|
| |
| |
| |
Berecht aen alle kunstgenooten, en Begunstigers der Toneelspelen.
HIer wort u, om uwen kunst-yver weder t'ontsteecken, en uwen geest teffens te stichten en te verquicken, het heiligh treurtooneel, dat den Hemel afbeelt, opgeschoven. De groote Aertsengelen, Lucifer, en Michaeël, elck met hunne aenhangelingen van wederzijde gesterckt, komen de stellaedje te stoffeeren, en hun rollen spelen. Het toneel en de personaedjen zijn zeker zoodanigh, en zoo heerlijck, datze eenen heerlijcker styl vereischen, en hooger laerzen dan ick haer weet aen te trecken. Niemant, die de spraeck van d'onfeilbaere orakelen des goddelijcken Geests verstaet, zal oordeelen dat wy een gedichtsel van Salmoneus bybrengen, die midden in Elis, op zynen wagen en metaele brugh, Iupijn braveerende, en met een brandende fackel den blixem en donder nabootsende, van den donder geslagen wert: nochte wy vernieuwen hier geen grijze fabel van den Reuzenstrijt, onder wiens schorsse de Poëzy hare toehoorders reuckelooze verwaentheit, en godtlooze kerckschenderyen zocht te verleeren, en natuurkennis in te boezemen; namelijck, dat lucht, en winden, in den hollen buick en het zwavelachtige ingewant der aerde, beslooten, by wylen ademtoght zoeckende, met gewelt van geborste steenrotsen, roock en smoock, en vlammen, en aerdtbevingen, en schrickelijck geluit, uitbersten, en hemelhoogh opgesteegen, in het neêrstorten, den gront van lant en zee met assche en steenen bestulpen, en ophoopen. Onder de Profeeten verzekeren ons van den afval des Aertsengels, en zynen aenhang, Izaias, en Ezechiel; by den Euangelist, Christus, het allerwaerachtighste orakel, ons met eene stem uyt den hemel bevolen te hooren; Sint Peter, de Prins der Apostelen, en endelijck Iudas Thaddeus, zyn getrouwe Apostel; welcker spreucken waerdigh zijn in eeuwigh dia- | |
| |
mant, en waerdiger in onze harten geprint te worden. Izaias roept: O Lucifer, die vroegh opgingt, hoe zijtghe ter aerde geploft? die de volcken quetste, in uw
harte spraeckt: Ick wil in den hemel stijgen, mijnen stoel boven Godts gestarnte verheffen, op den bergh des verbondts aen de noordtzijde zitten. Ick wil boven de hooge wolcken steigeren, den Allerhooghsten gelijck worden: maer ghy zult ter helle toe, in den poel des afgronts, vernedert worden. Godt spreeckt door Ezechiël aldus: Ghy zijt een uitgedruckte gelijckenis, vol wijsheit, en volkomen schoon. Ghy waert in de weelde van Godts paradijs, bekleet met allerhande kostelijcke steenen, sardis, en topazen, en jaspis, en chrizoliten, en onix, en beril, safier, en karbonkel, en smaragden: gout was uw cieraet. Op den dagh uwer scheppinge waren uwe schalmeien vaerdigh. Ghy breide u uit, gelijck een beschaduwende Cherubijn, en ick zette u op Godts bergh. Ghy wandelde midden onder de blaeckende steenen. Ghy waert volschapen in uwen tredt, van den dage uwer scheppinge aen, tot dat men u op boosheit betrapte. Beide deze spreucken slaen, naer den letterlijcken zin, d'eene op den Koning van Babilon, d'andere op den Koning van Tyrus, die, by Lucifer, in hunne heerlijckheit en hooghmoet, geleecken, bestraft en gedreight worden. Jesus Christus ziet mede op den val van den weêrspannigen Lucifer, daar hy zeght: Ick zagh den Satan, gelijck eenen blixem, uit den hemel vallen; oock Sint Peter, zeggende: Godt heeft de Engelen, die zondighden, niet verschoont, maer, met de koorden der helle afgeruckt, in den afgront overgelevert, om gepijnight, en ten oordeele bewaert te worden; en Thaddeus ontvouwt den afval der Engelen, en hun misdaet, en de straf daer op gevolght, zonder eenige bewimpelinge, beknopt op deze wijze: Doch hy heeft de Engelen, die hunne hoogheit niet bewaerden, maer hun behuizinge verlieten, met eeuwige banden van duisternisse, tegens het oordeel des grooten Godts bewaert. Wy stuit en dan met deze goude spreucken, en inzonderheit met
Sint Peter, en Iudas Thaddeus, afgezanten des Konings aller Koningen, gelijck op eenen diamanten schilt, alle de pylen der ongeloovigen, die de zekerheit
| |
| |
