult weldra erkennen, dat God zich niet onbetuigd laat aan wie hem dienen in geest en in waarheid.’

Heb uwe meening, zoo gij die met evenveel arbeid veroverdet, gij andersdenkende, maar deze twee bladzijden ontzeggen u het recht van anders als met achting te oordeelen over den zedelijken ernst, die ze ingaf.

18 Juli 1874.

C. Vosmaer.