Gysbreght van Aemstel

(1994)–Joost van den Vondel– rechtenstatus



[pagina 74]

Het vierde bedryf. Gozewijn van Aemstel. Klaeris van Velzen. Rey van Klaerissen. Gijsbreght van Aemstel. gozewijn Het loopt met Amsterdam, gelijck ghy hoort, ten ende, En wy verwachten deel aen d'algemeene ellende, 't En zy dat elck van ons zich daetelijck verzie. Ga naar margenoot+ Voor my, 'k ben oud en traegh: my voeght niet dat ick vlie, Ga naar margenoot+ 955[regelnummer] Zoo veele moeite en is het leven my niet waerdigh. Belief het God, hy koom, zijn dienaer staet al vaerdigh: Ga naar margenoot+ Hy hael my in zijn' troon en aengenaeme rust. Maer ghy, mijn dochterkens, dien noch het leven lust, Ga naar margenoot+ En in het bloeienst zijt van uwe jonge jaeren; 960[regelnummer] Zet ghy 't op vlughten aen, of Ga naar margenoot+ Iesus u wou spaeren, En helpen in der noot. Klaerisse, reine maeghd, Die t'onrechte noch den haet van vader Velzen draeght; Ga naar margenoot+ Begeef u op de vlught: al d'andren zullen volgen. De vyand, blind van wraeck, is bitter en verbolgen, 965[regelnummer] En allermeest op u. o moeder Ga naar voetnoot1, vlught voor heen. Ga naar margenoot+ Ick zalu bystand doen met traenen en gebeen, En volgen met mijn hart, daer my geen voeten brengen. Ga henen, Machtels kind, of God het wou gehengen Ga naar margenoot+ Dat ghy geborgen werd: 'k ben meest met u begaen. klaeris 970[regelnummer] Och vader Ga naar voetnoot2 Gozewijn! waer zietghe my voor aen? Zoo ick u dus begaf, Ga naar margenoot+ hoe zou dat my betaemen? Ghy zijt mijn maeghschap Ga naar voetnoot3 doch, Ga naar margenoot+ na vleesch en geest te zaemen. Zou ick u hier alleen verlaeten tot een' roof, Ga naar margenoot+ Die my een vader streckt, Ga naar margenoot+ en 't Christelijck geloof 975[regelnummer] My in het herte prent, van kinds been af herbaerde, Ga naar margenoot+ Den geest versterckte, en 't lijf in reinigheid bewaerde? 'k Verlaet u nimmermeer. rey Dit outer is ons wijck. Ga naar margenoot+
[pagina 75]
gozewijn O edel maeghdeken, hoe zijtge zoo gelijck Van aerd die Ga naar margenoot+ Klaere zelf, na Ga naar margenoot+ wie ghy heet Klaerisse! 980[regelnummer] Waer vind ick onderscheid in dees gelijckenisse? Doen 't Sarazijnsche heir vermeesterde al de stad, Daer sinte Klaere was, wat deedze doch? zy trad Grootmoedigh Ga naar margenoot+ in de poort van 't klooster, daerze woonde, En zagh den vyand wegh, zoo ras hy zich vertoonde: 985[regelnummer] Haer moed, haer sterck geloof, en yverigh gebed Verstreckte Ga naar margenoot+ haer een zwaerd, en harnas, en helmet. Ga naar voetnoot4 Ghy mooght dan, nu ghy hebt die zelleve gedachten, Met my, voor dit autaer, de vyanden verwachten. Ga naar margenoot+ Maer treckme (dat mijn dood zy veer van schande en smaed) Ga naar voetnoot5 990[regelnummer] Eerst aen dit lamme Ga naar margenoot+lijf mijn prachtighste gewaed, Gelijck een Bisschop voeght, Ga naar margenoot+ aleer zy ons verrasschen. Zet my den mijter op: hy zal niet qualijck passen Op mijn gezalfde kruin. breng hier den gouden ring, En steeck aen deze hand, die beeft, den vingerling, Ga naar margenoot+ 995[regelnummer] Daer ick de bruid van 't Sticht, de Roomsche kerck meê trouwde. Geef my den harderstaf, tot steunssel van mijn oude, Ga naar margenoot+ Daer ick Gods kudde meê gehoed heb en geweit. 'k Heb noit de teeckenen van 't Bisdom Ga naar margenoot+ afgeleit Met wil, maer door bedwang: al leef ick als gebannen; 1000[regelnummer] Al maeckte ick Henrick plaets, en Willem, en twee Iannen. Ga naar voetnoot6 En 't waer een klein verlies, al hadmen my verkort Ga naar margenoot+ In naem en eer, was slechts geen Christen bloed gestort, En zoo veel zaeds Ga naar margenoot+ vertreen van mensche en paerdevoeten. Most niet 't onschuldigh volck de schuld der heeren boeten. 1005[regelnummer] Nu kinders zet u hier, en dat een yeder non Met my den lofzang zing van oude Simeon. Ga naar voetnoot7
[pagina 76]
rey Vergun, o God, op zijne bede, Na Ga naar margenoot+ uw belofte, uw' knecht verlof; Op dat hy reis van hier met vrede 1010[regelnummer] Om hoogh na'et hemelsche vredehof: Nadien Ga naar margenoot+ ick met mijn eigen oogen Den algemeenen heiland Ga naar margenoot+ zagh, Die als een zon schijnt uit den hoogen; Daer yeder zich in verblijden magh: 1015[regelnummer] Een schoone zon, die met haer straelen Het blinde heidendom verlicht, En Iacobs huis en Isrels paelen Ga naar margenoot+ Verheerlijckt, en noch veel vaster sticht. Ga naar margenoot+ gijsbreght Dat God u allen spaer! Ga naar margenoot+ is 't hier noch tijd van zingen! 1020[regelnummer] De vyand zackt vast neer, Ga naar margenoot+ om 't klooster te bespringen. Oom Gozewijn, koom hier; en zijdt ghy oud en traegh, Gedoogh Ga naar margenoot+ dat ick u op mijn beide schouders draegh. Klaerisse nicht, ghy zult my volgen met dees reien, Waer God of 't goed geluck ons allen wil geleien. 