Gysbreght van Aemstel

(1994)–Joost van den Vondel– rechtenstatus



[pagina 86]

Het vyfde bedryf. Gijsbreght van Aemstel. Badeloch. Bode. gijsbreght Myn lief, hoe hebtghe dus uw oogen uitgekreten? badeloch 1290[regelnummer] Nu ghy behouden zijt is al mijn leet vergeten, Mijn trouwe bruidegom, Ga naar margenoot+ mijn hoofd, Ga naar margenoot+ mijn troost, mijn schat: Ga naar margenoot+ Nu ghy behouden zijt, wat geef ick om de stad, Om al des weerelds goed! hoe zijtghe hier gekomen? Ga naar voetnoot1 gijsbreght Na dat de vyand nu den Dam had ingenomen, Ga naar voetnoot2 1295[regelnummer] Nam ick en 't overschot na'et raedhuis toe de wijck, En hiel hem staen Ga naar margenoot+ met kracht, als water voor den dijck; Wen 't landvolck opgeklept Ga naar margenoot+ zich zoeckt bij nacht te redden, En brengt vast Ga naar margenoot+ zoden aen, en steenen, paelen, bedden En bulsters, Ga naar margenoot+ en al 't geen den zeedijck stutten kan, 1300[regelnummer] Daer Ga naar margenoot+ die is doorgeweeckt; en zweet met alle man. Dat speet Ga naar margenoot+ den groote Reus, Ga naar voetnoot3 die liet zich vreeslijck hooren, En stack met hals en hoofd, gelijck een steile toren En spitze, Ga naar margenoot+ boven 't volck en alle hoofden uit, En scheen een olyfant, die omsnoft Ga naar margenoot+ met zijn' snuit. 1305[regelnummer] Zijn spietze was een mast in zijne grove vingeren. Ick zagh hem man op man gelijck konijnen slingeren Wel driemael om zijn hoofd, gevat by 't eene been, En kneuzen dan den kop op stoepen of op steen. Hy kan met zijnen pols Ga naar margenoot+ een' burghwal Ga naar margenoot+ over springen. 1310[regelnummer] Hy proeft Ga naar margenoot+ op grendelen de deughd Ga naar margenoot+ der staele klingen, En houwt met eenen slagh door yzer en door stael, En proeft zijn beckeneel Ga naar margenoot+ op poorten van metael. Hy scheen een Polyfeem, Ga naar voetnoot4 het krijghsvolck scheen zijn kudde. De toren van 't stadhuis beweeghde zich en schudde, Ga naar voetnoot5 1315[regelnummer] Zoo dick Ga naar margenoot+ hy op een' post, Ga naar margenoot+ of op den gevel stiet.
[pagina 87]
Hy vreesde Herkles knods noch Samsons vuisten niet. Ga naar voetnoot6 De Kermers volgen hem, en Noorderlandsche Ga naar margenoot+ knechten. Men voert den stormbock Ga naar voetnoot7 aen: men gaet de ladders rechten, Ga naar margenoot+ En klimt, met d'eene hand ten gevel uitgestreckt, 1320[regelnummer] In d'ander met den schild, die hals en hooft bedeckt Voor eene hagelbuy van steenen hout en pijlen. Ons jeughd, Ga naar margenoot+ daer tegens aen, die wentelt heele stijlen Ga naar margenoot+ En eicke balleken, en uitgelesen Ga naar margenoot+ hout, En wat'er is van ouds tot pracht en prael gebouwt, 1325[regelnummer] Van boven in den hoop; Ga naar margenoot+ en ofze luttel hoopen, Ga naar margenoot+ Zoo dient het om hun huid ten diersten te verkoopen, En Burgemeesteren en Raeden voor te staen, Ga naar margenoot+ Tot quyting van den eed haer overheid gedaen. Men ziet'er zelf Ga naar margenoot+ het bloed der overheid Ga naar margenoot+ verhitten, 1330[regelnummer] En stijven de gemeent: Ga naar margenoot+ behalven die hier zitten Blootshoofd, en half gekleed, en zonder weer Ga naar margenoot+ te bien, Van zwacken ouderdom; en durreven wel zien Zoo eerelijck Ga naar margenoot+ een dood kloeckhartigh onder oogen; En vechten met hun hart, nu handen niet en mogen. Ga naar margenoot+ Ga naar voetnoot8 1335[regelnummer] Een deel der burgery beneen met hellebaerd En sabelen en spiets Ga naar voetnoot9 de poort en muur bewaert. Ga naar margenoot+ Ick steegh den toren op, die boven 't dack koomt rijzen, In 't midden van 't stadhuis, van waer men u Ga naar voetnoot10 kon wijzen De tenten om de stad, en hoe al 't leger lagh, 1340[regelnummer] En van wiens trans men flaeuw Ga naar margenoot+ den Dom van Vitrecht zagh, By klaer en helder weer. 'k zagh hier uit hoeze streden, En met den storrembock de poort geweld aen deden, En ramden reis op reis, Ga naar margenoot+ verdadight door een dack Van schilden dicht gevoeght. Ga naar voetnoot11 de deur gaf krack op krack. 1345[regelnummer] Wy stelden flux Ga naar margenoot+ in 't werck de dissels Ga naar voetnoot12 en de bijlen,
[pagina 88]
En hieuwen in het rond in stucken alle stijlen, En stieten spitze en al 't gevaert van boven af; Ga naar voetnoot13 Het welck een' slagh en roock de marreckt over gaf, En maeckte een vreeslijck loch Ga naar margenoot+ in zoo veel ysre koppen; Ga naar voetnoot14 1350[regelnummer] Dat anderen terstond, gevoeght in orden, Ga naar margenoot+ stoppen. Terwijle stack de kerck de naeste huizen aen. Van daer begon de vlam in 't leien dack te slaen Van 't Raedhuis, en de roock en smoock verblinde ons oogen. De poort bezweeck, het volck quam raezende ingevlogen. 1355[regelnummer] 'k Was al mijn vrienden quijt, en stond verbaest Ga naar margenoot+ en stom. badeloch En zaegtghe doen noch niet na vrouw en kinders om? Ga naar margenoot+ gijsbreght In die verbaestheid scheen een wolxken uit den hoogen En goddelijcke glans te blincken voor mijn oogen, En uit die heldre wolck quam eene stemme Ga naar voetnoot15 voort. 1360[regelnummer] Ick heb het licht gezien, en zelf de stem gehoort: O Gijsbreght, laetghe nu Klaeris uw nicht verlegen? Ga naar margenoot+ Magh Ga naar margenoot+ u oom Gozewijn, die grijze, niet bewegen? En steltghe huis en vrouw en kindren in gevaer? Doen schrickte ick, en steegh af, en packte my van daer, Ga naar margenoot+ 1365[regelnummer] Door een' verholen Ga naar margenoot+ gang, die uitkoomt in een' kelder. 'k Aenbad Ga naar margenoot+ het heiligh licht, dat voor my ging zoo helder. Ick raeckte Ga naar margenoot+ op straet, en quam gevaerlijck Ga naar margenoot+ in d'abdy. Maer niemant gaf gehoor, noch luisterde na my, Die tegens 't noodlot aen noch reuckeloos wou wrijten, Ga naar margenoot+ 1370[regelnummer] En boven op het dack my in het uiterst quijten: Ga naar margenoot+ Want eer ick boven quam, lagh poort en post Ga naar margenoot+ om veer: Dies glee ick by een touw in 't kloosterschuitjen neer, Dat juist noch achter lagh, en 'k voer den Aemstel over. Daer klom ick op een' boom, nu dor en zonder lover, Ga naar voetnoot16
[pagina 89]
1375[regelnummer] En luisterde en zagh toe, hoe 't met d'abdy verging. My docht dat ick 't misbaer met bey mijn ooren ving, En zagh, doen ick een poos verbaest Ga naar margenoot+ had zitten proncken, Ga naar margenoot+ Een' dicken roock en smoock, en na den roock de voncken. Ick hoorde paerdevolck, dat langs de Doelebrugh Ga naar voetnoot17 1380[regelnummer] Quam trapplen na ons toe. mijn voeten werden vlugh. Men had, o groot verzuim, dees brugh niet afgesmeten. Ga naar margenoot+ Ick vloogh'er heen, en zocht te stillen Ga naar margenoot+ die vast Ga naar margenoot+ kreeten, En gaf hen moed, en wou de ruiters houden staen: Zy zouden achter my de brugh in stucken slaen, 1385[regelnummer] Of steecken die in brand: Ga naar voetnoot18 maer niemant durfde 't waegen. Oock zagh ick d'oude zy nu branden lichter laegen; Ga naar margenoot+ Een voorbo Ga naar margenoot+ van het geen was naderhand gebeurt, En dat de Middeldam Ga naar voetnoot19 alree most zijn gescheurt: Ga naar margenoot+ Dies gaf ick 't op, en voort de gansche stad ten besten, Ga naar margenoot+ 1390[regelnummer] En waerschuwde yeder een, en gafme langs de vesten Ga naar margenoot+ Na'et slot toe, met een' sleep Ga naar margenoot+ van menschen arm en rijck, Een' troosteloozen hoop, die herwaert neemt de wijck. bode 1395[regelnummer] Most ick den Bisschop noch zien sterven en d'abdisse? Och vader Gozewijn! och reine maeghd Klaerisse! gijsbreght Hoe is het mogelijck dat ghy 't hebt konnen zien? bode 't Is mooghlijck, guntghe my dat ick u daer op dien. Ga naar margenoot+ Doen Heemskerck Borsselen gevelt had voor uw oogen, Ga naar voetnoot20 Lagh 't lijck ter zijden 't koor, in eenen hoeck getogen, Ga naar margenoot+ Na dat ick in den drang Ga naar margenoot+ des vyands my verstack, 1400[regelnummer] Mits Ga naar margenoot+ ghy te rugge weeckt, en vielt dat pas te zwack. Ga naar margenoot+ Zoo dra men, om den brand, de groote kerck most ruimen, Ontwapende ick den doode, en zette helm en pluimen Ga naar margenoot+ Van Borsselen op 't hoofd, en toogh zijn tusting aen, Ga naar margenoot+ En bond het zwaerd op zy; om in dien schijn Ga naar margenoot+ te gaen
[pagina 90]
1405[regelnummer] Ons vyanden bespien, en letten hoe men 't maeckte. Ga naar margenoot+ Ick volghde Haemstee na, doen hy in 't klooster raeckte, Ga naar margenoot+ Ga naar voetnoot21 En vloogh de kerckdeur in, daer Gozewijn noch zat, In 't midden van den rey, die even vierigh bad, Ga naar margenoot+ En door een vast geloof op God zoo moedigh steunde, 1410[regelnummer] Dat niemant zich het woên der vyanden en kreunde. Ga naar margenoot+ Hy scheen een zon gelijck, en zy de klaere maen; Al d'andren starretjes, die bly ten reye Ga naar margenoot+ gaen, En juichen om dees twee, daer zy haer' glans uit scheppen. Ga naar voetnoot22 Men zaghze naulix yet dan kuische lippen reppen. Ga naar margenoot+ 1415[regelnummer] Maer Haemstee vaert hem toe Ga naar margenoot+ met opgestroopten arm, Beklad en rood, en van Kristijnes bloed noch warm, Ga naar voetnoot23 En vat hem by den baerd met d'eene, met den degen Gereed in d'ander hand, bebloed en bloot. mit Ga naar margenoot+ stegen De nonnen op, en geen, hoe lieflijck van gemoed 1420[regelnummer] Die geen leeuwin geleeck, wanneerze brult en woed, Vermits Ga naar margenoot+ de jaeger 't nest wil plondren en berooven. Zoo quam oprechte trouw en eedle gramschap boven. Ga naar margenoot+ Zy worstelen een wijl. Klaeris zet voet by voet, Ga naar margenoot+ Omarremt Gozewijn, omringt van haeren stoet. 1425[regelnummer] Wie zou 't godvruchtigh hoofd een hair bezeeren Ga naar margenoot+ konnen, Omheint met eenen muur van godverloofde nonnen, Gestrengelt arm in arm? o Christelijcken knoop! Ick zie de deughden zelfs, Ga naar margenoot+ Geloof, en Liefde, en Hoop, Met haere zusteren, die tegens Ondeughd strijden, 1430[regelnummer] En na den zege staen door kruis en medelijden. Ga naar margenoot+ Ga naar voetnoot24 De vyand Ga naar voetnoot25 stond versuft, en deisde om deze zaeck: Ga naar margenoot+ Maer 't aenzien Ga naar margenoot+ van Klaeris beweeghde 't hart tot wraeck, En bragt hem in den zin den moord van zijnen vader, En dat zy d'afkomst Ga naar margenoot+ was van Velzen den verraeder. 1435[regelnummer] Hy blaeckte, Ga naar margenoot+ en kreegh een koorts, en door de koortze dorst Na haer en Aemstels bloed, en stiet eerst door de borst Met zijn bemorste poock Ga naar margenoot+ dan d'eene non dan d'ander.