van der Geesten afval zouden durven in twijfeltrecken. Behalve dit onderstut ons ten overvloet doorgaends d'eendrachtige en eerwaerdighste aeloutheit der godtvruchtige Outvaderen, die inden gront dezer geschiedenisse overeenstemmen: doch om de Kunstgenooten niet op te houden, zullenwe ons met drie plaetzen genoegen; d'eerste getrocken uit den heiligen Cypriaen, Bisschop en Martelaer te Karthago, daer hy schrijft: Hy, die te vore door een Engelsche Majesteit ondersteunt, Gode aengenaem en waert was, borst, toen hy den mensch naer Godts beelt geschapen zagh, door eenen boosaerdigen naeryver uit, hem door ingeven van dien naeryver niet eer ten val brengende, voor dat hy zelf door dien naeryver ter neer gestort lagh, gevangen eer hy ving, bedorven was eer hy hem bedorf; terwijl hy, van Nijdigheit aengeprickelt, den mensche van de genade der onsterfelijckheit, hem geschoncken, beroofde, en zelf oock verloor het gene hy te vore hadde. De groote Gregorius bestelt ons de tweede spreuck: Dees afvallige Engel, geschapen om boven d'andere regementen der Engelen uit te blincken, is door zijn hoovaerdy zulx ter neder gestort, dat hy nu de heerschappye der stantvastige Engelen onderworpen blijft. Het derde en leste bewijs scheppen wy uit de predikatien van den honighvloey enden Bernardus: Schuwt de hoovaerdy: ick bidde u schuwtse toch. d' oirsprong van alle overtredinge is hoovaerdy, die Lucifer zelf, klaerder dan all starren uytblinckende, met een eeuwige duisternisse heeft verdonckert, zy heeft niet alleen eenen Engel, maer den oppersten van alle Engelen in eenen Duivel verandert. De Hoovaerdy en Nijdigheit, twee oir zaecken of aenstokers van dezen afgrijsselijcken brant van tweedraght en oorloge hebben wy uitgedruckt, onder het gespan van twee bestarnde dieren, den Leeuw, en den Draeck, die voor Lucifers oorloghs wagen gespannen, hem tegens Godt en Michaël aenvoeren;
aengezien dese dieren twee zinnebeelden van deze hooftgebreken verstrecken: want de Leeuw, der dieren Koning, gemoedight door zijne krachten, acht uit verwaentheit niemant boven zich zelven; en de Nijdigheit quetst met haere tong den benijden van verre, gelijck de Draeck, met het schieten van zijn vergift, zijnen van verre quetst. Sint Augustijn, deze
| |
| |
twee hooftgebreken Lucifer toe-eigenende, maelt ons den aert der zelve levendigh af, en zeit dat de Hoovaerdy is een liefde tot zijn eige grootsheit; maer de Nydigheit een haetster van eens anders geluck: waer uit klaer genoegh blijckt wat hier uit geboren wort: want een iegelijck, zeit hy, die zyn eige grootsheit bemint, benijt zyns gelijcken, naer dienze met hem gelijck staen; of benijt zynen minder, op dat die hem niet gelijck werde; of die grooter zyn dan hy, om datze boven hem staen. Nu dewyl de dieren zelfs van verdoemde Geesten misbruickt en bezeten worden, gelijck in den aenvang de Paradijsslang, en in de heileeuwe de zwijnskudden, die met een groot gedruis in zee stortten; en dewyl de gestarnten aen den hemel zelfs by dieren afgetekent, oock by de Profeeten gedacht worden; gelijck de Pleiades of Zevenstar, en Arcturus, Orion, en Lucifer, zoo gelieve het u de weeligheit en leerzaemheit der tooneelpoëzye te vergeven, dat de rampzalige Geesten zich op ons tooneel hier mede wapenen, en verweeren: want den helschen gedroghten niets eigener is dan slimme treken, en het misbruick der schepselen en elementen, tot afbreuck van d'eere en naem des Allerhooghsten, zoo verre hy dit gehengt. Sint Ian, in zyne openbaringe, beelt de hemelsche geheimenissen, en den strijt in den hemel, door den Draeck uit, wiens staert nasleipte het derde deel der starren, by de Godtgeleerden op d'afvallige Engelen geduit; waerom men in Poëzye de gebloemde wijze van spreken niet al te neuswijs behoort te ziften, nochte naer de scherpzinnigheit der schoollessen te regelen. Oock moeten wy onderscheiden de tweederhande personaedjen, die dit tooneel betreden, namelijck quaetwillige en goede Engelen, die een ieder hun eige rol speelen; gelijck Cicero en de voeghelijckheit zelf ons elcke personaedje, naer heuren staet en aert, leeren uitbeelden. Ondertusschen ontkennen wy geensins dat heilige stof den tooneeldichter nauwer verbint, en intoomt dan
weereltsche historien, of Heidensche verziersels; onaengesien d'oude en befaemde hantvest der Poëzye, by Horatius Flakkus, in zyne Dichtkunste, met deze vaerzen uitgedruckt:
De Schilder en Poëet ontfingen beide een macht
Van alles te bestaen wat elck zich dienstigh acht.