1025[regelnummer] Nu vader, volgh mijn' raed. de vyand woed en raest. Wie 't leven bergen wil, die bergh het in der haest. gozewijn Gemack, Ga naar margenoot+ mijn trouwe neef, ghy mooght dees moeite derven. Ga naar margenoot+ klaeris Wy zijn aleens Ga naar margenoot+ gezint, en wel getroost te sterven. gijsbreght Hoe nu? heeft God dan, door water en door vier, 1030[regelnummer] Door spiets en zwaerd, gered, en menigh blanck rappier, Dat ick den Bisschop noch voor 't outer zou zien slaghten, En in het laeuwe bloed de nonnekens verkrachten? Dat werde Ga naar margenoot+ nimmer waer. ô Goddelijck geslaght! Ga naar voetnoot8 Nicht Machtels geest verscheen mijn liefste dezen nacht, 1035[regelnummer] En my belaste een stem Ga naar voetnoot9 haer kind en oom te bergen. Haer schimme waert Ga naar margenoot+ om u, en moet ick 't u noch vergen? Ga naar margenoot+
[pagina 77]
En maecktghe zelf uw ziel noch schuldigh aen dien moord? Ga naar voetnoot10 De krijgslien zijn niet veer van deeze kloosterpoort; Die leit Ga naar margenoot+ met eenen slagh ter aerde neer geworpen. 1040[regelnummer] Dees godgewijde vloer zal 't kuische bloed haest Ga naar margenoot+ slorpen. Het krijgsvolck nader vast: Ga naar margenoot+ ick hoor het aen 't gedruis. Ick bid om zijnent wil, die levendigh aen 't kruis Om ons genagelt hing, voor Sions wreede muuren: Ga naar voetnoot11 Ick bid u om zijn hand en voet en hartquetzuuren, Ga naar margenoot+ 1045[regelnummer] En om de doorne kroon, die 't hoofd verplette en brack, En om de scharpe spiets, die in zijn zijde stack; Vergunme dezen troost, in zoo veel zwaerigheden, Dat ick uw leven bergh: ô vader, dat ick heden Onschuldigh blijven magh aen uwer aller bloed. 1050[regelnummer] Dit eenige is mijn wensch: en kan ick uw gemoed Door smeecken noch gebeen noch bittre traenen buigen; Zoo roep ick God en al zijn heilgen tot getuigen, Dat geenerley gevaer, noch zelf Ga naar margenoot+ de felle dood My hinderden Ga naar margenoot+ uw lijf te bergen in den nood. gozewijn 1055[regelnummer] Ghy hebt godvruchtigh, neef, u neffens ons gequeten. Ga naar margenoot+ Wy zullen 't noch voor God noch engelen vergeten. Den grooten God alleen zy eere in 't hemelrijck. Wy bidden u, sta op. ghy doet ons ongelijck, Dat ghy ter aerde knielt voor sterffelijcke menschen. 1060[regelnummer] Hoe zou ick schooner dood na'et lange leven wenschen, Dan hier voor Ga naar margenoot+ martelaer, op deze heilge steê, Ga naar margenoot+ Te offeren mijn bloed, in 't vierighst van mijn beê: Op 't allerhooghste feest van Gods geboortenisse. Waer of de dood vertreckt? Ga naar margenoot+ ick heb een rein gewisse, Ga naar margenoot+ 1065[regelnummer] En haeckte Ga naar margenoot+ lang te gaen na aller zielen bed; Ga naar margenoot+ Al zedert dat ick uit mijn' zetel werd gezet, Doen Uitrecht, dat den vorst, gelijck zijn' vader, eerde, Door staetzucht Ga naar margenoot+ opgeruit, my wars Ga naar margenoot+ den neck toekeerde: Ga naar voetnoot12 Van die tijd was ick al dit lastigh Ga naar margenoot+ leven moe. gijsbreght 1070[regelnummer] Daer is de vyand zelf. ick vliegh na boven toe,
[pagina 78]
En zal zoo lang ick magh, Ga naar margenoot+ de kloosterpoort beschutten, Of Ga naar margenoot+ mijne hulp noch kon uw leven onderstutten. Ga naar voetnoot13
Badeloch. Arend van Aemstel. badeloch Heer Broeder, wel wat's dit? hoe keertghe dus Ga naar margenoot+ alleen? O God, waer blijft mijn heer? is hy gebleven? Ga naar margenoot+ arend Neen. badeloch 1075[regelnummer] Wat tijding brengtghe dan? zegh op, is hy gebleven? arend Ick liet hem voor 't Stadhuis gezond en noch in 't leven. badeloch Helaes! waer magh hy zijn? mijn troost, mijn hoop, mijn hoofd. Ga naar margenoot+ En keertghe zonder hem? dat hadghe niet belooft. arend Versla u Ga naar margenoot+ niet, maer toef. Ga naar margenoot+ ghy zult hem haest aenschouwen. badeloch 1080[regelnummer] Dat toeven valtme bang. Ga naar margenoot+ och was hy slechts behouwen, In 't onweer, daer het schip in zee drijft zonder roer. Ick bid, verhaelme doch al 't geen u wedervoet. arend Ghy eischt een' zwaeren eisch. wie zou daer niet voor gruwen? Het zal ons hartewee en droefheid slechts vernuwen. Ga naar margenoot+ 1085[regelnummer] Wie hoort dit treurspel aen, die niet zijn traenen laet? Al stond hier Grobber zelf, of 't heiloos Ga naar margenoot+ basterdzaed, Ga naar voetnoot14
[pagina 79]