[pagina 91]
Zy vielen over hoop, Ga naar margenoot+ en lagen by malkander In 't rond, gelijck een krans van roozen wit en rood. Ga naar voetnoot26 1440[regelnummer] Doen stond Klaerisse daer by Gozewijn, ontbloot Van menschelijcke hulp. ghy zoudze Ga naar margenoot+ bey zien proncken, Ga naar margenoot+ Als bloemen op haer' steel, in eenen beemd, verdroncken Ga naar margenoot+ Van eenen rooden plas. d'een zuchte noch, en d'een Vertrock het hoofd, die d'arm, en deze noch haer been. 1445[regelnummer] Een ander had den geest zoo daetelijck gegeven. De Bisschop, schoon hy stond op d'oever van zijn leven, En toomde zich niet in van gramschap en van rouw: Uw vader ley de hand wel eerloos aen een vrouw, Maer zoop Ga naar margenoot+ noit vrouwenbloed, of is daer om gelastert. Ga naar margenoot+ 1450[regelnummer] Dus blijckt het, datghe zijt een overwonnen basterd, Ga naar voetnoot27 Na lichaem en na geest, nu ghy uw' aerd betoont Aen nonnen, die altijd in 't woeden zijn verschoont. Ga naar margenoot+ En d'ander antwoord hem: ghy zult die eedle Reien Als basterdbisschop Ga naar voetnoot28 dan gaen volgen en geleien. 1455[regelnummer] Hardneckige, legh nu den valschen mijter neer. Zoo sprack de basterdzoon, en ruckte hem om veer Met stoel met al Ga naar margenoot+ in 't bloed; de mijter viel'er mede. Klaerisse viel'er by, doen zy haer beste dede, Ga naar voetnoot29 En hiel hem even sterck Ga naar margenoot+ om zijnen hals gevat, 1460[regelnummer] En scheen gevormt Ga naar margenoot+ albast, met purper overspat. Hy duwde 't bloedigh zwaerd in 's grijzen loome Ga naar margenoot+ zyde, Tot aen 't verguld gevest. zoo zaghmen eer, Ga naar margenoot+ ten tijde Van 't blinde heidendom, voor 't aengesteken vier, Met 's priesters mes gekeelt een' witten offerstier. 1465[regelnummer] Wiens gladde hoornen goud, wiens lenden kranssen decken. Ga naar voetnoot30 gijsbreght Hoe droegh Klaerisse zich? bode Zy holp den degen trecken Uit 's ooms gewonde zy, en zette hem terstond Den mijter op het hoofd, en kust den bleecken mond.
[pagina 92]
Hy opent pijnelijck Ga naar margenoot+ zijn half-geloken oogen, 1470[regelnummer] En zietze noch eens aen, en schijnt met Ga naar margenoot+ haer bewogen, Die hem zijn oogen luickt. Ga naar margenoot+ hy geeft den lesten zucht. Zy vangt den veegen geest, Ga naar margenoot+ en die benaeuwde lucht, Ga naar margenoot+ En zwijmt een poos van druck. Ga naar margenoot+ maer Haemstee, eerze weder Bekoomt, die worrept haer op 't doode lichaem neder, 1475[regelnummer] En boet Ga naar margenoot+ 'er schendigh mee zijn' godvergeten lust. z'Ontwaeckt in 't ende, en word van 't schellemstuck bewust, En roept: mijn bruidegom, zie neder hoe ick lije, En hoemen my schoffeert. Ga naar margenoot+ o zuivre maeghd Marije! O Klaere, aenschouwtghe dit? vrouw Machtelt, zie uw kind. 1480[regelnummer] De booswicht slaer heur klaght en woorden in den wind, Gelijck een vogel grijp Ga naar margenoot+ 't gepiep der simple duiven, Wen hy 'er uit de vlught een vast krijght in zijn kluiven. Ga naar margenoot+ Ga henen, zeit hy, klaegh uw moeder uwe smart. Hy trappeltze op den buick, en op 't benaeuwde hart, 1485[regelnummer] Dat haer het bloed ten neus en monde uit quam gevlogen, En zy den doodsnick gaf, en sloot die hemelsche oogen. En uitging Ga naar margenoot+ ofze sliep, in 's Bisschops open arm. badeloch Hoort God dan langer niet na'et jammerlijck gekarm Van zijn verkore schaer? Ga naar margenoot+ of lust het hem de boosheid 1490[regelnummer] Te stijven in haer quaed, door zijne straffeloosheid? Ga naar margenoot+ gijsbreght Was doen zijn moed Ga naar margenoot+ gekoelt van alle schendery, En d'oude wrock gepaeit? Ga naar margenoot+ bode 't En bleef' er noch niet by. Niet verre van 't autaer, vereert met rijcke gaven, Stond een albaste tombe: in deze lagh begraven 1495[regelnummer] Het kostelijck Ga naar margenoot+ gebeente en d'overheilige Ga naar margenoot+ asch Van een, die om 't geloof aen God gemartelt was; Daer most de snoode schelm zich zelven noch aen wreecken. 't Is wonder, als God zwijght, dat dooden niet en spreecken. Hy schon en sloegh Ga naar margenoot+ 'er aen zijn klaeuwen vuil van bloed, 1500[regelnummer] En brackze toornigh op Ga naar margenoot+ met grooten overmoed. Terstond quam hem een geur en yet wat lieflijcks Ga naar margenoot+ Ga naar voetnoot31 tegen:
[pagina 93]
Maer die verwaten Ga naar margenoot+ mensch, wat zou zijn hart bewegen? Hy vaert al voort, en stroit de beenen hier en daer, En smijt Ga naar margenoot+ de tombe in twee, en breeckt 't gewijde autaer, 1505[regelnummer] En doet Ga naar margenoot+ terstond den brand in 't dack van 't klooster steecken. Het vier nam d'overhand, waer voor de plondraers weecken. Ick quam ontrent de Beurs, Ga naar voetnoot32 te water uitgebouwt, Ga naar margenoot+ Nu half gebrand, en zagh al 't zilverwerck en goud, Geplondert heilighdom, Ga naar margenoot+ tapijten en schildrijen, 1510[regelnummer] Schaerlaken en fluweel, langs heen de gaelerijen Geworpen over hoop, daer Grobber Ga naar voetnoot33 hiel de wacht. De vlamme speelde in 't goud, en schitterde by nacht. Men zagh'er by een schaer van weduwen en weezen, Bekreten en bedruckt, Ga naar margenoot+ en die noch arger Ga naar margenoot+ vreezen. 1515[regelnummer] Zoo raeckte ick onbekent door 't krijghsvolck heen by 't slot, Tot berging van mijn lijf. 'k vertrouw my Ga naar margenoot+ u en God. De wind steeckt op, men hoort hem in de vlammen bruizen. Ga naar margenoot+ Een zee van gloed verdrinckt al d'overige huizen. De burgh lijd last. Ga naar margenoot+ 't waer best dat ghy een' uitval deed, 1520[regelnummer] En dan de brugh afbraekt. gijsbreght Mijn broeder staet gereed. Ga naar voetnoot34
Badeloch. Arend van Aemstel. Gijsbreght van Aemstel. Broer Peter. Vlughtelingen badeloch Wat zienwe te gemoet? de burghzaet Ga naar margenoot+ koomt gevloden. Mijn man loopt weer te rugh, en zoeckt vast Ga naar margenoot+ by den dooden Zijn' broeder, dien hy mist, en al te Ga naar margenoot+ trouw bemint, En niet verlaeten zal, 't en zy dat hy hem vind, 1525[regelnummer] En levendigh of dood magh torssen op den rugge, In 't uiterste gevaer. daer sloopenze de brugge. Helaes! wat gaet my aen? Ga naar margenoot+waer vinde ick mijnen heer?
