Gysbreght van Aemstel

(1994)–Joost van den Vondel



[p. 74]

Het vierde bedryf. Gozewijn van Aemstel. Klaeris van Velzen. Rey van Klaerissen. Gijsbreght van Aemstel. gozewijn Het loopt met Amsterdam, gelijck ghy hoort, ten ende, En wy verwachten deel aen d'algemeene ellende, 't En zy dat elck van ons zich daetelijck verzie. + Voor my, 'k ben oud en traegh: my voeght niet dat ick vlie, + 955 Zoo veele moeite en is het leven my niet waerdigh. Belief het God, hy koom, zijn dienaer staet al vaerdigh: + Hy hael my in zijn' troon en aengenaeme rust. Maer ghy, mijn dochterkens, dien noch het leven lust, + En in het bloeienst zijt van uwe jonge jaeren; 960 Zet ghy 't op vlughten aen, of + Iesus u wou spaeren, En helpen in der noot. Klaerisse, reine maeghd, Die t'onrechte noch den haet van vader Velzen draeght; + Begeef u op de vlught: al d'andren zullen volgen. De vyand, blind van wraeck, is bitter en verbolgen, 965 En allermeest op u. o moeder 1, vlught voor heen. + Ick zalu bystand doen met traenen en gebeen, En volgen met mijn hart, daer my geen voeten brengen. Ga henen, Machtels kind, of God het wou gehengen + Dat ghy geborgen werd: 'k ben meest met u begaen. klaeris 970 Och vader 2 Gozewijn! waer zietghe my voor aen? Zoo ick u dus begaf, + hoe zou dat my betaemen? Ghy zijt mijn maeghschap 3 doch, + na vleesch en geest te zaemen. Zou ick u hier alleen verlaeten tot een' roof, + Die my een vader streckt, + en 't Christelijck geloof 975 My in het herte prent, van kinds been af herbaerde, + Den geest versterckte, en 't lijf in reinigheid bewaerde? 'k Verlaet u nimmermeer. rey Dit outer is ons wijck. +
[p. 75]
gozewijn O edel maeghdeken, hoe zijtge zoo gelijck Van aerd die + Klaere zelf, na + wie ghy heet Klaerisse! 980 Waer vind ick onderscheid in dees gelijckenisse? Doen 't Sarazijnsche heir vermeesterde al de stad, Daer sinte Klaere was, wat deedze doch? zy trad Grootmoedigh + in de poort van 't klooster, daerze woonde, En zagh den vyand wegh, zoo ras hy zich vertoonde: 985 Haer moed, haer sterck geloof, en yverigh gebed Verstreckte + haer een zwaerd, en harnas, en helmet. 4 Ghy mooght dan, nu ghy hebt die zelleve gedachten, Met my, voor dit autaer, de vyanden verwachten. + Maer treckme (dat mijn dood zy veer van schande en smaed) 5 990 Eerst aen dit lamme +lijf mijn prachtighste gewaed, Gelijck een Bisschop voeght, + aleer zy ons verrasschen. Zet my den mijter op: hy zal niet qualijck passen Op mijn gezalfde kruin. breng hier den gouden ring, En steeck aen deze hand, die beeft, den vingerling, + 995 Daer ick de bruid van 't Sticht, de Roomsche kerck meê trouwde. Geef my den harderstaf, tot steunssel van mijn oude, + Daer ick Gods kudde meê gehoed heb en geweit. 'k Heb noit de teeckenen van 't Bisdom + afgeleit Met wil, maer door bedwang: al leef ick als gebannen; 1000 Al maeckte ick Henrick plaets, en Willem, en twee Iannen. 6 En 't waer een klein verlies, al hadmen my verkort + In naem en eer, was slechts geen Christen bloed gestort, En zoo veel zaeds + vertreen van mensche en paerdevoeten. Most niet 't onschuldigh volck de schuld der heeren boeten. 1005 Nu kinders zet u hier, en dat een yeder non Met my den lofzang zing van oude Simeon. 7
[p. 76]
rey Vergun, o God, op zijne bede, Na + uw belofte, uw' knecht verlof; Op dat hy reis van hier met vrede 1010 Om hoogh na'et hemelsche vredehof: Nadien + ick met mijn eigen oogen Den algemeenen heiland + zagh, Die als een zon schijnt uit den hoogen; Daer yeder zich in verblijden magh: 1015 Een schoone zon, die met haer straelen Het blinde heidendom verlicht, En Iacobs huis en Isrels paelen + Verheerlijckt, en noch veel vaster sticht. + gijsbreght Dat God u allen spaer! + is 't hier noch tijd van zingen! 1020 De vyand zackt vast neer, + om 't klooster te bespringen. Oom Gozewijn, koom hier; en zijdt ghy oud en traegh, Gedoogh + dat ick u op mijn beide schouders draegh. Klaerisse nicht, ghy zult my volgen met dees reien, Waer God of 't goed geluck ons allen wil geleien. 