Het waer onmogelijck dat hy dit hooren konde. Het is een nieuwe slagh in mijne versche wonde. Oock steeckenwe alle bey noch midden in den druck, Ga naar margenoot+ 1090[regelnummer] En wachten op den slagh van 't uiterste Ga naar margenoot+ ongeluck, Ten zy het God verzie, Ga naar margenoot+ en zet de wraecke paelen: Ga naar margenoot+ Doch nu ghy 't zoo begeert, hoor toe, ick zal 't verhaelen. Wy quamen niet zoo hast ontrent den Middeldam, Daer wat vergaering was van burgren, Ga naar margenoot+ men vernam, 1095[regelnummer] Hoe 't ingetrocken heir de nieuwe zy alreede Vermeestert had, en 't volck onnutten weerstand dede; Dies Ga naar margenoot+ Gijsbreght liet gebien, men zou in vaerdigheid Ga naar margenoot+ De bruggen, daer de stad in recht in 't midden scheid, Verbranden, en voor al den Middeldam bezetten; 1100[regelnummer] Om 's vyands overkomst daer mede te beletten, En datmen d'oude zy moght vrijen Ga naar margenoot+ voor gevaer, Schoon of Ga naar margenoot+ het krijghsvolck van de nieuwe meester waer. Ga naar voetnoot15 Hy zellef was de voorste, om elleck moed te geven, En ging daer op met ons na merckt en raedhuis streven, Ga naar margenoot+ 1105[regelnummer] En brogt met al zijn maght de burgers op de been, Die ruckten hier en daer van allesins Ga naar margenoot+ by een. Men spande ketenen, voor 't haestige verrasschen. Ga naar margenoot+ Men stopt den toegang dicht met zacken, kisten, kassen, Ga naar margenoot+ En alles watmen reedst kon vinden by der hand. Ga naar margenoot+ Ga naar voetnoot16 1110[regelnummer] Doen vlogen wy met hem te zaemen na den brand, Om, waer het mogelijck, daer orden op te stellen: Maer laes! het was te spa, Ga naar margenoot+ wat mond kan u vertellen De zuuren arrebeid van dezen naeren Ga naar margenoot+ nacht En met hoe groot een' moord die over Ga naar margenoot+ word gebragt? 1115[regelnummer] De dooden lagen vast Ga naar margenoot+ langs burreghwal en straeten. Geen kruiswegh Ga naar margenoot+ die niet dicht bezet werd van soldaeten.
[pagina 80]
Men ziet'er allesins Ga naar margenoot+ verbaestheid, Ga naar margenoot+ en men hoort Zich mengen onder een bloedstorting, brand en moord. De groote aloude stad, vermaert in oorelogen, 1120[regelnummer] Zoo scheeprijck, en voor wie zich zee en stroomen bogen, Den vreemde en nagebuur, en rijcken Ga naar margenoot+ tot ontzagh, Gaet plotzelijck te gronde Ga naar voetnoot17, en zinckt met eenen slagh. Wy worden niet te min door wanhoop aengedreven, Dat Ga naar margenoot+ menigh graefsfezinde en Kermer kost zijn leven: 1125[regelnummer] En 't Aemsterlandsche bloed en sneuvelt niet alleen. De lijcken groeien aen, Ga naar margenoot+ en leggen onder een, Ga naar margenoot+ Met 't aenzicht na de straet gekeert of op hun ruggen. Ga naar voetnoot18 De kennis van den wegh, van stegen, straeten, bruggen, En stads gelegenheid, Ga naar margenoot+ by 't schijnssel van de maen, Ga naar voetnoot19 1130[regelnummer] Die quam ons vry Ga naar margenoot+ te baet, en hiel de drommen staen Der vyanden, die dick Ga naar margenoot+ het zetten op een loopen. Dan ging'er eens een deur, en dan een venster open. Wy groeiden in getal en moed, Ga naar voetnoot20 en ruckten voort, Of 't mooghlijck had geweest de Haerelemmer poort, 1135[regelnummer] Die overweldight was, Ga naar voetnoot21 met dooden te verkroppen, Ga naar margenoot+ En weer met kracht al wat in stee Ga naar margenoot+ was uit te kloppen; Ga naar margenoot+ Maar quamen veel te spa. de naeuw ontslipte wacht Verhaelde ons, hoe alree de voortoght Ga naar margenoot+ met de kracht Ga naar margenoot+ Der ruitren Ga naar voetnoot22 binnen was: wie zou daer tegens mogen? Ga naar voetnoot22a 1140[regelnummer] En ofmen hier en daer een brug Ga naar voetnoot23 had opgetogen, Ga naar margenoot+ Men rechte weinigh uit. de brand nam ymmer toe. d'Ontsteltheid was te groot, men wist niet waer, of hoe. Mijn broer, proost Willem, Ga naar voetnoot24 quam, geladen onder d'armen Het overschot Ga naar margenoot+ van 't kruis des heilands: Ga naar voetnoot25 helpt beschermen
[pagina 81]
1145[regelnummer] Ons hoofkerck, rijck gebouwt ter eere van Katrijn, En Iesus moeder Ga naar voetnoot26 zelf. ô burgers, berght Ga naar margenoot+ Kristijn, Heer Gijsbreghts zuster doch; en naulix kon hy spreecken. Ick hebze in 't vrouwe koor Ga naar voetnoot27 al bevende versteecken, En raeckte nalix uit, Ga naar margenoot+ de reus die is'er veur. Ga naar margenoot+ 1150[regelnummer] Men hoort zijn stem. hy loopt met boomen Ga naar margenoot+ op de deur. Om Gods wil, gaet de kerck op 't hooge feest ontzetten. Wy schieten derwaert aen, om 't onheil te beletten, Als beeren, die, by nacht van honger uitgejaeght, Ga naar margenoot+ Gebeten Ga naar margenoot+ zijn op roof. wy vliegen onversaeght 1155[regelnummer] Door vier en zwaerden heen, om 't al voor God te waegen: Maer vinden voor ons komst de kerckdeur opgeslaegen, Ga naar margenoot+ En hooren eenen galm, die uitbarst over straet. En over al de stad, en God voor 't voorhoofd slaet, Ga naar margenoot+ In zijnen hoogen troon, als eer Ga naar margenoot+ de kerck der Ioden. Ga naar voetnoot28 1160[regelnummer] d'Autaeren Ga naar voetnoot29 en het koor zijn opgehoopt met dooden. Wat bleef'er ongeschent! wat kreegh'er niet een' krack! 't Gevlughte volleck zit op trans, gewelf, en dack Ga naar margenoot+ En bied noch tegenweer, en quetst ons zelfs met steenen En hout, uit misverstand. men hoort de vrouwen weenen 1165[regelnummer] En kindren, die vol schrick krioelen hier en daer, De binnetranssen langs. De kaerssen op 't autaer Zijn zommigen gebluscht, en zommigen die blaecken. Ga naar margenoot+ De kerreckschenners woên, en passen wat te raecken, Ga naar margenoot+ En vechten om den buit, en plondren 't al, oock zelf Ga naar margenoot+ 1170[regelnummer] Het Marianum, Ga naar voetnoot30 dat te pronck hing van 't gewelf, Word afgeruckt, men zet in 't glibbrigh bloed zijn stappen. Men torst'er kelcken Ga naar margenoot+ uit, kassuiffelen en kappen, Ga naar voetnoot31 Die stijf staen van gesteent, van parlen en rood goud, Om 't heerelijckst, als 't plagh, wanneermen hooghtijd houd, Ga naar margenoot+ 1175[regelnummer] En koor en outerkleen. de Kersnacht lagh in stucken. badeloch Hoe ging 't u Kristijn? hoe most die Gijsbreght drucken! Ga naar margenoot+