[pagina 94]
arend Och broeder, laetme los. gijsbreght Hoe is 't? arend 'k En kan niet meer. badeloch Hoe is het, Arend broer? broer peter Nu doe Ga naar margenoot+ ons eenigh teecken. arend 1530[regelnummer] Ick ben den adem quijt. ick kan niet langer spreecken. Mijn hart bezwijckt door 't bloen. ick heb mijn' plicht voldaen, Mijn vaderlijcke stad ten ende voor gestaen, Ga naar margenoot+ Na dat ick had zoo lang in ballingschap gezworven. Heer broeder, 'k neem verlof, Ga naar margenoot+ en als ick ben gestorven 1535[regelnummer] Zoo voer, indienghe moet verlaeten deze plaets, Mijn lijck met u, op dat de wraecklust des soldaets Het niet onteer, en gun het een gewijde stede. Ga naar margenoot+ Gedenck mijn ziel voor God, o priester, in uw bede. Ick schey, ick zwijm, ick sterf. mijn tijd is hier geweest. 1540[regelnummer] Och vrienden, bid voor my. o God, ontfang mijn' geest. broer peter Hy is al dood, en heeft gena by God verworven. gijsbreght Hy is met vollen roem in 't harrenas gestorven, En volght zijn' broeder Ot in 't hemelsch vaderland. En triomfeert by God. badeloch Ghy mist uw rechte hand. vlughtelingen 1545[regelnummer] Nu zal hy zich voortaen ten uitval niet beledigen, Ga naar margenoot+
[pagina 95]
Noch 't Vrelandsch slot noch dit met zulck een' moed verdedigen, Ga naar voetnoot35 Noch 't Amsterdamsche Recht beschutten met zijn zwaerd, En draeven voor het heir op eenigh brieschend paerd, Om prijs en eer in 't stof door zweet en bloed te winnen. gijsbreght 1550[regelnummer] Men treckt het lichaem uit, Ga naar margenoot+ men draegh den doode binnen.
De heer van Vooren met den trompetter. Gijsbreght van Aemstel vooren Myn Heer, uw ongeluck is ons van harte leet. Ga naar voetnoot36 Wy staen voor deze graft tot storremen gereed. 't Waer tijd en meer dan tijd, dat ghy u kort beraede. En gaeft het huis voort op, Ga naar margenoot+ met hope van genade, 1555[regelnummer] En schutte Ga naar margenoot+ d'ongena. ick eisch 't in 's graeven naem. En dat door Egmonds last. gijsbreght Ghy eischt dat ick 't my schaem. 'k En schey 'er zoo niet af, Ga naar margenoot+ als Ga naar margenoot+ met mijn eigen leven. En eer ick sterref zal noch menigh Ga naar margenoot+ met my sneven. vooren Is 't eere dat een held zich zelf verreuckeloos? Ga naar margenoot+ Ga naar voetnoot37 gijsbreght 1560[regelnummer] Men houd de plaets op Ga naar margenoot+ hoop. vooren Hier is geen hoop altoos. Ga naar margenoot+ Met houden is hier niet met allen uit te rechten. Ga naar margenoot+ gijsbreght Dat maghmen dan bezien. wy zullen'er om vechten.
[pagina 96]
vooren 't Was vechtens tijd, aleer de vyand uwe stad, De poorten en de vest noch heel vermeestert had: 1565[regelnummer] Doen alle klocken brand en moord en onraed klepten, En burger en soldaet om 't zeerst hun handen repten: Nu die verweldight Ga naar margenoot+ zijn, het Raedhuis afgebrand, En wat in 't harnas blonck, gesneuvelt en vermant, Ga naar margenoot+ Is 't al vergeefs het slot en overschot Ga naar margenoot+ verdaedight. 1570[regelnummer] Bera u kort, ghy word noch mooghlijck begenadight. gijsbreght 't Is mijn gewoonte niet te bidden om gena. vooren 't Is wijsheid datmen zich zomwijl te buiten ga Ga naar margenoot+ En zijn gewoonte staeck, en stel 't gevaer voor oogen. Ga naar margenoot+ Zy kiezen 't best van twee, die beter niet en mogen. Ga naar margenoot+ gijsbreght 1575[regelnummer] 'k Verwacht een uitkomst Ga naar margenoot+ dan, en geef het op Ga naar margenoot+ aen God. vooren Wat uitkomst wachtghe toch? ghy zult terstond dit slot Van alle kanten zien beladdren en bespringen. Ga naar margenoot+ gijsbreght Men zalme van het Y zoo lichtelijck niet dwingen. Ick heb noch hier en daer veel vrienden op mijn hand. 1580[regelnummer] Mijn toeverlaet, naest God, dat is de waterkant. vooren Geloofme, 'k zoeck u niet met woorden te versaegen, Ga naar margenoot+ Ghy zult het van dien kant zoo heerlijck op zien dagen, Ga naar margenoot+ Met schuiten zonder tal, eer u de zon beschijn. Wat riemen voert of zeil heeft d'amirael Persijn Ga naar voetnoot38 1585[regelnummer] Beslaegen in zijn' dienst Ga naar margenoot+ by Ga naar margenoot+ Vries en Waterlanderen. Al 't omgelegen volck ruckt haestigh by malkanderen, Ga naar margenoot+ En treckt vast op den brand van kerck en toorens aen. Ga naar margenoot+ Hoe is het mogelijck die maght te wederstaen, Met zoo een hand vol volx, dat door de nederlaegen
[pagina 97]
1590[regelnummer] Der versch Ga naar margenoot+ vernielde stad vol schrix is en verslaegen? Ghy vielt, 't is waer, van 't slot op uwen vyand uit: Wat holp 't? men dreef u in. ghy waert zoo kort Ga naar margenoot+ gestuit, En keerde op uwen burgh met roo bebloede koppen, Van vreeze datmen u den toegang toe moght stoppen. Ga naar margenoot+ gijsbreght 1595[regelnummer] 'k Ontfing geen leedt, Ga naar margenoot+ alleen mijn boezem zagh bemorst Van bloed, vermits een kay, geslingert langs mijn borst, Het vel had afgeschuurt, en effen 't vleesch gewreven. Ga naar margenoot+ Ga naar voetnoot39 Geen angst en dreef ons meer dan wy ons zelven dreven. vooren Daer niet gewonnen word is 't ydel Ga naar margenoot+ datmen strijd. gijsbreght 1600[regelnummer] Een krijghsman wint genoegh, al wint hy niet dan tijd. vooren 't Was raedzaemst by verdragh, Ga naar margenoot+ en niet uit nood gegeven. Ga naar margenoot+ gijsbreght Mijn moeder Ga naar voetnoot40 leerde my, dat ick geen' raed zou leven Ga naar margenoot+ Met vyanden, waer van men 't argste moet vermoen. Mijn heer, ick heb uw' raed voor dees tijd niet van doen. Ga naar margenoot+ vooren 1605[regelnummer] Mijn meesters harte treckt na Ga naar margenoot+ alle braeve Ga naar margenoot+ helden, Die voor hun eere en erf zich vroom Ga naar margenoot+ ter weere stelden. d'Onmaetigheid van wraeck, gepleeght na Velzens dood, En heeft hy noit bestemt, Ga naar margenoot+ noch yemants Ga naar voetnoot41 schuld vergroot. Ga naar margenoot+ Ick ken hem, als my zelf: hy mint u in 't byzonder. gijsbreght 1610[regelnummer] Hy mint my, als het blijckt, en keert het bovenste onder. Hy mint my averechts, Ga naar margenoot+ zijn liefde staet ons dier. Ga naar margenoot+ Wie heeft de stad vernielt, verwoest met zwaerd en vier, En al den nacht gewoed, als wild en uitgelaeten? Ga naar margenoot+
[pagina 98]
Wie stopt den Aemstel toe met dooden? wie de straeten? 1615[regelnummer] Waer zietmen niet de vlam van dien gestighten brand? Wat grafstee, wat autaer, wat kerck heeft 's roovers hand Verschoont? Ga naar margenoot+ wat heiligdom, kappellen, kloosters, nonnen Zijn van die klaeuwen niet geschandvleckt en geschonnen? Ga naar margenoot+ Op dat ick niet en rep, Ga naar margenoot+ hoe gruwlijck de soldaet 1620[regelnummer] Na'et schennen martlen durf den godgewijden staet; Ga naar margenoot+ Ga naar voetnoot42 Daer al de volgende eeuw met laster van zal spreecken, En dat God streng gerecht Ga naar margenoot+ te zijner tijd wil Ga naar margenoot+ wreecken. vooren Dit, leider! Ga naar margenoot+ was een nacht vol ramps vol ongevals: Ga naar margenoot+ Maer datmen d'oversten Ga naar voetnoot43 wil schuiven op den hals 1625[regelnummer] Al wat'er is misdaen by krijgslien zonder orden, En die door geen gezagh in toom gehouden worden, By die gelegenheid; dat lijdt de reden niet, Ga naar margenoot+ Noch leert d'ervaerenheid, Ga naar margenoot+ en is wel meer geschied; Byzonder daer het hart van wraecklust was bezeten. 1630[regelnummer] Wie keert een' dollen leeuw, na'et breecken van zijn keten? Hy volght zijn' wreeden aerd, en vlieght met eenen loop, Ga naar margenoot+ En grabbelt Ga naar margenoot+ blindeling den reedsten Ga naar margenoot+ uit den hoop. Wanneer 't verbolgen zwaerd eens raeckt uit 's krijghsmans scheede, Het keert'er langsaem in, en acht gebod noch bede, 1635[regelnummer] Ziet vorst noch veldheer aen. Ga naar margenoot+ het zwaerd, geterght van Ga naar margenoot+ wraeck En gramschap, vind in 't bloed des vyands zoeten smaeck. De duisternis des nachts maeckt alle ding oock gruwelijck: Dan schijnt het, watmen Ga naar margenoot+ daeghs zich schaemen zou, min schuwelijck, In dees bloed dronckenschap, Ga naar margenoot+ en blinde en dartle Ga naar margenoot+ lust, 1640[regelnummer] Die tot een vonxken toe al 't licht van reden bluscht, Van tamme Ga naar margenoot+ menschen maeckt onredelijcke dieren. Men moet, men wil of niet, dan 't heir den teugel vieren. Mijn meester, doen hy eerst voor uwe vesten quam, Wou wel bemaghtigen den muur van Amsterdam, 1645[regelnummer] Maer dien tot in den grond zoo schendigh Ga naar margenoot+ te verdelgen Was noit zijn wit, Ga naar margenoot+ en 't valt hem bitter te verzwelgen: Ga naar margenoot+ Hoewel het krijghsrecht hem verschoont; Ga naar margenoot+ hy verreght Ga naar margenoot+niet Het uiterst van zijn Recht, en straft noch met verdriet:
[pagina 99]
Is tot verzachting en verschooning Ga naar margenoot+ meer genegen, 1650[regelnummer] Dan al te stijf te staen op 't punt van zijnen degen. Ga naar margenoot+ Verschoon Ga naar margenoot+ uw leven doch, en gun dees eere aen my. gijsbreght Ick ben met eenen dood voor al mijn leven vry. Vertreck, en wacht u my meer tijdingen te brengen. 'k Getroost my al wat God u toelaet te gehengen. Ga naar margenoot+
Gijsbreght van Aemstel. Badeloch. Broer Peter. Vlughtelingen. Adelgund. Veenerick. Bode. Rafael. gijsbreght 1655[regelnummer] Wy gaven Vooren kort en duidelijck bescheed. Ga naar margenoot+ Ghy hoort, hoe 't krijghsvolck staet tot storremen gereed: Waerom het noodigh waer, aleer zy 't huis besluiten Ga naar margenoot+ Van achter met een vloot ven schepen en van schuiten, My van onnut gezin, en die geen weer en bien, 1660[regelnummer] t'Ontslaen, Ga naar margenoot+ en met de bloem der mannen te voorzien, Ga naar margenoot+ Die machtigh zy Ga naar margenoot+ 't geweld des vyands af te keeren, Het welck ons koomt aen boord Ga naar margenoot+ met storrembrugh Ga naar voetnoot44 en leeren. Ga naar margenoot+ Mijn liefste, geef u scheep, al is het scheiden pijn, 't Is noodigh, Peter zelf die zal uw leidsman zijn, 1665[regelnummer] En dit gevlughte volck en u en uwe kinderen Vervoeren na een plaets, daer niemant u kan hinderen. Getroost u daer een wijl te wachten, tot dat God Ons weer te zaemen breng, en gun een beter lot. badeloch Helaes, wat ga ick aen? Ga naar margenoot+ wat koomt my weder over? 1670[regelnummer] Waer zendghe my? mijn lief, Persijn, den grooten roover Uw' vyand in den mond, Ga naar margenoot+ die op ons vlamt en loert Ga naar margenoot+ Uit Zwaenenburgh, daer hy des graeven vlagge voert? Ga naar voetnoot45 't Verdriet hem zulck een slot en vasten burgh te derven, Ga naar margenoot+ Die ongerechte Ga naar margenoot+ gift. Ga naar voetnoot46 uw zaed, uw wettige erven Ga naar voetnoot47
[pagina 100]
1675[regelnummer] Te blusschen Ga naar margenoot+ in haer bloed, is al zijn wensch en wit, Ga naar margenoot+ Op dat hy onverlet volharde in Ga naar margenoot+'t nieuw bezit. broer peter Mevrouw, zijt wel getroost, ick zal u zelf geleiden. gijsbreght 'k Neem oorlof Ga naar margenoot+ met een' kus. badeloch 'k En sal van 't huis niet scheiden Noch scheep gaen zonder u, mijn heer, mijn waerde man. gijsbreght 1680[regelnummer] Ick volgh u eer ghy 't weet. badeloch Daer weetghe luttel van. gijsbreght De stroom is wijd genoegh, al stoptmen deze haven, Een schuit ontslipt het licht. badeloch Men zal u hier begraeven, Bestulpen Ga naar margenoot+ onder 't puin. ick zie dit huis in brand. broer peter d'Onsterfelijcke God heeft alles in zijn hand. badeloch 1685[regelnummer] Och of de goede God zich mijner wou erbarmen. broer peter Mevrouw, betrouw op hem, hy kan ons wel bescharmen, En voert zijn eigendom Ga naar margenoot+ door water vier en vlam. badeloch Gelijck de brand getuight van 't gloeiende Amsterdam. broer peter 't Is zijn gehengenis, Ga naar margenoot+ wie durf zich daer in mengen?