1025 Nu vader, volgh mijn' raed. de vyand woed en raest. Wie 't leven bergen wil, die bergh het in der haest. gozewijn Gemack, + mijn trouwe neef, ghy mooght dees moeite derven. + klaeris Wy zijn aleens + gezint, en wel getroost te sterven. gijsbreght Hoe nu? heeft God dan, door water en door vier, 1030 Door spiets en zwaerd, gered, en menigh blanck rappier, Dat ick den Bisschop noch voor 't outer zou zien slaghten, En in het laeuwe bloed de nonnekens verkrachten? Dat werde + nimmer waer. ô Goddelijck geslaght! 8 Nicht Machtels geest verscheen mijn liefste dezen nacht, 1035 En my belaste een stem 9 haer kind en oom te bergen. Haer schimme waert + om u, en moet ick 't u noch vergen? +
[p. 77]
En maecktghe zelf uw ziel noch schuldigh aen dien moord? 10 De krijgslien zijn niet veer van deeze kloosterpoort; Die leit + met eenen slagh ter aerde neer geworpen. 1040 Dees godgewijde vloer zal 't kuische bloed haest + slorpen. Het krijgsvolck nader vast: + ick hoor het aen 't gedruis. Ick bid om zijnent wil, die levendigh aen 't kruis Om ons genagelt hing, voor Sions wreede muuren: 11 Ick bid u om zijn hand en voet en hartquetzuuren, + 1045 En om de doorne kroon, die 't hoofd verplette en brack, En om de scharpe spiets, die in zijn zijde stack; Vergunme dezen troost, in zoo veel zwaerigheden, Dat ick uw leven bergh: ô vader, dat ick heden Onschuldigh blijven magh aen uwer aller bloed. 1050 Dit eenige is mijn wensch: en kan ick uw gemoed Door smeecken noch gebeen noch bittre traenen buigen; Zoo roep ick God en al zijn heilgen tot getuigen, Dat geenerley gevaer, noch zelf + de felle dood My hinderden + uw lijf te bergen in den nood. gozewijn 1055 Ghy hebt godvruchtigh, neef, u neffens ons gequeten. + Wy zullen 't noch voor God noch engelen vergeten. Den grooten God alleen zy eere in 't hemelrijck. Wy bidden u, sta op. ghy doet ons ongelijck, Dat ghy ter aerde knielt voor sterffelijcke menschen. 1060 Hoe zou ick schooner dood na'et lange leven wenschen, Dan hier voor + martelaer, op deze heilge steê, + Te offeren mijn bloed, in 't vierighst van mijn beê: Op 't allerhooghste feest van Gods geboortenisse. Waer of de dood vertreckt? + ick heb een rein gewisse, + 1065 En haeckte + lang te gaen na aller zielen bed; + Al zedert dat ick uit mijn' zetel werd gezet, Doen Uitrecht, dat den vorst, gelijck zijn' vader, eerde, Door staetzucht + opgeruit, my wars + den neck toekeerde: 12 Van die tijd was ick al dit lastigh + leven moe. gijsbreght 1070 Daer is de vyand zelf. ick vliegh na boven toe,
[p. 78]
En zal zoo lang ick magh, + de kloosterpoort beschutten, Of + mijne hulp noch kon uw leven onderstutten. 13
Badeloch. Arend van Aemstel. badeloch Heer Broeder, wel wat's dit? hoe keertghe dus + alleen? O God, waer blijft mijn heer? is hy gebleven? + arend Neen. badeloch 1075 Wat tijding brengtghe dan? zegh op, is hy gebleven? arend Ick liet hem voor 't Stadhuis gezond en noch in 't leven. badeloch Helaes! waer magh hy zijn? mijn troost, mijn hoop, mijn hoofd. + En keertghe zonder hem? dat hadghe niet belooft. arend Versla u + niet, maer toef. + ghy zult hem haest aenschouwen. badeloch 1080 Dat toeven valtme bang. + och was hy slechts behouwen, In 't onweer, daer het schip in zee drijft zonder roer. Ick bid, verhaelme doch al 't geen u wedervoet. arend Ghy eischt een' zwaeren eisch. wie zou daer niet voor gruwen? Het zal ons hartewee en droefheid slechts vernuwen. + 1085 Wie hoort dit treurspel aen, die niet zijn traenen laet? Al stond hier Grobber zelf, of 't heiloos + basterdzaed, 14
[p. 79]