[pagina 82]
arend En my, bedenck dat eens. hoe staet my 't schouspel voor! Men sleepteze by 't hair uit ons lievrouwe koor, Om d'armen dun en teer met koorden stijf gebonden. 1180[regelnummer] Hoe diep ging dit in 't hart, die na haer huwlijck stonden: Ga naar margenoot+ Doch Heemskerck meest, die dol dit langer niet verdroegh, Doen zy na 's hemels troon haer blaeckende Ga naar margenoot+ oogen sloegh. Wy sloten ons wel dicht, en volgden hem altzaemen, En rucktenze Ga naar margenoot+ uit de maght des knevlers. Ga naar margenoot+ daer op quaemen 1185[regelnummer] De Gelderschen, Ga naar voetnoot32 de Zeeuw, de Vries en Kennemaer Van allesins Ga naar margenoot+ te hoop, vol spijts, Ga naar margenoot+ op 't groot misbaer, En om d'ontruckte maeghd. men zagh'er 's graeven zoonen, Men zagh'er d'Egmonds zelfs en Diedrick mee zich toonen Om 't moedighste, elck om 't zeerst, Ga naar margenoot+ met Grobber helsch van aerd. Ga naar voetnoot33 1190[regelnummer] De winden buldren zoo, al eer het weer Ga naar margenoot+ bedaert, Des winters tegens een Ga naar margenoot+ en weten van geen strijcken, Ga naar margenoot+ En zetten in gevaer de dammen en de dijcken, Door 't parssen van den vloed. de vyand werd te sterck, En groeide, en deê met kracht ons deizen Ga naar margenoot+ uit de kerck, 1195[regelnummer] En wijcken na den Dam, om versch te zijn gesteven. Ga naar margenoot+ Neef Heemskerck Ga naar voetnoot34 had by 't koor alreê den geest gegeven, Die ridderlijcke held en eere van zijn' stam. Polaenen Ga naar voetnoot35 viel'er by, die hem te hulpe quam, En Ga naar margenoot+ niemant weeck in moed noch billijckheid van oordeel, 1200[regelnummer] En Kuick hem zeer gelijck. de deughd en had geen voordeel. Ga naar margenoot+ Ga naar voetnoot36 Het heilighdom Ga naar margenoot+ van 't kruis den proost dee weinigh nuts. Geen stool beschutte hem, noch Ga naar margenoot+ geen vierkante muts, Ga naar voetnoot37 Noch geen godvruchtigheid kon Iesus priester helpen, Doen wy, ô Willem broer, uw bloed niet moghten stelpen,
[pagina 83]
1205[regelnummer] Daer ghy te sneuvlen quaemt, recht over 't hoogh autaer. Ga naar voetnoot38 badeloch Wat hoor ick hier al leeds! hoe voel ick my zoo naer! Ga naar margenoot+ Verhael my evenwel al d'overige ellende. 't Begin vernoeghtme Ga naar margenoot+ niet. 'k verlang met schrick na'et ende. Hoe kon mijn droeve man zoo scheiden van zijn bloed? Ga naar margenoot+ Ga naar voetnoot39 arend 1210[regelnummer] In zoo veel rampen hiel hy al den zelven moed, En yverde om den Dam te houden onbezweecken, Ga naar margenoot+ Waer langs de vyand zocht geweldigh in Ga naar margenoot+ te breecken: Gelijck een waterstroom geweld doet op een sluis, En elx gehoor verdooft met ysselijck geruis. 1215[regelnummer] De deuren van de sluis zich kanten Ga naar margenoot+ tegens 't wringen Ga naar margenoot+ Des springvloeds, voor een wijl, tot dat zy open springen, En geven 't water ruimt, den vloed den vrijen toom: Die wint dan veld, en ruckt de wortels met den boom, En huis en hof om veer, en zet de laege landen 1220[regelnummer] In eene baere Ga naar margenoot+ zee, met groene en nieuwe stranden. Dus Ga naar margenoot+ ging 't na datmen wel een heele uur lang den Dam Verdadigt had, zoo dra de burgerij de vlam Ten daecke van de kerck ten hemel uitgeslaegen, En 't heerelijck gebouw zagh branden lichter laegen, Ga naar margenoot+ 1225[regelnummer] En hoorde 't moordgeschrey Ga naar margenoot+ des volx, dat oud en jong Van boven, om het vier t'ontgaen, te barsten sprong, Of in de spietsen viel ter aerde, dit gezichte Benam hen al den moed. De helsche Grobber Ga naar voetnoot40 stichte Met een gewijde toorts Ga naar margenoot+ den brand in 't heiligh dack. 1230[regelnummer] Hoe leed het God, dat hem de moord niet eer en stack! Ga naar margenoot+ Doen was het elck voor zich, een yeder bergh zijn leven. Mijn broeder riep, ick zou my flux op 't slot begeven, En zijne gemaelin en kindren gade slaen. Ga naar margenoot+ Hy zelf weeck op 't stadhuis, en bleef de leste Ga naar margenoot+ staen. 1235[regelnummer] Ick werd op wegh verlet Ga naar margenoot+ Ga naar voetnoot41 en koom den burgh bewaren, Ga naar margenoot+ En hoop de goede God zal mijn' heer broeder spaeren.