[pagina 101]
badeloch 1690[regelnummer] Wanneer ons leed geschied, dan zal hy 't oock gehengen. gijsbreght Mijn lieve gemaelin, ghy stelt u 't zwaerste Ga naar margenoot+ voor. broer peter Uw droefheid houd geen maet, 't benevelt brein geen spoor. vlughtelingen Nu vollegh raed, mevrouw, en laet u doch gezeggen. Ga naar margenoot+ adelgund Och moeder lief, wat raed? zy komen 't huis beleggen. Ga naar margenoot+ 1695[regelnummer] Bewaer mijn reinigheid, mijn' maeghdelijcken staet. badeloch Och dochter, moeders troost is krancke toeverlaet. Ga naar margenoot+ De klockhen deckt Ga naar margenoot+ vergeefs het zidderende kiecken Voor den doortrapten vos met schaduw van haer wiecken: Hy grijptze beide, en stroit de pluimen in den wind, 1700[regelnummer] En koelt zijn' lust, en ruckt de moeder van het kind. gijsbreght Zult ghy dan oirzaeck zijn dat beide uw kinders sneven? Ga naar margenoot+ badeloch Ick zou om eenen man wel bey mijn kinders geven. gijsbreght Beweeght Ga naar margenoot+ uw kroost u niet, dit jongsken Ga naar voetnoot48 kleen en teer? badeloch Niet luttel, maer mijn man beweeghtme noch al meer. veenrick 1705[regelnummer] Wat schreitghe moeder lief? zijt ghy bedroeft om vader? badeloch Om vader schrey ick, kind, en u en ons te gader.
[pagina 102]
gijsbreght Uw moeder keert Ga naar margenoot+ zich niet aen u noch uwe smart. badeloch Met smarte baerde ick 't kind, en droegh het onder 'thart. Mijn man is 't harte zelf. 'k heb zonder hem geen leven. 1710[regelnummer] 'k Zal u, om lief noch leedt, bezwijcken noch begeven. Ga naar margenoot+ 'k Beloofde u hou en trouw te blijven tot de dood. gijsbreght 't Is oock getrouwigheid, wanneer men scheid uit nood. broer peter Men scheid om beters wil, om weder te verzaemen. Ga naar margenoot+ badeloch Indien ick van hem schey, wy komen nimmer t'zaemen. broer peter 1715[regelnummer] Ghy scheide menighmael, en zaeght hem weer gezond. badeloch 'k En scheide noit, daer 't zoo bedroeft geschapen stond. Ga naar margenoot+ broer peter De weerhaen van de kans zeer lichtelijck kan keeren. Ga naar margenoot+ badeloch 't Verkeerde noit zoo snel, of 't was om my te deeren. broer peter 1720[regelnummer] 't Was best de kinders dan in zekerheid gebrogt. badeloch 't Was best, en hielme Ga naar margenoot+ niet de band des echts verknocht. broer peter Een vrouw gedijt Ga naar margenoot+ tot last: zy weet niet uit te rechten. Ga naar margenoot+ badeloch Bestelme Ga naar margenoot+ slechs een zwaerd, ick ben bereid te vechten, Te sterven aen de zy van mijnen vromen man.
[pagina 103]
gijsbreght Ghy hebt een vrouwen hart. badeloch Neem eens de proef daer van. 1725[regelnummer] Heldinnen stonden eer als onbeweeghde posten. Ga naar margenoot+ De faem van vrouwen roemt Ga naar margenoot+ die stad en volck verlosten. Uw moeder Baerte toont hoe veel een vrouw vermagh, Ga naar margenoot+ Wanneer zy Ysselstein verdedigt jaer en dagh. Ga naar voetnoot49 bode Ick waerschuw u, mijn heer, eerwe overrompelt worden. 1730[regelnummer] De triomfeerder stelt zijn vendels Ga naar voetnoot50 in slaghorden, En d'eer van d'eersten storm Ga naar margenoot+ verguntmen aen den Vries, Ga naar voetnoot51 Die groote reedschap Ga naar margenoot+ maeckt: ons dient Ga naar margenoot+ geen tijdverlies. Men voert de stormbrugh aen: men steeckt'er de trompetten. 't Is over Ga naar margenoot+ tijd den muur en torens te bezetten. gijsbreght 1735[regelnummer] Al lang genoegh gemart: Ga naar margenoot+ voort, voort, de nood die prest. Ga naar margenoot+ Gehoorzaem uwen heer, en kus hem eens voor 't lest. badeloch Zeer gaerne, braeve Ga naar margenoot+ held, vergunme slechs een bede, En ruck, het is mijn wil, dit lemmer Ga naar margenoot+ uit der scheede, En stoot het door dees borst, en doop het in dit bloed. 1740[regelnummer] 't Is beter dat ghy 't zelf dan Vries of Kermer Ga naar margenoot+ doet. Als ick u heb den geest zien geven door uw wonden, Mijn zoontje zonder hoofd, mijn dochterken geschonden, En hoor al 't huis vervult met brand met moordgeschreeuw: Ga naar margenoot+ Zoo sterf ick noch uw vrouw, Ga naar margenoot+ geen kinderlooze weeuw. 1745[regelnummer] Zoo magh mijn kind of ghy noch bey dees oogen luicken, Ga naar margenoot+ Nadien Ga naar margenoot+ ick 's levens licht niet langer kan gebruicken. gijsbreght O gruwel, Badeloch, ben ick van zulck een' aerd, Dat ick een vrouw, en noch mijn eige, met mijn zwaerd,
[pagina 105]
Zoo eerelijck Ga naar margenoot+ voor haer, voor kinderen, en magen, 1750[regelnummer] En deze goe gemeent, Ga naar margenoot+ mijn leven lang, gedraegen, Vermoorden zou, gelijck een gruwelijck tyran? Zoo Ga naar margenoot+ ben ick langer niet uw bedgenoot, uw man: Zoo hebt ghy onbekent dus lange my versleten, Ga naar margenoot+ En ick mijn Christendom verzaeckt, mijn' plicht vergeten. 1755[regelnummer] Hoe laetghe zulck een woord uw' kuischen mond ontgaen? Ga naar margenoot+ Of wiltghe, dat ick u altzaemen zal verraen, En my aen uwe dood en schennis schuldigh maecken? 't Is tijd om weer te biên. Ga naar margenoot+ de vyanden genaecken. Ga naar margenoot+ Het godloos basterdzaed, Ga naar voetnoot52 beweeght door geen misbaer, Ga naar margenoot+ 1760[regelnummer] Dat onze nicht Klaeris van Velzen, voor 't autaer En 't kruisbeeld, in 't gezicht haers bruidegoms, verkrachte, En trappelde op den buick, en om den doodsnick lachte, Zal daetlijck dezen burgh verovren al verwoed. Ga naar margenoot+ Ick zal mijn vrouw, mijn zaed, Ga naar margenoot+ zien in malkanders bloed 1765[regelnummer] Versticken. Haemstee zal 't in eenen beker schincken, En dat, zoo laeuw als 't is, den vader op doen drincken: Op dat d'ontruste Ga naar margenoot+ geest doorwaer Ga naar margenoot+ het ingewand, En pijnigh voor zijn dood het los en vlot Ga naar margenoot+ verstand. Ga naar voetnoot53 Waer zijtghe dienaers? waer mijn lijfwacht? waer mijn knaepen? 1770[regelnummer] Brengt herwaert mijn geweer. Ga naar margenoot+ Ga naar voetnoot54 op mannen, wapen, wapen. Ga naar margenoot+ Het is de jongste dagh, Ga naar margenoot+ en met dit huis gedaen. Noch zal het wraeckeloos zoo niet te gronde gaen: Daer moet een groot getal met ons ten hemel vaeren. Koomt volghme, daerwe flus Ga naar margenoot+ in 't harnas bezigh waren, 1775[regelnummer] In 't midden van den moord. 'k gevoel een nieuwe kracht. badeloch Waer wiltghe heen? u zelf verdrincken in de gracht? De brugge brand vast af. of hebtghe voor Ga naar margenoot+ te sterven, Zoo neem ons t'zaemen mee: hier zijn uw wettige erven, Ga naar margenoot+ De huwbaere Adelgund, d'onnoosle Ga naar margenoot+ Veenerick. 1780[regelnummer] Mijn hairen staen te bergh; mijn harte klopt van schrick. Och vader, Ga naar voetnoot55 't is mijn schuld, en weest zoo niet verbolgen. Ga naar margenoot+
[pagina 105]