Het waer onmogelijck dat hy dit hooren konde. Het is een nieuwe slagh in mijne versche wonde. Oock steeckenwe alle bey noch midden in den druck, + 1090 En wachten op den slagh van 't uiterste + ongeluck, Ten zy het God verzie, + en zet de wraecke paelen: + Doch nu ghy 't zoo begeert, hoor toe, ick zal 't verhaelen. Wy quamen niet zoo hast ontrent den Middeldam, Daer wat vergaering was van burgren, + men vernam, 1095 Hoe 't ingetrocken heir de nieuwe zy alreede Vermeestert had, en 't volck onnutten weerstand dede; Dies + Gijsbreght liet gebien, men zou in vaerdigheid + De bruggen, daer de stad in recht in 't midden scheid, Verbranden, en voor al den Middeldam bezetten; 1100 Om 's vyands overkomst daer mede te beletten, En datmen d'oude zy moght vrijen + voor gevaer, Schoon of + het krijghsvolck van de nieuwe meester waer. 15 Hy zellef was de voorste, om elleck moed te geven, En ging daer op met ons na merckt en raedhuis streven, + 1105 En brogt met al zijn maght de burgers op de been, Die ruckten hier en daer van allesins + by een. Men spande ketenen, voor 't haestige verrasschen. + Men stopt den toegang dicht met zacken, kisten, kassen, + En alles watmen reedst kon vinden by der hand. + 16 1110 Doen vlogen wy met hem te zaemen na den brand, Om, waer het mogelijck, daer orden op te stellen: Maer laes! het was te spa, + wat mond kan u vertellen De zuuren arrebeid van dezen naeren + nacht En met hoe groot een' moord die over + word gebragt? 1115 De dooden lagen vast + langs burreghwal en straeten. Geen kruiswegh + die niet dicht bezet werd van soldaeten.
[p. 80]
Men ziet'er allesins + verbaestheid, + en men hoort Zich mengen onder een bloedstorting, brand en moord. De groote aloude stad, vermaert in oorelogen, 1120 Zoo scheeprijck, en voor wie zich zee en stroomen bogen, Den vreemde en nagebuur, en rijcken + tot ontzagh, Gaet plotzelijck te gronde 17, en zinckt met eenen slagh. Wy worden niet te min door wanhoop aengedreven, Dat + menigh graefsfezinde en Kermer kost zijn leven: 1125 En 't Aemsterlandsche bloed en sneuvelt niet alleen. De lijcken groeien aen, + en leggen onder een, + Met 't aenzicht na de straet gekeert of op hun ruggen. 18 De kennis van den wegh, van stegen, straeten, bruggen, En stads gelegenheid, + by 't schijnssel van de maen, 19 1130 Die quam ons vry + te baet, en hiel de drommen staen Der vyanden, die dick + het zetten op een loopen. Dan ging'er eens een deur, en dan een venster open. Wy groeiden in getal en moed, 20 en ruckten voort, Of 't mooghlijck had geweest de Haerelemmer poort, 1135 Die overweldight was, 21 met dooden te verkroppen, + En weer met kracht al wat in stee + was uit te kloppen; + Maar quamen veel te spa. de naeuw ontslipte wacht Verhaelde ons, hoe alree de voortoght + met de kracht + Der ruitren 22 binnen was: wie zou daer tegens mogen? 22a 1140 En ofmen hier en daer een brug 23 had opgetogen, + Men rechte weinigh uit. de brand nam ymmer toe. d'Ontsteltheid was te groot, men wist niet waer, of hoe. Mijn broer, proost Willem, 24 quam, geladen onder d'armen Het overschot + van 't kruis des heilands: 25 helpt beschermen
[p. 81]
1145 Ons hoofkerck, rijck gebouwt ter eere van Katrijn, En Iesus moeder 26 zelf. ô burgers, berght + Kristijn, Heer Gijsbreghts zuster doch; en naulix kon hy spreecken. Ick hebze in 't vrouwe koor 27 al bevende versteecken, En raeckte nalix uit, + de reus die is'er veur. + 1150 Men hoort zijn stem. hy loopt met boomen + op de deur. Om Gods wil, gaet de kerck op 't hooge feest ontzetten. Wy schieten derwaert aen, om 't onheil te beletten, Als beeren, die, by nacht van honger uitgejaeght, + Gebeten + zijn op roof. wy vliegen onversaeght 1155 Door vier en zwaerden heen, om 't al voor God te waegen: Maer vinden voor ons komst de kerckdeur opgeslaegen, + En hooren eenen galm, die uitbarst over straet. En over al de stad, en God voor 't voorhoofd slaet, + In zijnen hoogen troon, als eer + de kerck der Ioden. 28 1160 d'Autaeren 29 en het koor zijn opgehoopt met dooden. Wat bleef'er ongeschent! wat kreegh'er niet een' krack! 