[pagina 84]
badeloch Een hoopelooze hoop. och Gijsbreght, lieve heer, Ick reken hem al dood, en zie hem nimmer weer.
Rey van Burghzaten. Ga naar margenoot+ Badeloch. rey Ga naar voetnoot42 Waer werd oprechter trouw 1240[regelnummer] Dan tusschen man en vrouw Ter weereld oit gevonden? Twee zielen gloende aen een gesmeed, Of vast geschakelt en verbonden In lief en leedt Ga naar voetnoot43 1245[regelnummer] De band, die 't harte bind Der moeder Ga naar margenoot+ aen het kind, Gebaert met wee en smarte, Aen hare borst met melck gevoed, Zoo lang gedraegen onder 't harte, 1250[regelnummer] Verbind het bloed. Noch stercker bind de band Van 't paer, door hand aen hand Verknocht, Ga naar margenoot+ om niet te scheiden, Na datze jaeren lang gepaert 1255[regelnummer] Een kuisch en vreedzaem leven leidden, Gelijck van aerd. Daer Ga naar margenoot+ zoo de liefde viel, Ga naar margenoot+ Smolt liefde ziel met ziel, En hart met hart te gader. 1260[regelnummer] Die liefde is stercker dan de dood. Geen liefde koomt Gods liefde nader, Noch schijnt zoo groot. Ga naar voetnoot44 Geen water bluscht dit vuur, Het edelst, dat natuur 1265[regelnummer] Ter weereld heeft ontsteecken. Ga naar voetnoot45
[pagina 85]
Dit is het krachtigste ciment, Ga naar margenoot+ Dat harten bind, als muuren breecken Tot puin in 't end. Door deze liefde treurt 1270[regelnummer] De tortelduif, gescheurt Van haer beminde tortel. Zy jammert op de dorre ranck Ga naar margenoot+ Van eenen boom, verdrooght van wortel, Haer leven langk. Ga naar voetnoot46 1275[regelnummer] Zoo treurt nu Aemstels vrouw, En smelt als sneeuw van rouw Tot water en tot traenen. Zy rekent Gijsbreght nu al dood, Die, om zijn stad en onderdaenen, 1280[regelnummer] Zich geeft te bloot. Ga naar margenoot+ O God, verlicht haer kruis, Dat zy den held op 't huis Met blijschap magh ontfangen, Die Ga naar margenoot+ tusschen hoop en vreeze drijft. 1285[regelnummer] En zucht, en uitziet met verlangen Waer dat hy blijft. badeloch My dunckt ick hoor gerucht. daer roept een aen de poort. God lof, het is mijn heer. ick heb zijn stem gehoort.	margenoot+ zich ... verzie: maatregelen neemt voor zijn veiligheid margenoot+ Voor my: wat mij betreft margenoot+ vaerdigh: gereed margenoot+ dien [...] lust: die nog behagen schept in het leven margenoot+ of: in de hoop dat margenoot+ Die [...] draeght: op wie ten onrechte de haat die men uw vader toedroeg, is overgebracht voetnoot1 moeder: men kon in de kroniek van Van Gouthoeven lezen dat het huwelijk tussen Klaeris' ouders op Palmzondag 1287 in elk geval nog niet gesloten was. Klaeris, inderdaad voorgesteld als een jong meisje (zie vs. 978), is als abdis moeder-overste van het klooster. margenoot+ voor heen: als eerste weg margenoot+ wou gehengen: toe mocht staan voetnoot2 vader: een bij katholieken gewone aanspreektitel van een bisschop. margenoot+ dus begaf: in een toestand als deze in de steek zou laten voetnoot3 maeghschap: Zie de aant. bij vs. 803. margenoot+ mijn maeghschap doch: toch aan mij verwant margenoot+ roof: buit margenoot+ streckt: is margenoot+ herbaerde: een geestelijke wedergeboorte heeft doen beleven margenoot+ wijck: wijkplaats margenoot+ die: aan margenoot+ na: naar margenoot+ Grootmoedigh: dapper margenoot+ Verstreckte: verschafte voetnoot4 De heilige Clara (1194-1253), patrones van de door Franciscus van Assisi gestichte Clarissenorde, was abdis van het klooster van S.Damiano bij Assisi. Toen dit bedreigd werd door het leger van keizer Frederik II (waarin zich veel mohammedaanse Saracenen bevonden), liet ze zich -hoewel ziek- voor de poort dragen, met een monstrans (waarin de hostie werd bewaard) voor zich. Hieruit werd op haar gebed een hemelse stem gehoord, die de vijand deed vluchten. (Zie Vondels Lofzang van Sinte Klara, 1654). margenoot+ verwachten: afwachten voetnoot5 schande en smaed: Gozewijn verwijst naar zijn ontheffing uit het bisschopsambt, die volgens hem onterecht was (zie de aant. bij vs. 121). margenoot+ lamme: zwakke margenoot+ voeght: past margenoot+ vingerling: ring margenoot+ oude: ouderdom margenoot+ teeckenen van 't Bisdom: kentekenen van de bisschoppelijke waardigheid voetnoot6 Henrick ... Willem, en twee Iannen: De bisschoppen Hendrik van Vianden, Willem van Mechelen, Jan van Nassau en Jan van Sierck. Willem (gestorven in 1301) was van hen de laatst aangestelde. Dit lijkt een aanwijzing dat Vondel de Gysbreght in 1300 en niet in 1304 laat spelen. margenoot+ verkort: tekort gedaan margenoot+ zaeds: gewas voetnoot7 lofzang van .. Simeon: de door de Klarissen gezongen reizang is een bewerking van de ‘Lofzang van Simeon’ (naar Lucas 2, 29-32). margenoot+ Na: volgens margenoot+ Nadien: aangezien