Doch hier dient inzonderheit aengetekent hoe wy; om den naeryver der hooghmoedige en nydige Geesten te heftiger t'ontsteken, den Engelen de
| |
| |
geheimenis van het toekomende menschworden des Woorts, door den Aertsëngel Gabriël, Gezant en Geheimenistolck der Godtheit, eenighzins ontdecken; hier in [onder verbeteringe] volgende, niet het gevoelen der meesten, maer zommiger Godtgeleerden, naerdien dit ons treurtafereel rijcker stof en luister by zet; zonder dat wy evenwel, in dit punt, noch in andere omstandigheden van oirzaken, tijt, plaetse, en wijze, [waer van wy ons dienden, om dit Treurspel krachtiger, heerlijcker, gevoeghlijcker en leerzamer uit te voeren;] de rechtzinnige waerheit opzettelijck willen in het licht staen, of iet, naer ons eige vonden, en goetduncken, vast stellen. Sint Pauwels, Godtsgeheimenisschrijver aen de Hebreen, verheft zelf, benydens waerdigh genoegh, tot afbreuck van het Rijck der logenen en verleidende Geesten, de heerlijckheit maght en Godtheit van het menschgeworden Woort, door zijn uitsteeckentheit boven alle Engelen, in naem, in zoonschap, en erfgenaemschap, in het aenbidden der Engelen, in zijne zalvinge, in zijne verheffinge aen Godts rechte hant, in de eeuwigheit zijner heerschappye, als een Koning over de toekomende weerelt, en de oirzaeck en het einde aller dingen, en een gekroont Hooft der menschen en Engelen, zijne aenbidders, Godts boden, en geesten, gezonden ten dienst der menschen, erfgenaemen der zaligheit, welcker natuur Godts Zoon, de Engelen voorbygaende, in het bloet van Abraham aenneemt. By gelegenheit van deze onschult achte ick niet ongerijmt hier ter loop iet aen te roeren tot onschult van tooneel en toneeldichteren, die Bybelstof voorstellen, naer dienze by wijlen opspraeck onderworpen zijn; gelijck trouwen 's menschen zinnelijckheit verscheiden is, en d'ongelijcke getempertheit der herssenen veroirzaeckt dat d'een treck tot een zelve zaeck heeft, die den anderen tegens het hart steeckt. Alle eerlijcke kunsten en oefeningen hebben haere
be-yveraers, en tegenwrijters, oock haer recht gebruick, en misbruick. De heilige treurspeldichters hebben, onder de oude Hebreen, tot hun voorbeelt den Poeët Ezechiël, die den uittoght der twalef Stammen uit Egypten in Griex nagelaeten heeft: onder d'eerwaerdige Outvaders hebben zy het groote licht uit den Oosten, Gregorius Nazianzener, die zelfden Gekruisten Verlosser in Griecksche tooneelvaerzen uitbeelde; gelijck wy noch van wijlen den Koningklijcken Gezant, Hugo de Groot, dat groote licht der geleert- | |
| |
heit en vromigheit onzer eeuwe, Sint Gregorius spoor naerstrevende, voor zijn treurspel van den Gekruisten, in Latijn beschreven, en dien onvergangklijcken en stichtigen arbeit eer en danckbaerheit schuldigh blyven. Onder d'Engelsche Onroomschen heeft de geleerde pen van Richard Baker, Lucifer en al den handel der oproerige Geesten, oock vry breet in't rymeloos uitgestreecken. Wel is waer dat de Vaders der oude Kercke de gekristende tooneelspeelders buiten de gemeenschap der Kercke keerden, en het tooneelspel van dien tijt heftigh bestreden: maer let men'er wel op, de tijt en reden van dien was heel anders gelegen. De weerelt lagh toen noch diep, op veele plaetsen, in Heidensche afgoderye verzoncken. De gront des Christendoms was noch onbestorven, en de toneelspelen werden Cybele, der gedroomde Goden moeder, een groote afgodinne, ter eere gespeelt, en gehouden voor een verdienstig middel om hier door lantplaegen van den hals des volcx af te keeren. Sint Augustijn getuight, hoe de Heidensche Aertspriester, een bedienaer van Numaes instellingen en afgodendienst, te Rome, ter oirzaecke van een zwaere peste, de tooneelspelen eerst instelde, en door zijn gezagh bekrachtighde. Scaliger zelfbekent datze, om de gezontheit des volx te verwerven, door ingeven van de Sibille ingestelt waren; in voegen dat dit spelen eigentlijck streckte tot een krachtigh voedtsel van de blinde afgoderye des Heidendoms, en verheffinge der afgoden;