Bedaer wat. ick ga scheep. ick zal den Deken Ga naar voetnoot56 volgen, Te water en te land: hy voerme waer 't hem lust, Of na den wilden Yr, Ga naar voetnoot57 of aen de Noordsche Ga naar margenoot+ kust. Ga naar voetnoot58 1785[regelnummer] Nu vrees ick geen gevaer, noch geen uitheemsche Ga naar margenoot+ stranden. Ick neem verlof. Ga naar margenoot+ ick ga: ick kus voor 't lest uw handen. 'k Gehoorsaem u, gelijck een Christe vrouwe past. Ick schrey en klaegh vergeefs. och mannen, houd hem vast. vlughtelingen Mijn heer, erbarrem u, om uw bedruckte vrouwe: 1790[regelnummer] Zy luistert na uw' raed. zy zwijmt, zy sterft van rouwe. adelgund Och vader, moeder sterft. wat leider Ga naar margenoot+ gaet my aen? vlughtelingen 't En zy ghy u bedaert, het is met haer gedaen. broer peter Om Gods wil, geef gehoor. ghy ziet hoe zy u minnen. gijsbreght Wat razerij is dit! wat onverzetbre zinnen! 1795[regelnummer] Men recht met jammeren noch jancken hier niet uit: Ga naar margenoot+ De traenen doen 't hem niet. de wreedheid wordt gestuit Met dapperheid en moed. waer laet ghy u vervoeren! Ga naar margenoot+ Al 't kermen is onnut: men moet de handen roeren. Scheep, scheep. Ga naar margenoot+ nu zijt getroost, mijn lief, de tijd is kort. badeloch 1800[regelnummer] Voor 't scheiden, laetme toe dat ick mijn bede stort. Broer Peter, bid voor my, dat God dees arme schaere Door zijnen engel stuure, en mijnen heer bewaere. broer peter Ghy die der vromen schild en wisse Ga naar margenoot+ toevlught zijt, En van den hemel af den jammerlijcken strijd 1805[regelnummer] Der menschen gade slaet, en ziet de steden daelen, En wentelen, Ga naar margenoot+ en zet de heerschappijen paelen; Ga naar margenoot+
[pagina 106]
Erbarm u over dit bedruckt Ga naar margenoot+ belegert slot: Bescherm 't rechtvaerdigh Ga naar margenoot+ hoofd, en bergh het overschot Der uitgeroeide stad, genoodzaeckt Ga naar margenoot+ door de baeren 1810[regelnummer] In lange ballingschap, op Gods gena, te vaeren. Ghy hebt het huisgezin van Noah wel behoed, Dat op de baeren dreef en Ga naar margenoot+ hoogen watervloed; Doen 't water ymmer wies, Ga naar margenoot+tot daer de starren bloncken; Doen 't hemelhoogh geberghte en alle spitzen zoncken, 1815[regelnummer] En al de weereld lagh in eene baere Ga naar margenoot+ zee Gedompelt over 't hoofd, Ga naar margenoot+ en kende strand noch ree. Ga naar margenoot+ Ghy trooste door de duif die overbleve zielen. d'Olijftack zey haer aen, Ga naar margenoot+ hoe alle watren vielen. Ga naar voetnoot59 Vertroost ons desgelijx in droeve ballingschap. 1820[regelnummer] Ghy weet daer van de maet, en kent den lesten stap. Uw geest Ga naar margenoot+ die blaeze in 't zeil: uw heilige engel stiere Het roer, en zette ons op, Ga naar margenoot+ daer elck u vrolijck viere. Ga naar margenoot+ rafael O Gijsbreght, zet getroost uw schouders onder 't kruis U opgeleit van God. 't is al vergeefs dit huis 1825[regelnummer] Verdaedight; hadden wy 't in ons behoed Ga naar margenoot+ genomen, 't En waer met Amsterdam zoo verre noit gekomen: Dus wederstreef niet meer uw trouwe gemaelin. Ga naar voetnoot60 Verlaet uw wettigh erf, en quel u nergens in. Ga naar margenoot+ Al leit de stad verwoest, en wil daer van niet yzen: 1830[regelnummer] Zy zal met grooter glans uit asch en stof verrijzen: Want d'opperste beleit Ga naar margenoot+ zijn zaecken wonderbaer. De Hollandsche gemeent Ga naar margenoot+ zal, eer drie honderd jaer Verloopen, zich met maght van bondgenooten stercken, En schoppen 't Roomsch autaer met kracht uit alle kerken, 1835[regelnummer] Verklaeren 't graeflijck hoofd vervallen van zijn Recht, En heerschen staetsgewys; Ga naar margenoot+ het welck een bits Ga naar margenoot+ gevecht, En endeloozen krijgh en onweer Ga naar margenoot+ zal verwecken, Dat zich gansch Christenrijck te bloedigh aen wil trecken. Ga naar margenoot+ Ga naar voetnoot61 In 't midden van den twist, en 't woeden nimmer moe,
[pagina 107]
1840[regelnummer] Verheft uw stad haer kroon tot aen den hemel toe, Ga naar voetnoot62 En gaet door vier en ys een andre weereld vinden, En dondert met geschut op alle vier de winden. Ga naar voetnoot63 Uw afkomst Ga naar margenoot+ Ga naar voetnoot64 midlerwijl en zal niet onder gaen, Maer eeuwigh adelijck en eerelijck Ga naar margenoot+ bestaen, 1845[regelnummer] Op sloten en in steen, en loffelijck regeeren, En Aemstels oude naem en zal geen' roem ontbeeren: Als uw naemhafte Ga naar margenoot+ stad haer' Schouwburgh open doet, En voert op 't hoogh Ga naar margenoot+ tooneel uw daeden te gemoet Ga naar margenoot+ Den Burgemeesteren, en driemael twalef Raeden, 1850[regelnummer] Gezeten op uw' schild, van kruissen overlaeden. Ga naar margenoot+ Ga naar voetnoot65 Dus geef u haestigh scheep: 't is tijd, want zonder God En onze hulp, 't was omgekomen Ga naar margenoot+ met dit slot. Ick zal u met een' mist en dicken nevel decken, En voorgaen met mijn' glans, en 't volck een leidstar strecken, Ga naar margenoot+ 1855[regelnummer] In 't midden van den stroom. schep moed, en wanhoop niet, Maer volgh gehoorzaem na het geen Ga naar margenoot+ u God gebied. Zijn wil is, dat ghy treckt na'et vette land van Pruissen, Daer uit het Poolsch geberght de Wijsselstroom koomt ruisschen. Die d'oevers rijck van vrucht genoeghelijck Ga naar margenoot+ bespoelt. 1860[regelnummer] Verhou u Ga naar margenoot+ daer, en wacht tot dat de wraeck verkoelt. Ghy zult in dit gewest een stad, Nieuw Holland, bouwen, Ga naar voetnoot66 En in gezonde lucht, en weelige landouwen, Vergeten al uw leet, en overbrogten druck; Ga naar margenoot+ Waer door uw naezaet klimt den bergh Ga naar margenoot+ op van 't geluck. broer peter 1865[regelnummer] Zijt ghy dat Rafael? zijt ghy dat zelf, die beide Tobias en zijn bruid zoo veiligh t'huis geleide? Ga naar voetnoot67
[pagina 108]
Of liever Ga naar margenoot+ die gezant des hemels, die zoo klaer Ga naar margenoot+ Voor Moses trock, gelijck een vierige pilaer? Ga naar margenoot+ Of die den vromen Loth noch berghde eer 't vier van boven 1870[regelnummer] De steden stack in brand? of die den gloenden oven Verkoelde, en brogt'er gaef Ga naar margenoot+ drie jongelingen uit? Ga naar voetnoot68 Wy volgen op uw licht. wy zien 't is Gods besluit. gijsbreght Nu buigh ick my voor God, mijn lief, mijn uitverkoren: Nu weiger ick geensins na uwen raed te hooren, 1875[regelnummer] En legh hier 't harnas af. hier baet geen tegenweer: Nu God dit huis verlaet, en geldt Ga naar margenoot+ 'er zwaerd noch speer. Al 't volck ga voor, Ga naar margenoot+ dan 't lijck, Ga naar voetnoot69 en niemant hoef te vreezen; Ick zelf met mijn gezin zal d'allerleste wezen. Broer Peter, 'k bid u, tast dit heiligh kruisbeeld aen, Ga naar margenoot+ 1880[regelnummer] Dat voor mijn' oudren Ga naar margenoot+ lang heeft op 't autaer gestaen, En my is aenge-erft, Ga naar margenoot+ ick storte in tijd van vrede En oorloogh menighmael hier voor mijn vierge bede, Zoo wel des nachts als daeghs. hoort mannen, hoort na my. Wanneermen uit den stroom en Pampus raeckt voorby, Ga naar margenoot+ 1885[regelnummer] Zoo doet ter slincke hand in zee zich op Ga naar margenoot+ wat weiland, Dat Marcken heet van ouds, een laegh en Ga naar margenoot+ visschers eiland, Het welck een klooster draeght genoemt Mariengaerd, Ga naar voetnoot70 Een rijcke en oude abdy: wy zullen derrewaert Ons spoen, voor wind voor stroom, Ga naar margenoot+ Ga naar voetnoot71 met riemen en met zeilen, 1890[regelnummer] En daer de vloot voorzien, en voorraed ommedeilen, Ga naar margenoot+ En leven wijder raed. Ga naar margenoot+ gaet scheep, in die gestalt Ga naar margenoot+ Gelijck ick heb belast. Ga naar margenoot+ vlughtelingen Helaes! hoe bitter valt Het scheiden van zijn land. daer alles loopt Ga naar margenoot+ verloren! broer peter De liefde tot zijn land is yeder aengeboren.