margenoot+ algemeenen heiland: ons aller Verlosser margenoot+ paelen: gebied margenoot+ sticht: grondvest margenoot+ Dat ... spaer: moge sparen margenoot+ zackt vast neer: komt al hierheen margenoot+ Gedoogh: sta toe margenoot+ Gemack: wees bedaard margenoot+ derven: u besparen margenoot+ aleens: hetzelfde (als Gozewijn) margenoot+ werde: moge worden voetnoot8 Goddelijck geslaght: Gozewijn en de nonnen behoren door hun geestelijke staat speciaal aan God toe (zie vs. 995 en 1426). voetnoot9 stem: zie vs. 1357-1367. margenoot+ waert: zweeft margenoot+ vergen: afsmeken voetnoot10 En [...] moord?: Gijsbreght verwijt Gozewijn en Klaeris dat zij door hun keuze om niet te vluchten zich niet alleen schuldig maken aan hun eigen dood, maar ook aan die van de nonnen, voor wie zij verantwoordelijk zijn. margenoot+ leit: zal liggen margenoot+ haest: weldra margenoot+ nadert vast: komt voortdurend dichterbij voetnoot11 Sions wreede muuren: Sion is een andere naam voor Jeruzalem, waarvan de inwoners kozen voor Jezus' dood, die werd voltrokken op de berg Golgotha, buiten de stad.. margenoot+ om [...] hartquetzuuren: bij de wonden van zijn handen en voeten en van zijn dodelijk gekwetste hart margenoot+ zelf: zelfs margenoot+ hinderden: ervan af deden zien margenoot+ u [...] gequeten: uw plicht jegens ons vervuld margenoot+ voor: als margenoot+ steê: plaats margenoot+ of ... vertreckt: toeft margenoot+ gewisse: geweten margenoot+ haeckte: verlangde margenoot+ bed: rustplaats margenoot+ staetzucht: begeerte naar macht (die hem niet toekomt) margenoot+ wars: in afkeer voetnoot12 Al zedert [...] toekeerde: zie de aantekening bij vs. 123. Volgens Van Gouthoeven waren de Utrechtse burgers zeer trouw aan Willem II van Holland, Rooms koning. Deze had aan Gozewijns afzetting zijn sanctie gegeven. margenoot+ lastigh: drukkend margenoot+ magh: kan margenoot+ Of: in de hoop dat voetnoot13 Of mijne [...] onderstutten: de scène in het Klarissenklooster werd afgesloten met een tableau vivant (‘stomme vertoning’)waarin de moord op de bisschop en de nonnen werd vertoond die in vs. 1407-1506 door de bode zal worden beschreven. Hierin trad de onder de Stomme Personagien genoemde Witte van Haemstee, ‘graef Floris onechte zoon’, op. De volgende scène speelt weer op het slot van de Aemstels. margenoot+ dus: op deze (onbegrijpelijke) wijze margenoot+ gebleven: gesneuveld margenoot+ hoofd: beschermer margenoot+ versla u: wanhoop margenoot+ toef: wacht af margenoot+ valtme bang: benauwt me margenoot+ vernuwen: doen herleven margenoot+ heiloos: goddeloos voetnoot14 Grobber [...] basterdzaed: Claas de Grobber en Floris' bastaardzoon Witte van Haemstee behoorden beiden tot de hinderlaag in het Zeepaard. Pas uit vs. 1228-1229 zal blijken waarom Arend Grobber als een van de gruwelijkste vijanden noemt (zie ook vs. 1189). Als het publiek in het tableaux vivant de bastaard Haemstee heeft herkend begrijpt het nu al waarom aan deze wordt gerefereerd als heiloos. Zie ook de aant. bij vs. 1415-1416 en 1450. Badeloch weet echter nog niets van de wandaden van deze figuren. margenoot+ druck: ellende margenoot+ uiterste: ergste margenoot+ verzie: moge verhinderen margenoot+ zet ... paelen: tegenhoudt margenoot+ wat [...] burgren: waar een aantal burgers bijeengekomen was margenoot+ Dies: daarom margenoot+ in vaerdigheid: in allerijl margenoot+ moght vrijen: zou mogen behoeden margenoot+ schoon of: ook al zou zijn voetnoot15 Wy quamen [...] waer: toen Gijsbreght de verdediging van de stad ter hand nam, had de vijand de Nieuwe Kerk en de Dam nog niet in handen. Dus was niet de gehele ‘nieuwe zy’ (vs. 1095 en 1102) overmeesterd, maar slechts het noordelijk gedeelte daarvan. Gijsbreghts eerste maatregelen waren erop gericht om de vijandelijke troepen te beletten om de Oude Zijde te bereiken. Daartoe moesten alle bruggen worden afgebroken en de Middeldam, de enige vaste verbinding tussen de Nieuwe en de Oude Zijde, bezet worden. De volgende maatregel betrof de afzetting van de markt, d.w.z. de Dam, die toegang gaf tot het stadhuis, de zetel van de stadsregering (zie vs. 1327-1334). Dat Vondel de Middeldam en de Dam niet heeft voorgesteld als in elkaars verlengde liggend (zoals in zijn tijd), kan o.a. blijken uit het feit dat alleen dan de directe opstelling van twee verdedigingslinies een militair-strategische functie had. Na zijn eerste bevel blijkt Gijsbreght bovendien geen enkel zicht meer gehad te hebben op de situatie op de Middeldam, ook niet toen de Dambarricades het begaven en Gijsbreght c.s. zich terugtrokken op het stadhuis (vs. 1210-1234; zie ook de aantekening bij vs. 1387-1388). Waarschijnlijk is deze verschuiving van de hun bekende topografie aan