een ingekankerde gruwel, wiens uitroien den eersten kruishelden, en de geduurigh worstelende Kercke op zoo veel zweet en bloet stont, maar nu lang uitgestorven, geene voetstappen in Europe laet. Dat dan de H. Outvaders die tooneelen hierom, en te gelijck om het bederf der zeden, en andere openbaere en schaemtelooze misbruicken van naeckte jongelingen, vrouwen en maeghden, en andere vailigheden, bestraften, was noodigh en loflijck, gelijck het in dien gevalle noch zoude zijn. Dit nu overgeslagen, laet ons het nut en den oirbaer van stichtelijcke en vermaeckelijcke spelen niet te licht wechworpen. Heilige en eerlijcke voorbeelden dienen ten spiegel, om deught en Godtvruchtigheit t'omhelzen; gebreken, en d'elenden, daer aen gehecht, te schuwen. Het wit en ooghmerck der wettige Treurspelen is de menschen te vermorwen door schrick, en medoogen. Scholieren, en opluickende jongkheit worden door spelen, in talen, welsprekentheit, wijsheit, tucht, en
| |
| |
goede zeden, en manieren, geoeffent, en dit zet, in de teere gemoeden en zinnen, een ploy van voeghelijckheit en geschicktheit, die hun, tot in den ouderdom toe, byblyven, en aenhangen: ja het gebeurt by wijlen dat overvliegende vernuften, by gene gemene middelen te buigen noch te verzetten, door spitsvondigheden en hooghdravenden tooneelstyl geraeckt, en, buiten hun eigen vermoeden, getrocken worden: gelijck een edele luitsnaer geluit geeft, en antwoort, zoo dra heur weêrgade, van de zelve natuure en aert, en op eenen gelijcken toon, en andere luit gespannen, getokkelt wort van een geestige hant, die, alspeelende den tuimelgeest uit eenen bezeten en verstockten Saul dryven kan. De historien der eerste Kercke bezegelen dit met de gedenckwaerdige voorbeelden van Genesius en Ardaleo, beide toneelspeelders, in den Schouburgh door den Heiligen Geest verlicht, en bekeert; terwylze, onder het spelen, den Christenschen Godtsdienst willende beschimpen, overtuight wierden van de waerheit, dieze geleert hadden, uit hun deftige speelrollen, doorgaends beter gestoffeert met pit van wijsheit dan laffe redenen, uuren langh in den wint gestroit, en eer verdrietigh dan leerachtigh. Men worpt ons, ten opzichte van Bybelstoffe, voor, dat men geen spel met heilige zaecken behoorden te spelen; en zeker dit zou wat schyns hebben in onze taele, die juist het woort Spel mede brenght: maer wie slechts een woort of anderhalf Griecks kan uitstamelen, weet wel dat dit woort by Griecken en Latynen geen gebruick heeft in dien zin: want Tragoedia is een koppelwoort, en betekent eigentlijck Bockezang, naer der herderen wedgezangen, ingestelt om met zingen eenen bock te winnen, uit welcke gewoonte de treurzangen, en sedert de toneelspelen, hunnen oirsprong namen: en wil men ons immers dus ongenadigh knuffelen om het woort Spel, waer blyvenwe dan met orgelspel, Davids harp- en zangspel', en het spel van tien snaren, en ander
fluit- en snaerespel, by verscheidenheit van Onroomschen, in hunne vergaderingen ingevoert? Wie dan dit onderscheit vat, zal wel het misbruick der toneelkunste bestraffende, het rechtmaetigh gebruick niet ongenadigh vallen, en dezen heerlijcken ja goddelijcken vont, een eerlijcke uytspanninge, en honighzoete verquickinge van 's levens moeielijckheden, de jeught, en kunstbeminnende burgerye niet misgunnen; op dat wy, hier door gemoedight, Luci- | |
| |
fer met meer yvers ten Treurtooneele voeren, daer hy endelijck, van Godts blixem getroffen, ter helle stort, ten klaeren spiegel van alle ondanckbaere staetzuchtigen, die zich stoutelijck tegens de geheilighde Maghten; en Majesteiten, en wettige Overheden durven verheffen.
|
|
Auteursrechtvrij