[pagina 109]
badeloch 1895[regelnummer] Verdelghe stad, wy gaen, en komen nimmer weer. gijsbreght Vaer wel, mijn Aemsterland: verwacht Ga naar margenoot+ een' andren heer.	margenoot+ bruidegom: hier: echtgenoot margenoot+ hoofd: beschermer margenoot+ schat: kostbaarste bezit voetnoot1 hoe [...] gekomen?: het vraagteken lijkt hier eerder op een uitroep dan op een vraag van Badeloch te duiden. voetnoot2 Na dat [...] ingenomen: Gijsbreghts verslag is in de eerste plaats tot (de niet sprekende) Arend gericht, die als onderbevelhebber op de hoogte moet worden gebracht van de laatste ontwikkelingen in de militaire situatie. margenoot+ hiel ... staen: hield tegen margenoot+ opgeklept: door de noodklok opgeroepen margenoot+ vast: voortdurend margenoot+ bulsters: matrassen margenoot+ Daer: waar margenoot+ speet: maakte .. kwaad voetnoot3 Reus: nl. Klaas van Kyten (zie de aantekening bij vs. 242-243). margenoot+ toren [...] spitze: met een spits bekroonde toren margenoot+ omsnoft: rondsnuffelt margenoot+ pols: polsstok margenoot+ burghwal: gracht margenoot+ proeft: beproeft margenoot+ deughd: kracht margenoot+ beckeneel: schedel voetnoot4 Polyfeem: de eenogige cycloop en schapenhoeder Polyphemus in Homerus'Odyssae. voetnoot5 De toren [...] schudde: het aan het publiek bekende stadhuis had een spitse (klokke)toren bezeten, die in 1615 was afgebroken wegens bouwvalligheid. margenoot+ zoo dick: telkens wanneer margenoot+ post: deurpost voetnoot6 Herkles knods [...] Samsons vuisten: Hercules en Simson waren beroemde sterke figuren uit resp. de heidense en de bijbelse geschiedenis. De reus Simson rukte o.a. de deuren en posten van de stadspoort van Gaza met grendel en al los. margenoot+ Noorderlandsche knechten: Westfries soldatenvolk voetnoot7 stormbock: een stormram (de klassieke aries ) was een houten balk met een ijzeren punt, die soms werd aangevoerd in de onderste verdieping van een stormtoren, die op rollen naar de belegerde muur of poort werd gebracht. In de beschreven situatie wordt de stormram echter beschermd door een schilddak (zie de aantekening bij vs. 1343-1344). Vondels publiek kende deze oude belegeringswerktuigen uit illustraties, o.a. van de strijd der Bataven tegen de Romeinen in Otto Vaenius' Batavorum cum Romanis bellum (1612). margenoot+ rechten: tegen de muur zetten margenoot+ Ons jeughd: onze (strijdbare) jongemannen margenoot+ stijlen: deurposten margenoot+ uitgelesen: zeer fraai margenoot+ hoop: troep (belegeraars) margenoot+ ofze luttel hoopen: hoewel ze weinig hoop hebben margenoot+ voor te staen: te verdedigen margenoot+ zelf: zelfs margenoot+ overheid: de leden van de magistraat margenoot+ stijven de gemeent: (men ziet hen) meestrijden met de burgers margenoot+ weer: weerstand margenoot+ eerelijck: eervol margenoot+ en mogen: kunnen voetnoot8 Men ziet [...] mogen: de burgemeesters en leden van de vroedschap (Raeden, vs. 1327) hebben zich allen naar het bedreigde Stadhuis begeven. Ook de zeer ouden onder hen, die bij het alarm kennelijk niet in de kerk maar in bed lagen, blijken zich in allerijl (blootshoofd en half gekleed, vs. 1331) daarheen gespoed te hebben. voetnoot9 hellebaerd [...] spiets: hellebaard, spies en sabel (of zwaard) waren wapens van de Amsterdams schutterij. margenoot+ bewaert: verdedigt voetnoot10 u: met u richt Gijsbreght zich speciaal tot Badeloch en de haren. margenoot+ flaeuw: vaag margenoot+ reis: keer voetnoot11 dack [...] gevoeght: soldaten - in rijen achter elkaar om de bedieners van de stormram opgesteld - konden een schilddak vormen door hun schilden ter bescherming boven en naast de rammeiers en hun ram te houden. margenoot+ flux: snel voetnoot12 dissels: een soort bijlen met een gebogen ijzer. voetnoot13 En hieuwen [...] af: de spits van de klokketoren van het oude stadhuis (zie de aantekening bij vs. 1314) had met een zes- à achttal pijlers op het onderste deel van de toren gerust. Vondel stelt het voor dat deze nu met klokken en al (al 't gevaert ) omgehouwen wordt. margenoot+ loch: gat voetnoot14 ysre koppen: De hoofden der belegeraars werden niet alleen door helmen maar ook door de ijzeren schilden van het schilddak beschermd. margenoot+ gevoeght in orden: in gelederen opgesteld margenoot+ verbaest: verbijsterd margenoot+ zaeghtge ... om: dacht gij voetnoot15 stemme: Gijsbreght heeft de hemelse stem die hem in een visioen heeft toegesproken, kennelijk niet herkend. Het heiligh licht (vs. 1366) dat hem leidde, lijkt hij echter wel te hebben geassociëerd met Machteld van Velsen (zie vs. 1035-1036), wier preoccupaties natuurlijk door de stem werden verwoord. margenoot+ verlegen: in gevaar margenoot+ Magh: kan margenoot+ packte [...] daer: ik maakte dat ik weg kwam margenoot+ verholen: verborgen margenoot+ Aenbad: volgde in trance margenoot+ raeckte: kwam terecht margenoot+ gevaerlijck: met levensgevaar margenoot+ reuckeloos door wrijten: zich in vermetele overmoed wilde verzetten margenoot+ my ... quijten: mijn taak volvoeren margenoot+ en post: met deurpost en al voetnoot16 nu [...] lover: Gijsbreght benadrukt dat hij de boom (gesitueerd op de Oude Turfmarkt) niet heeft gebruikt als schuilplaats, maar als geschikte uitkijkpost. margenoot+ verbaest: verbijsterd margenoot+ proncken: strak voor mij uit kijken voetnoot17 Doelebrugh: Vondel suggereert dat het om de Lange brug gaat (die o.m. van de Oude Zijde naar de Hand- en Voetboogdoelen op het Singel leidde). margenoot+ afgesmeten: afgebroken margenoot+ te stillen: (diegenen) te kalmeren margenoot+ vast: aan één stuk door voetnoot18 en wou [...] brand: Gijsbreght heeft zich willen opwerpen als een tweede Horatius Cocles, de Romeinse held die Rome redde door zolang in z'n eentje een brug over de Tiber te verdedigen tot deze achter hem was afgebroken. margenoot+ branden [...] laegen: in lichterlaaie staan margenoot+ voorbo: teken voetnoot19 Middeldam: zie de aantekening bij vs. 1093-1102. margenoot+ gescheurt: (de bezetting van) ... doorbroken margenoot+ ten besten: (gaf ik) prijs margenoot+ vesten: stadswallen margenoot+ sleep: stoet margenoot+ daer op dien: daarover verslag uitbreng voetnoot20 Doen Heemskerck [...] oogen: zie de aantekening bij vs. 1196. margenoot+ getogen: gesleept margenoot+ den drang: het gewoel margenoot+ Mits: omdat margenoot+ vielt [...] zwack: op dat ogenblik te zwak was margenoot+ helm en pluimen: de met pluimen versierde helm margenoot+ toogh [...] aen: trok zijn wapenuitrusting aan margenoot+ schijn: vermomming margenoot+ letten [...] maeckte: zien wat men uitvoerde margenoot+ raeckte: terecht kwam voetnoot21 Ick volgde [...] raeckte: het nu volgende relaas is het commentaar op hetgeen het publiek al gezien heeft in het tableau vivant na vs. 1072. margenoot+ even [...] bad: allen even vurig baden margenoot+ het woên [...] kreunde: bekommerde om het razen margenoot+ reye: reidans voetnoot22 starretjes [...] scheppen: het beeld van de sterren is binnen de astronomische kennis in Vondels tijd ouderwets: deze leerde dat sterren zelf lichtgevende bronnen zijn. O.a. hierdoor wordt de bode als een oudere man getekend. margenoot+ reppen: bewegen margenoot+ vaert hem toe: stormt op hem af voetnoot23 Beklad [...] warm: zie de aantekening bij vs. 1200. margenoot+ mit: meteen margenoot+ Vermits: omdat margenoot+ quam ... boven: uitte zich margenoot+ zet [...] voet: zet zich schrap margenoot+ bezeeren: krenken margenoot+ zelfs: zelf margenoot+ En [...] medelijden: En de overwinning trachten te behalen door zelf te lijden en met anderen mee te lijden voetnoot24 Klaeris zet [...] medelijden: het publiek zal ook gezien hebben hoe een kring van nonnen, arm in arm, voor het altaar Gozewijn en Klaeris (op een verhoging) omringd hebben. Klaeris, met het gezicht naar Haemstee en haar armen naar achteren om de bisschop geslagen, heeft hierbij ter verdediging van hem letterlijk voet by voet moeten zetten. Mogelijk waren in de regie van het tableau vivant de nonnen ook al allegorisch voorgesteld als personificaties van de christelijke Deugden (waaronder de drie goddelijke hoofddeugden) in strijd met de Ondeugden, een verbeelding van de zg. Psychomachie. Dit had kunnen gebeuren door middel van attributen. voetnoot25 De vyand: nl. Haemstee, de personificatie bij uitstek van de Ondeugd. margenoot+ stond [...] zaeck: bleef verbijsterd staan en deinsde hierdoor terug margenoot+ aenzien: aanblik margenoot+ afkomst: afstammelinge, i.c. dochter margenoot+ blaeckte: gloeide (van toorn) margenoot+ bemorste poock: (met bloed) besmeurde degen margenoot+ over hoop: neer voetnoot26 krans [...] rood: rode en witte rozen waren een symbool van maagdelijke martelaressen. margenoot+ zoudze: had hen margenoot+ proncken: prijken margenoot+ verdroncken: overstroomd margenoot+ zoop: dronk margenoot+ om gelastert: van beschuldigd voetnoot27 overwonnen basterd: Haemstee, geboren uit een overspelige verbintenis van Floris V, stond als overwonnen bastaard lager in sociale rang dan een ‘speelkind’, een bastaard die geboren was uit ouders die wel hadden kunnen trouwen. margenoot+ woeden ... verschoont: krijgsgeweld ... ontzien voetnoot28 basterdbisschop: zie de aantekening bij