veel Schouwburgbezoekers ontgaan. Bij de historisch en militair deskundige lezer, die de situering van de Middeldam op de reconstructiekaart van Van Hartoghvelt (zie de Inleiding) kende, zal hij extra interesse hebben gewekt. margenoot+ ging ... streven: spoedde zich margenoot+ van allesins: van alle kanten margenoot+ voor [...] verrasschen: tegen een plotselinge overrompeling margenoot+ kassen: kasten margenoot+ reedst ... by der hand: als het meest voor het grijpen liggend voetnoot16 Men spande [...] hand: in tijden van gevaar, zoals bij het Wederdopersoproer (1535) of de Alteratie (1578), had het barricaderen van de toegangen tot de Dam altijd tot de eerste maatregelen ter bescherming van het stadhuis behoord. margenoot+ spa: laat margenoot+ naeren: vreselijke margenoot+ over: door margenoot+ vast: in één afgebroken rij margenoot+ kruiswegh: kruispunt margenoot+ allesins: overal margenoot+ verbaestheid: verbijstering margenoot+ rijcken: staten voetnoot17 De groote [...] gronde: ‘De groote aeloude stad ... gaet plotzelijck te gronde’ is de vertaling van het motto op de titelpagina van het stuk: Urbs antiqua ruit, uit Vergilius' Aeneis. margenoot+ Dat: wat margenoot+ De [...] aen: het aantal lijken stijgt margenoot+ onder een: door elkaar voetnoot18 Met 't [...] ruggen: m.a.w.: mensen zijn óf strijdend óf op de vlucht gedood. margenoot+ stads gelegenheid: plaatselijke situatie voetnoot19 't schijnssel van de maen: zie voor de maen vs. 464. Egmond blijkt de overwinning wat al te gemakkelijk voorgesteld te hebben. margenoot+ vry: zeer margenoot+ dick: dikwijls voetnoot20 Dan [...] moed: sommige burgers voegden zich bij de strijdenden, anderen riepen hen alleen door een raam bemoedigend toe. voetnoot21 Die overweldight was: de toevoeging bij de Haerelemmerpoort is terzake, want Badeloch weet niet door welke poort (zie vs. 835) de vijand binnen is gekomen. margenoot+ verkroppen: te barricaderen margenoot+ in stee: in de stad margenoot+ uit te kloppen: weg te vagen margenoot+ voortoght: voorhoede margenoot+ tegens mogen: tegenop kunnen voetnoot22 voortoght [...] ruitren: niet alleen de voorhoede, maar ook de hoofdmacht van de ruiterij (als onderdeel van het leger) was inmiddels in de stad. voetnoot22a tegens mogen: tegenop kunnen voetnoot23 brugh: een brug over de N.Z. Voor- of Achterburgwal of het Spui. margenoot+ opgetogen: opgehaald voetnoot24 proost Willem: Willem van Aemstel, bij Van Gouthoeven genoemd als de (in 1292 gestorven) proost van de St. Janskerk inUtrecht, wordt door Vondel voorgesteld als proost van de Amsterdamse ‘hoofkerck’, d.w.z. de Nieuwe Kerk. margenoot+ het overschot: een stuk voetnoot25 overschot [...] heilands: o.a. uit de achter de kroniek van Pontanus gevoegde anonieme stadgeschiedenis wist men dat tot het vroegere bezit van de Nieuwe Kerk o.a. een zilver-verguld kruis had behoord, waarin als relikwie een stuk van Christus' kruis gevat was. voetnoot26 Katrijn, En Iesus moeder: de patronessen van de Nieuwe Kerk waren Jezus' moeder Maria en de heilige Catharina. margenoot+ berght: brengt in veiligheid voetnoot27 vrouwekoor: het koor of de kapel van O.L. Vrouwe, aan de zuidzijde van de kerk. margenoot+ raeckte ... uit: kon ontkomen margenoot+ isér veur: nl. voor de kerkdeur margenoot+ boomen: een stormram margenoot+ uitgejaeght: uit (hun holen) gedreven margenoot+ Gebeten: belust margenoot+ opgeslaegen: opengebeukt margenoot+ voor [...] slaet: in het aangezicht slaat, hoont margenoot+ eer: eertijds voetnoot28 de kerck der Ioden: de tempel in Jeruzalem werd verschillende keren verwoest: door Nebucadnezar en uiteindelijk door de Romeinen onder leiding van Titus. voetnoot29 Autaeren: de Nieuwe Kerk bezat 34 altaren. margenoot+ gewelf, en dack: de daken over de kerkgewelven margenoot+ blaecken: branden margenoot+ passen [...] raecken: doen hun best iets kapot te slaan margenoot+ zelf: zelfs voetnoot30 Marianum: door de anonieme schrijver achterin de kroniek van Pontanus werd onder de schatten van de kerk ook een groot, mogelijk tweezijdig zilveren Mariabeeld vermeld, dat van het gewelf neerhing. De Latijnse benaming Marianum onleende Vondel echter aan Plemps Latijnse gedicht De patria. margenoot+ kelcken: miskelken voetnoot31 kassuifelen en kappen: kazuifels (d.w.z. liturgische zijden oppergewaden) en koorkappen (mantelvormige priesterkleden) hadden eveneens tot het kostbare bezit van de Nieuwe Kerk behoord. margenoot+ Om [...] houd: de fraaiste stukken, die oudergewoonte bestemd waren voor kerkelijke feesten margenoot+ drucken: zwaar vallen margenoot+ die [...] stonden: die naar haar hand dongen margenoot+ blaeckende: schitterende margenoot+ ze: haar margenoot+ des knevlers: van degene die haar had gebonden voetnoot32 De Gelderschen: de Geldersen behoorden niet tot de bondgenoten van Gijsbreghts vijanden. Wel had Amsterdam op de dag voor kerstavond 1512 te lijden gehad van militaire agressie door een legertje Geldersen. margenoot+ allesins: alle kanten margenoot+ spijts: verbitterde ergernis margenoot+ elck [...] 