't Gevlughte volleck zit op trans, gewelf, en dack + En bied noch tegenweer, en quetst ons zelfs met steenen En hout, uit misverstand. men hoort de vrouwen weenen 1165 En kindren, die vol schrick krioelen hier en daer, De binnetranssen langs. De kaerssen op 't autaer Zijn zommigen gebluscht, en zommigen die blaecken. + De kerreckschenners woên, en passen wat te raecken, + En vechten om den buit, en plondren 't al, oock zelf + 1170 Het Marianum, 30 dat te pronck hing van 't gewelf, Word afgeruckt, men zet in 't glibbrigh bloed zijn stappen. Men torst'er kelcken + uit, kassuiffelen en kappen, 31 Die stijf staen van gesteent, van parlen en rood goud, Om 't heerelijckst, als 't plagh, wanneermen hooghtijd houd, + 1175 En koor en outerkleen. de Kersnacht lagh in stucken. badeloch Hoe ging 't u Kristijn? hoe most die Gijsbreght drucken! +
[p. 82]
arend En my, bedenck dat eens. hoe staet my 't schouspel voor! Men sleepteze by 't hair uit ons lievrouwe koor, Om d'armen dun en teer met koorden stijf gebonden. 1180 Hoe diep ging dit in 't hart, die na haer huwlijck stonden: + Doch Heemskerck meest, die dol dit langer niet verdroegh, Doen zy na 's hemels troon haer blaeckende + oogen sloegh. Wy sloten ons wel dicht, en volgden hem altzaemen, En rucktenze + uit de maght des knevlers. + daer op quaemen 1185 De Gelderschen, 32 de Zeeuw, de Vries en Kennemaer Van allesins + te hoop, vol spijts, + op 't groot misbaer, En om d'ontruckte maeghd. men zagh'er 's graeven zoonen, Men zagh'er d'Egmonds zelfs en Diedrick mee zich toonen Om 't moedighste, elck om 't zeerst, + met Grobber helsch van aerd. 33 1190 De winden buldren zoo, al eer het weer + bedaert, Des winters tegens een + en weten van geen strijcken, + En zetten in gevaer de dammen en de dijcken, Door 't parssen van den vloed. de vyand werd te sterck, En groeide, en deê met kracht ons deizen + uit de kerck, 1195 En wijcken na den Dam, om versch te zijn gesteven. + Neef Heemskerck 34 had by 't koor alreê den geest gegeven, Die ridderlijcke held en eere van zijn' stam. Polaenen 35 viel'er by, die hem te hulpe quam, En + niemant weeck in moed noch billijckheid van oordeel, 1200 En Kuick hem zeer gelijck. de deughd en had geen voordeel. + 36 Het heilighdom + van 't kruis den proost dee weinigh nuts. Geen stool beschutte hem, noch + geen vierkante muts, 37 Noch geen godvruchtigheid kon Iesus priester helpen, Doen wy, ô Willem broer, uw bloed niet moghten stelpen,
[p. 83]
1205 Daer ghy te sneuvlen quaemt, recht over 't hoogh autaer. 38 badeloch Wat hoor ick hier al leeds! hoe voel ick my zoo naer! + Verhael my evenwel al d'overige ellende. 't Begin vernoeghtme + niet. 'k verlang met schrick na'et ende. Hoe kon mijn droeve man zoo scheiden van zijn bloed? + 39 arend 1210 In zoo veel rampen hiel hy al den zelven moed, En yverde om den Dam te houden onbezweecken, + Waer langs de vyand zocht geweldigh in + te breecken: Gelijck een waterstroom geweld doet op een sluis, En elx gehoor verdooft met ysselijck geruis. 1215 De deuren van de sluis zich kanten + tegens 't wringen + Des springvloeds, voor een wijl, tot dat zy open springen, En geven 't water ruimt, den vloed den vrijen toom: Die wint dan veld, en ruckt de wortels met den boom, En huis en hof om veer, en zet de laege landen 1220 In eene baere + zee, met groene en nieuwe stranden. Dus + ging 't na datmen wel een heele uur lang den Dam Verdadigt had, zoo dra de burgerij de vlam Ten daecke van de kerck ten hemel uitgeslaegen, En 't heerelijck gebouw zagh branden lichter laegen, + 1225 En hoorde 't moordgeschrey + des volx, dat oud en jong Van boven, om het vier t'ontgaen, te barsten sprong, Of in de spietsen viel ter aerde, dit gezichte Benam hen al den moed. De helsche Grobber 40 stichte Met een gewijde toorts + den brand in 't heiligh dack. 1230 Hoe leed het God, dat hem de moord niet eer en stack! + Doen was het elck voor zich, een yeder bergh zijn leven. Mijn broeder riep, ick zou my flux op 't slot begeven, En zijne gemaelin en kindren gade slaen. + Hy zelf weeck op 't stadhuis, en bleef de leste + staen. 1235 Ick werd op wegh verlet + 41 en koom den burgh bewaren, + En hoop de goede God zal mijn' heer broeder spaeren.