vs. 121-123. margenoot+ met al: en al voetnoot29 Haer best dede: nl. om Gozewijn te beschermen. margenoot+ sterck: stevig margenoot+ gevormt: gebeeldhouwd margenoot+ loome: slappe margenoot+ eer: eertijds voetnoot30 Zoo [...] decken: een verwijzing naar offerplechtigheden in het Germaanse verleden, zoals bijvoorbeeld uitgebeeld in Ph. Cluverius' Germaniae antiquae libri tres (1616). margenoot+ pijnelijck: met moeite margenoot+ met: om margenoot+ luickt: sluit margenoot+ veegen geest: de laatste adem van de stervende margenoot+ benaeuwde lucht: moeizaam uitgebrachte adem margenoot+ druck: smart margenoot+ boet: viert ... bot margenoot+ schoffeert: schendt margenoot+ vogel grijp: griffioen, i.c. roofvogel margenoot+ kluiven: klauwen margenoot+ uitging: stierf margenoot+ verkore schaer: uitverkorenen margenoot+ door [...] straffeloosheid: door (de boosheid) niet te straffen margenoot+ moed: moedwil margenoot+ gepaeit: bevredigd margenoot+ kostelijck: kostbaar margenoot+ overheilige: zeer heilige margenoot+ schon en sloegh: sloeg schendend margenoot+ op: open margenoot+ een [...] lieflijcks: een lieflijke geur voetnoot31 Terstond kwam [...] lieflijcks: binnen de katholieke traditie werden overblijfselen van heiligen voorgesteld als zoet geurend. margenoot+ verwaten: misdadige margenoot+ smijt: slaat margenoot+ doet: laat voetnoot32 Beurs: bij de Beurs, over water heen gebouwd en voorzien van galerijen (vs. 1510), moet het publiek wel eerst gedacht hebben aan de in 1611 voltooide Beurs van Hendrick de Keyser aan de Damsluis, die door Vondel dus als veel ouder wordt voorgesteld. margenoot+ te water uitbouwt: over het water heen gebouwd margenoot+ Geplondert heilighdom: gewijde voorwerpen uit de geplunderde kerk voetnoot33 Grobber: Claas de Grobber heeft zich na het in brand steken van de Nieuwe Kerk (zie vs. 1228-1229) kennelijk vooral beziggehouden met het veilig stellen van zijn buit. margenoot+ Bekreten en bedruckt: met beschreid en angstig gezicht margenoot+ arger: iets ergers margenoot+ my: mij toe aan margenoot+ bruizen: loeien margenoot+ lijd last: is in gevaar voetnoot34 Mijn broeder [...] gereed: Tussen vs. 1520 en 1521 was mogelijk voorzien in een vertoning van de uitval van Gijsbreght c.s. uit het slot. Deze zou dan door Badeloch worden becommentarieerd. margenoot+ burghzaet: burchtbewoners margenoot+ vast: voortdurend margenoot+ al te: zeer margenoot+ gaet my aen: overkomt mij margenoot+ doe: geef margenoot+ ten ende voor gestaen: tot het eind toe verdedigd margenoot+ verlof: afscheid margenoot+ gewijde stede: graf in gewijde grond margenoot+ ten [...] beledigen: zich bezighouden met uitvallen doen voetnoot35 Noch 't [...] verdedigen: zie vs. 128. Arend van Aemstel had het slot Vreeland verdedigd tegen Floris V en dit pas opgegeven toen Gijsbreght door de Zeeuwen (die de graaf te hulp kwamen) gevangen genomen was. margenoot+ treck ... uit: ontdoe van zijn wapenrusting voetnoot36 Myn Heer [...] leet: deze nieuwe scène, een onderhandeling aan weerszijden van een afgebroken slotbrug (zie vs. 1526), herinnert aan een bekende historische situatie uit de strijd van de Bataven tegen de Romeinen. Op één van de illustraties in het bekende boek van Vaenius (zie de aantekening bij vs. 1318) staat Claudius Civilis zo tegenover de Romeinse veldheer. margenoot+ voort op: dadelijk over margenoot+ schutte: (dat gij) zou voorkomen margenoot+ af: van margenoot+ als: dan margenoot+ menigh: menig man margenoot+ verreuckeloos: zijn leven roekeloos in de waagschaal stelt voetnoot37 Is 't [...] verreuckeloos: zie voor deze cruciale vraag van Vooren de Inleiding. margenoot+ houd ... op: verdedigt ... steunend op margenoot+ geen hoop altoos: absoluut geen hoop margenoot+ niet [...] rechten: geheel niets te bereiken margenoot+ verweldight: overweldigd margenoot+ vermant: overmand margenoot+ overschot: de overgebleven bevolking margenoot+ zich [...] ga: soms van zijn gewoonte afwijkt margenoot+ stel ... oogen: het gevaar onder ogen ziet margenoot+ mogen: kunnen margenoot+ uitkomst: oplossing, uitweg margenoot+ op: over margenoot+ bespringen: bestormen margenoot+ te versagen: bang te maken margenoot+ Ghy [...] dagen: gij zult van die kant een machtige vloot zien opdagen voetnoot38 d'amirael Persijn: zie de aantekening bij vs. 132 en 486. Als aanvoerder van een grote vloot wordt Persijn ‘admiraal’ genoemd. margenoot+ beslaegen [...] dienst: in beslag genomen margenoot+ by: te verbinden met Wat riemen enz. in vs. 1584 margenoot+ ruckt ... by malkanderen: verzamelt zich margenoot+ treckt ... aen: rukt op naar margenoot+ versch: pas margenoot+ zoo kort: op die manier spoedig margenoot+ toe moght stoppen: zou versperren margenoot+ leedt: kwetsuur margenoot+ effen ... gewreven: even geraakt voetnoot39 'k Ontfing [...] gewreven: gezien de aard van Gijsbreghts kwetsuur heeft Vondel het harnas dat deze tijdens de uitval droeg (zie vs. 1774) mogelijk voorgesteld als een soort maliënkolder. margenoot+ ydel: zinloos margenoot+ by verdragh: door middel van een (vredes)verdrag margenoot+ gegeven: zich overgegeven (te hebben) voetnoot40 Mijn moeder: zie de aantekening bij vs. 1727-1728. margenoot+ geen' [...] leven: niet in overleg zou treden margenoot+ van doen: nodig margenoot+ treckt na: is toegenegen margenoot+ braeve: dappere margenoot+ vroom: moedig margenoot+ bestemt: goedgekeurd voetnoot41 yemants: i.c. van de samenzweerders tegen de graaf. margenoot+ vergroot: groter voorgesteld dan hij was margenoot+ averechts: op een omgekeerde, zonderlinge manier margenoot+ staet ons dier: komt ons duur te staan margenoot+ als [...] uitgelaeten: als een dolle wildeman margenoot+ verschoont: ontzien margenoot+ geschonnen: geschonden margenoot+ Op dat [...] rep: om er nog maar niet van te spreken margenoot+ staet: stand voetnoot42 godgewijden staet: m.n. Klaeris. margenoot+ gerecht: gerechtigheid margenoot+ wil: zal margenoot+ leider: helaas margenoot+ ongevals: onheil voetnoot43 oversten: Het onderscheid tussen oversten en hoplieden (zie de aantekening bij vs. 262) blijkt opnieuw uit de volgende regels. De hoplieden vormden namelijk het gezag dat de gewone soldaten in bedwang had moeten houden, ware het niet dat zij al evenzeer op plundering belust waren als hun ondergeschikten (zie de aantekening bij vs. 468-470, waarin Egmond de hoplieden overigens wel recht op buit toezegt). margenoot+ dat [...] niet: dat is niet redelijk margenoot+ ervaerenheid: ervaring margenoot+ vlieght [...] loop: stormt niet te stuiten vooruit margenoot+ grabbelt: grijpt margenoot+ reedsten: de eerste de beste margenoot+ Ziet ... aen: let (verschonend) op margenoot+ geterght van: geprikkeld door margenoot+ watmen: waarvoor men margenoot+ bloed dronckenschap: bloeddorst margenoot+ dartle: losbandige margenoot+ tamme: zachtaardige margenoot+ schendigh: schandelijk margenoot+ wit: bedoeling margenoot+ verzwelgen: verwerken margenoot+ verschoont: vrijpleit van schuld margenoot+ verreght: eist margenoot+ verschooning: het geven van pardon margenoot+ Dan [...] degen: dan koste wat het kost zijn oorlogsrecht te handhaven margenoot+ verschoon: spaar margenoot+ 'k Getroost [...] gehengen: ik berust in alles wat God u (over mijn lot) laat beschikken margenoot+ bescheed: antwoord margenoot+ besluiten: omsingelen margenoot+ Ontslaen: ontdoen margenoot+ te voorzien: maatregelen (ter verdediging) te nemen margenoot+ maghtigh zy: mogelijk in staat is margenoot+ ons [...] boord: op ons af komt voetnoot44 storrembrugh: een middeleeuws belegeringswerktuig, waarvan een illustratie in Van Gouthoevens kroniek voorkwam. Het bestond uit een houten toren die op wielen naar de muur werd gerold. Uit de bovenste van de drie verdiepingen kon men een valbrug op de muur neerlaten. Het gebruik ervan was te zien op een illustratie in Vaenius' boek (zie de aantekening bij vs. 1318). margenoot+ leeren: ladders margenoot+ wat ga ik aen: wat moet ik beginnen margenoot+ in den mond: tegemoet; tevens: in de macht van margenoot+ vlamt en loert: erop gespitst is ons (slot) in vlammen te doen opgaan voetnoot45 Waer zendghe [...] voert: zie voor Persijn de aantekening bij vs. 132 en 486. margenoot+ te derven: te moeten missen margenoot+ ongerechte: onrechtmatige voetnoot46 ongerechte gift: Vondel meende op grond van een in de kroniek van Van Gouthoeven gepubliceerde schenkingsbrief van 1285 dat Jan Persijn, de vader van Gijsbreghts huidige vijand, met enig deel van Amsterdam begiftigd was geweest. voetnoot47 wettige erven: nl. Adelgund en Veenerick. margenoot+ blusschen: versmoren margenoot+ wit: doel margenoot+ onverlet volharde in: ongehinderd kan handhaven margenoot+ oorlof: afscheid margenoot+ bestulpen: bedelven margenoot+ zijn eigendom: de zijnen margenoot+ gehengenis: beschikking margenoot+ 't zwaerste: het ergste margenoot+ gezeggen: overreden margenoot+ beleggen: belegeren margenoot+ krancke toeverlaet: zwakke steun margenoot+ De klockhen deckt: de kloek beschermt margenoot+ sneven: omkomen margenoot+ Beweeght: gaat ter harte voetnoot48 dit jongsken: Gijsbreght wijst op Veenerick. margenoot+ keert: bekommert margenoot+ bezwijcken nog begeven: op