't zeerst: ieder om 't hardst voetnoot33 Men zagh [...] aerd: de twee onderdelen van de aanvalsmanoeuvre (de voorhoede onder leiding van Diedrick en de hoofdmacht van het leger onder leiding van Willem van Egmond) blijken dus inmiddels verenigd met leden van de commandogroep in het Zeepaard (zie vs. 476-482). margenoot+ het weer: de storm margenoot+ tegens een: tegen elkaar margenoot+ strijcken: gaan liggen margenoot+ deizen: terugdeinzen margenoot+ om [...] gesteven: om nieuwe versterkingen te krijgen voetnoot34 Neef Heemskerck: Heemskerck, de voorvader van Hugo de Groot en voorgesteld als een bloedverwant van Gijsbreght, heeft zich nog meer de eer van zijn geslacht betoond dan Arend vermeldt, zie vs. 1397. voetnoot35 Polaenen: de voorvader van de Nassau's komt degene van wie de balling Hugo de Groot afstamt te hulp (zie de aantekening bij vs. 886-890). Vondel lijkt hiermee te suggereren dat de verhoudingen indertijd anders lagen dan in 1618. margenoot+ En: en die voor margenoot+ en had geen voordeel: baatte niet voetnoot36 De deughd [...] voordeel: bedoelt Vondel met dit laatste zinnetje dat de dapperheid van de edelen hen niet hielp, of laat hij Arend hiermee op bedekte wijze het definitieve antwoord geven op Badelochs vraag in vs. 1176? (Deughd betekent dan: kuisheid). De bode zal in vs. 1416 terloops het vermoeden bevestigen dat Kristijn is vermoord en mogelijk verkracht. margenoot+ heilighdom: relikwie (zie vs. 1144) margenoot+ noch: ook voetnoot37 Geen stool [...] muts: evenmin als het relikwie baatten Willem zijn priesterlijke kleding, i.c. de stola om zijn hals en zijn bonnet. voetnoot38 Daer ghy [...] autaer: nadat proost Willem hulp heeft gezocht (vs. 1143-1151) is hij niet gevlucht, maar teruggekeerd naar het hoog altaar, ter verdediging van de hem door God toegekende plaats. Hij is dus als een moedige Aemstel ‘in het harnas’ van de geestelijke gestorven. margenoot+ naer: ellendig margenoot+ vermoeghtme: is mij voldoende margenoot+ bloed: bloedverwanten voetnoot39 zijn bloed: zijn bloed zijn de familieleden die in de kerk zijn gedood. margenoot+ En [...] onbezweecken: en beijverde zich om te maken dat de Dam niet zou bezwijken margenoot+ geweldigh in: met geweld door margenoot+ zich kanten: verzetten zich margenoot+ wringen: persen margenoot+ baere: volle margenoot+ Dus: zo margenoot+ branden [...] laegen: in lichterlaaie staan margenoot+ moordgeschrey: kreten van doodsnood voetnoot40 De helsche Grobber: zie de aantekening bij vs. 1086. margenoot+ toorts: kaars margenoot+ leed [...] stack: kon God dulden dat de dood hem niet tevoren trof margenoot+ gade slaen: zorgen voor margenoot+ de leste: als laatste margenoot+ verlet: opgehouden voetnoot41 Ick [...] verlet: Arend moet wel via de dan nog niet gevallen Middeldam de Oude Zijde bereikt hebben. ‘Verlet’ lijkt een understatement voor actieve deelname aan de verdediging daarvan. (zie ook vs. 1098-1099, 1381-1388). margenoot+ bewaeren: verdedigen margenoot+ Burghzaten: burchtbewoners voetnoot42 Rey: in deze rei over de kracht van de huwelijksliefde speelt de herinnering aan Vondels in 1635 gestorven eigen vrouw, Maeyken, mogelijk mee. voetnoot43 Twee zielen [...] leedt: in de zeer bekende Iconologia van C. Ripa (Nederlandse vertaling, 1644) wordt het huwelijk voorgesteld door een man en een vrouw, wier halzen door een gouden ketting zijn verbonden. Hieruit hangt een hart op beider borst naar beneden, dat door beiden met de hand wordt opgehouden. margenoot+ 't harte [...] moeder: het hart van de moeder bindt margenoot+ Verknocht: met elkaar verbonden margenoot+ Daer: waar margenoot+ zoo ... viel: van dien aard was voetnoot44 De band [...] ontsteecken: vs. 1245-1256 is een bewerking van eén van de indertijd bekende preken van Bernardus van Clairvaux op het Hooglied van Salomo. voetnoot45 Die liefde [...] groot: in Vondels tijd werd de liefde van Salomo voor zijn bruid vrij algemeen beschouwd als een symbool van Gods liefde voor de gelovigen. margenoot+ ciment: cement margenoot+ ranck: tak voetnoot46 Door deze liefde [...] langk: de treurende tortelduif was een zeer bekend, oorspronkelijk klassiek beeld van huwelijkstrouw. margenoot+ geeft te bloot: zeer (aan gevaren) blootstelt margenoot+ Die: sluit aan bij zy (vs. 1282)

Vorige Volgende

Gysbreght van Aemstel

Het vierde bedryf.

Over het gehele werk

plaatsen