Lucifer. Adam in ballingschap, of Aller treurspelen treurspel. Noah, of Ondergang der eerste wereld

Het berecht van Adam in ballingschap

In dit Berecht geeft Vondel een uiteenzetting van de theologische en antropologische basis waarop zijn toneelstuk berust. In enkele min of meer zijdelingse opmerkingen legt hij ook een verband tussen zijn tragedie en het drama van de val van de eerste mens.

Het essay opent met een breedopgezette vergelijking, in één lange, doorgeconstrueerde zin neergelegd. Een schilderij, met een belangrijk onderwerp en in alle onderdelen perfect uitgevoerd, wekt blijvend de diepgaande bewondering van de toeschouwers op. Datzelfde geldt voor de leer van de kerk, gegarandeerd door de Heilige Geest, waarin gedachten over de belangrijkste onderwerpen zijn neergelegd, gedurende eeuwen doordacht en in een prachtig geheel samengevoegd - dit expliciteert Vondel niet maar het volgt uit de metafoor.

In het eerste deel van zijn betoog volgt Vondel de scholastieke uiteenzettingen van de geleerde kardinaal Bellarminus (1542-1621) op de voet, verderop als het leven van de mens in het paradijs wordt behandeld, steunt hij op de door hem vaker als bron gebruikte Jacobus Salianus die een geschiedboek over het Oude Testament had geschreven. Allereerst wordt de dubbele natuur van de mens uitgelegd, die bestaat uit lichaam en geest. Wat betreft zijn lichamelijke

[p. 328]

kant heeft hij veel met de dieren gemeen, en het is dat aspect dat hem drijft tot lichamelijke genoegens. Zijn geestelijke kant verbindt hem nu juist met de engelen en als zodanig sturen zijn verstand en zijn wil hem naar geestelijk en intellectueel geluk. Deze dubbele natuur kan tot innerlijke conflicten leiden: hoe moet de mens zich op de juiste manier gedragen wanneer de beide neigingen elkaar bestrijden.

Om dat probleem op te lossen heeft de Voorzienigheid de mens de bovennatuurlijke - dat wil zeggen: boven de natuur van de mens uitgaande - gave van de ‘Erfrechtvaardigheid’ geschonken, een soort gouden teugel waarmee de geest het lichaam in bedwang kan houden. Voorwaarde is dan wel dat de geest zich niet tegen de goddelijke wil verzet. Op zichzelf heeft de geest die mogelijkheid wel: de vrije wil. Dus: Adam werd volmaakt, ‘volkomen’, geschapen. De ‘Erfrechtvaardigheid’ hood hem de mogelijkheid volmaakt te blijven maar hij was niet onvatbaar voor de mogelijkheid te zondigen. Een aantal bijbelplaatsen ondersteunt deze visie: vanwege zijn volmaaktheid bij de schepping is de mens een bewonderenswaardig schepsel Gods. Vondel volgt hierbij de Vulgaattekst. Moderne vertalingen laten soms een andere lezing zien.

Een belangrijke tekst was voor Vondel Ecclesiasticus (een van de deuterocanonieke bijbelboeken) 17:1-2 waar staat: ‘God schiep de mens van aarde en bekleedde hem met deugd.’ Dat ‘kleed van deugd’ slaat op de bovennatuurlijke gave van de Erfrechtvaardigheid. Daarop volgt een kleine uitweiding (die men in een moderne tekst in een voetnoot zou plaatsen) over het begin van de gelijkenis van de barmhartige Samaritaan (Lucas 10:30) waar verteld wordt over een man die door bandieten werd overvallen, van zijn kleren beroofd en daarna uitgeplunderd. Dat verbeeldt, aldus Vondel, wat er met de mens is gebeurd. Toen hij door de duivelse vijand werd overvallen, werd hij van zijn bovennatuurlijke gave, het kleed der rechtvaardigheid, beroofd en vervolgens vol wonden geslagen: zonde en de gevolgen daarvan. Verschillende kerkvaders worden vervolgens geciteerd die het steeds hebben over een kleed van deugd. Vele plaatsen uit het boek Openbaring waar over witte klederen gesproken wordt, vullen het gezegde nog aan. Dat loste - en daar ging het Vondel hier in feite om - een theatermoeilijkheid op: Adam en Eva waren naakt in het paradijs, maar desondanks toch met zo'n deugdenkleed bedekt. Dat maakte het Vondel mogelijk zijn personages met witte klederen te laten optreden. Zo leidden Adam en Eva een gelukzalig leven. Lichaam en ziel waren in het juiste evenwicht. Ze hadden een direct contact met God en de engelen.

Maar dan. Zoals zelfs de engelen in de hemel niet tevreden waren met hun lot en in opstand kwamen, zo ging het op aarde. Met duivelse list werden de mensen ertoe overgehaald het goddelijke gebod te overtreden. Daarmee verloren ze de bovennatuurlijke gave van de volmaaktheid, het kleed der deugd werd afgescheurd en ze zagen beschaamd hun naaktheid. Dat was, zegt Von-

[p. 329]

del, het moment van de ‘herkentenis’, de agnitio van het klassieke treurspel, het plotselinge inzicht in de feitelijke treurige situatie. En op die agnitio volgt dan ook meteen de ‘overgang’, de peripeteia, de kanteling van de gebeurtenissen waarbij op het hoogste geluk het diepste ongeluk volgt.

In Adam zijn alle mensen gevallen en daarmee moeten ook alle mensen ‘het kleed der erfrechtvaardigheid’ missen. De gouden teugel om het conflict tussen ziel en lichaam op te lossen, ontbreekt. De mens wordt niet meer gedomineerd door de bovennatuurlijke erfrechtvaardigheid maar door erfzonde en erfschuld. En daarmee doet ook de dood zijn intree.

Ten slotte behandelt Vondel nu nog enkele inzichten van zijn geleerde, door hem zo bewonderde vriend Vossius die een verhandeling had geschreven over de gevaarlijke vijfde-eeuwse ketter Pelagius. Deze had het leerstuk van de erfzonde afgewezen. Hij meende dat iedere mens als het ware weer in Adams positie begon, ook volmaakt, maar dat de mensen gingen zondigen omdat ze het voorbeeld van Adam volgden. De dood beschouwde Pelagius dan ook niet als een straf, maar als een natuurlijk gegeven en de kinderdoop wees hij af omdat kinderen nog niet gezondigd hadden. Als de mens zijn natuurlijke gaven maar goed zou gebruiken, dat wil zeggen het juiste inzicht zou volgen dat het verstandig is Gods wetten te gehoorzamen, dan zou niets hem tot zonde dwingen. Kortom, ook zonder de inwerking van Gods genade kan de mens uit vrije wil het goede doen. Dat zijn allemaal denkbeelden die de rechtgelovige katholiek Vondel volstrekt afwijst en waarvan hij wist dat ook zijn calvinistische tegenstanders ze verafschuwden. Hij kon zulke ideeën bovendien voor zijn tragedie ook helemaal niet gebruiken. Immers, als de zondeval eigenlijk geen gevolgen had voor de mensheid, dan was aan zijn drama de kracht ontnomen.

Toch ziet hij in dat zijn bespiegelingen hem misschien wat ver voerden en hij besluit daarom met te zeggen dat hij zich verder niet met deze brandende verschillen zal bezig houden. Hij zal zich houden aan de bekende regel. De ware leer is: wat overal, altijd en door allen wordt geloofd.