generlei manier in de steek laten margenoot+ te verzaemen: bijeen te komen margenoot+ geschapen stond: gesteld was margenoot+ keeren: draaien margenoot+ en hielme: als me ... hield margenoot+ gedijt: wordt margenoot+ niet uit te rechten: (in een gevecht) niets te presteren margenoot+ Bestelme: verschaf mij margenoot+ stonden [...] posten: hielden eertijds als onwrikbare pilaren stand margenoot+ de faem ... roemt: spreekt vol lof over margenoot+ vermagh: tot ... in staat is voetnoot49 Uw moeder [...] dagh: Bartraert, echtgenote van Gijsbrecht van Ysselsteyn, verdedigde in 1297, na de gevangenneming van haar man, het slot IJsselstein meer dan een jaar lang tegen de troepen van Graaf Jan I. Vondel volgt Van Gouthoeven, die elders Bertrande van Ysselsteyn de echtgenote van Gijsbreghts vader noemde. voetnoot50 vendels: militaire eenheden, gelijk aan één of meerdere compagnieën. margenoot+ storm: bestorming voetnoot51 de Vries: nl. de Westfries Claas de Grobber, die als aanvoerder van de Friezen na Floris' dood zijn sporen had verdiend bij de bestorming van het het Muiderslot. margenoot+ reedschap: toebereidselen margenoot+ ons dient: wij kunnen gebruiken margenoot+ over: meer dan margenoot+ gemart: getalmd margenoot+ prest: dringt margenoot+ braeve: dappere margenoot+ lemmer: zwaard margenoot+ Kermer: Kennemer margenoot+ met [...] moordgeschreeuw: van geschreeuw van moord en brand margenoot+ uw vrouw: als uw vrouw margenoot+ luicken: sluiten margenoot+ Nadien: aangezien margenoot+ eerelijck: eervol margenoot+ deze goe gemeent: dit volk margenoot+ Zoo: in dat geval margenoot+ Zoo [...] versleten: dan bent gij al die tijd met mij omgegaan als met een vreemde margenoot+ ontgaen: ontglippen margenoot+ weer te biên: ons te verdedigen margenoot+ genaecken: komen naderbij voetnoot52 basterdzaed: nl. Witte van Haemstee, zie vs. 1086 en 1450. margenoot+ misbaer: jammerklacht margenoot+ al verwoed: als een krankzinnige margenoot+ zaed: kinderen margenoot+ ontruste: verontruste margenoot+ doorwaer: doortrekke margenoot+ los en vlot: uit zijn evenwicht geraakt voetnoot53 Haemsteê [...] verstand: de voorstelling van een vader die door het drinken van het bloed van zijn kinderen krankzinnig wordt behoort tot een klassiek thema, dat o.a. in Seneca's drama Thyestes voorkomt. margenoot+ geweer: wapens voetnoot54 mijn geweer: i.c. schild en eventueel helm. Harnas en zwaard draagt Gijsbreght al, zie vs. 1738 en 1774. margenoot+ wapen: te wapen margenoot+ de jongste dagh: (in bijbelse termen) de dag van het Laatste Oordeel; hier: de dag van de algemene ondergang margenoot+ flus: zojuist margenoot+ of hebtghe voor: indien ge van plan bent margenoot+ erven: erfgenamen margenoot+ onnoosle: onschuldige voetnoot55 vader: Badeloch spreekt haar in razernij verkerende echtgenoot, die zich niet aan haar en zijn huwelijksband wil storen, nu alleen aan als vader van haar kinderen. margenoot+ verbolgen: in razernij ontstoken voetnoot56 den Deken: nl. Broer Peter. voetnoot57 den wilden Yr: de Ieren stonden in Vondels tijd bekend als een ruw, wreed volk. margenoot+ Noordsche: Scandinavische voetnoot58 de Noordsche kust: de onherbergzame Scandinavische kust werd in de zeventiende eeuw alleen door mannen op handelsreis bezocht. margenoot+ uitheemsche: vreemde margenoot+ verlof: afscheid margenoot+ leider: helaas margenoot+ recht ... niet uit: volbrengt niets margenoot+ vervoeren: toe brengen margenoot+ scheep: naar het schip margenoot+ wisse: zekere margenoot+ daelen en wentelen: vallen en omvergeworpen worden margenoot+ zet [...] paelen: beteugelt tirannieën margenoot+ bedruckt: in het nauw gebrachte margenoot+ rechtvaerdigh: rechtmatige margenoot+ genoodzaeckt: dat gedwongen wordt margenoot+ baeren ... en: golven van de margenoot+ ymmer wies: steeds hoger werd margenoot+ eene baere: louter margenoot+ gedompelt [...] hoofd: geheel ondergedompeld margenoot+ ree: haven margenoot+ zey haer aen: brachten hun het nieuws voetnoot59 Ghy hebt [...] vielen: vanaf vs. 1811 een verwijzing naar de bijbelse geschiedenis van Noach in Genesis VII, 10 - VIII, 13. margenoot+ geest: adem margenoot+ op: aan wal margenoot+ viere: dank zal zeggen en eren margenoot+ ons behoed: onze hoede voetnoot60 Dus wederstreef [..] gemaelin: Rafaël onderstreept dat Badelochs weigering om zonder haar man met haar kinderen het slot te verlaten slechts tot doel had haar man ervan te overtuigen dat hij met haar mee moest gaan. margenoot+ quel [...] in: maak u nergens bezorgd over margenoot+ d'opperste beleid: de Opperheer bestuurt margenoot+ gemeent: volk margenoot+ heerschen staetsgewys: regeren met een Statenregering margenoot+ bits: fel margenoot+ onweer: storm margenoot+ Dat [...] trecken: waar het hele Christenrijk zich op zeer bloedige wijze in zal storten voetnoot61 De Hollandsche [...] trecken: Vondels publiek wist dat Rafaëls voorspelling was uitgekomen: Engeland en Frankrijk waren bondgenoten geworden in de strijd tegen Spanje, vanaf 1578 was het Calvinisme de officiële godsdienst geworden, in 1581 had de Staten Generaal Philips II ('t graeflijck hoofd, vs. 1835) als de wettige vorst afgezworen, waarna zij de regering in eigen handen hadden genomen. Godsdienstige tegenstellingen tussen katholieken en protestanten speelden niet alleen in de strijd van de Republiek tegen Spanje, maar ook in de zg. Dertigjarige Oorlog, waarin op enig moment bijna alle Westeuropese landen verwikkeld waren. voetnoot62 Verheft [...] toe: Rafaël voorspelt de roemruchte ‘wapenvermeerdering’ van Amsterdam, waarbij keizer Maximiliaan de keizerskroon aan het Amsterdamse wapen zou toevoegen. voetnoot63 En gaet [...] winden: een verwijzing naar de ontdekkingsreizen van de Hollanders: naar het hete Oost- en Westindië, waar men met Portugezen, resp. Spanjaarden had moeten strijden, en de pogingen om via de Noordoostelijke doorvaart China en Indië te bereiken. margenoot+ afkomst: nakomelingen voetnoot64 uw afkomst: de families Van Aemstel van Mijnden en Ploos van Aemstel beroemden zich erop dat zij van de Aemstels afstamden, maar echt belangrijke figuren hadden deze niet opgebracht. margenoot+ eerelijck: met ere margenoot+ naemhafte: roemrijke margenoot+ hoogh: lofwaardige margenoot+ voert ... te gemoet: vertoont aan margenoot+ van ... overlaeden: bedekt met voetnoot65 Vondel kon verwachten dat de magistraat (bestaande uit vier burgemeesters en zesendertig vroedschapsleden) bij de opening van de Schouwburg als eregasten aanwezig zouden zijn. Op het stadhuis waren de kussens op hun stoelen geborduurd met het wapen van Amsterdam, met de drie St. Andrieskruisen; dit was mogelijk in de Schouwburg ook zo. Rafaël stelt het zeventiende-eeuwse Amsterdamse wapen gelijk aan dat van de vroegere Aemstels. margenoot+ omgekomen: gedaan margenoot+ strecken: dienen tot margenoot+ na het geen: naar de plaats waarheen margenoot+ genoeghelijck: op lieflijke wijze margenoot+ Verhou u: blijf voetnoot66 De Amsterdamse kooplieden kenden het vruchtbare (korenrijke) hertogdom Pruisen goed. Pontanus had de mogelijkheid geopperd dat het stadje Holland, aan de Elbe, als kolonie was gesticht door gevluchte leden van de families Aemstel en Velsen. Naar dit gebied waren in de zestiende eeuw ook verschillende mennonieten uitgeweken. margenoot+ overbrogten druck: doorstane ellende margenoot+ bergh: top voetnoot67 Zijt ghy [...] geleide: Rafaël werd beschouwd als één der zeven hoofdengelen om Gods troon (volgens het apocriefe bijbelboek Tobias XII, 16 en Openbaringen VIII, 2). Broer Peter verwijst naar de vaak uitgebeelde geschiedenis van Tobias (Tobias III-XIII). margenoot+ liever: wel margenoot+ klaer: als een helder licht margenoot+ vierige pilaer: vuurkolom margenoot+ gaef: ongedeerd voetnoot68 Of liever [...] uit: vanaf vs. 1867 verwijzingen naar het optreden van een engel in de bijbelse geschiedenissen van resp. de uittocht uit Egypte (Exodus XIII, 21-22), Lots redding voor de vernietiging van Sodom en Gomorra (Genesis XIX, 17-25) en de redding van de drie jongelingen uit een gloeiende oven (Daniël III, 21-28). margenoot+ geldt: helpt margenoot+ ga voor: moet eerst vertrekken voetnoot69 't lijck: nl. van de gesneuvelde Arend. margenoot+ tast aen: pak vast margenoot+ oudren: voorouders margenoot+ my is aenge-erft: dat ik heb geërfd margenoot+ uit [...] voorby: door de (IJ-)stroom en langs Pampus is gevaren margenoot+ doet [...] op: vertoont zich ter linderzijde in zee margenoot+ laegh en: laaggelegen voetnoot70 Mariëngaerd: Van Gouthoeven noemde in verband met het Marken van ca. 1300 een abdij Mariëngaerd, die Vondel op dit eiland situeert. margenoot+ voor stroom: met de stroom mee voetnoot71 Voor wind, voor stroom: De wind is kennelijk (net als bij Leidens ontzet) gekeerd: eerst blies hij uit het Noordoosten (zie vs. 1351), nu blijkbaar uit het Zuidwesten. margenoot+ voorzien [...] ommedeilen: met al het nodige uitrusten en proviand verdelen margenoot+ leven [...] raed: nader overleg plegen margenoot+ in die gestalt: op die manier margenoot+ belast: gelast margenoot+ loopt: gaat margenoot+ verwacht: wacht op

Gysbreght van Aemstel

Het vyfde bedryf.

Over het gehele werk

plaatsen