[p. 84]
badeloch Een hoopelooze hoop. och Gijsbreght, lieve heer, Ick reken hem al dood, en zie hem nimmer weer.
Rey van Burghzaten. + Badeloch. rey 42 Waer werd oprechter trouw 1240 Dan tusschen man en vrouw Ter weereld oit gevonden? Twee zielen gloende aen een gesmeed, Of vast geschakelt en verbonden In lief en leedt 43 1245 De band, die 't harte bind Der moeder + aen het kind, Gebaert met wee en smarte, Aen hare borst met melck gevoed, Zoo lang gedraegen onder 't harte, 1250 Verbind het bloed. Noch stercker bind de band Van 't paer, door hand aen hand Verknocht, + om niet te scheiden, Na datze jaeren lang gepaert 1255 Een kuisch en vreedzaem leven leidden, Gelijck van aerd. Daer + zoo de liefde viel, + Smolt liefde ziel met ziel, En hart met hart te gader. 1260 Die liefde is stercker dan de dood. Geen liefde koomt Gods liefde nader, Noch schijnt zoo groot. 44 Geen water bluscht dit vuur, Het edelst, dat natuur 1265 Ter weereld heeft ontsteecken. 45
[p. 85]
Dit is het krachtigste ciment, + Dat harten bind, als muuren breecken Tot puin in 't end. Door deze liefde treurt 1270 De tortelduif, gescheurt Van haer beminde tortel. Zy jammert op de dorre ranck + Van eenen boom, verdrooght van wortel, Haer leven langk. 46 1275 Zoo treurt nu Aemstels vrouw, En smelt als sneeuw van rouw Tot water en tot traenen. Zy rekent Gijsbreght nu al dood, Die, om zijn stad en onderdaenen, 1280 Zich geeft te bloot. + O God, verlicht haer kruis, Dat zy den held op 't huis Met blijschap magh ontfangen, Die + tusschen hoop en vreeze drijft. 1285 En zucht, en uitziet met verlangen Waer dat hy blijft. badeloch My dunckt ick hoor gerucht. daer roept een aen de poort. God lof, het is mijn heer. ick heb zijn stem gehoort.	+ zich ... verzie: maatregelen neemt voor zijn veiligheid + Voor my: wat mij betreft + vaerdigh: gereed + dien [...] lust: die nog behagen schept in het leven + of: in de hoop dat + Die [...] draeght: op wie ten onrechte de haat die men uw vader toedroeg, is overgebracht 1 moeder: men kon in de kroniek van Van Gouthoeven lezen dat het huwelijk tussen Klaeris' ouders op Palmzondag 1287 in elk geval nog niet gesloten was. Klaeris, inderdaad voorgesteld als een jong meisje (zie vs. 978), is als abdis moeder-overste van het klooster. + voor heen: als eerste weg + wou gehengen: toe mocht staan 2 vader: een bij katholieken gewone aanspreektitel van een bisschop. + dus begaf: in een toestand als deze in de steek zou laten 3 maeghschap: Zie de aant. bij vs. 803. + mijn maeghschap doch: toch aan mij verwant + roof: buit + streckt: is + herbaerde: een geestelijke wedergeboorte heeft doen beleven + wijck: wijkplaats + die: aan + na: naar + Grootmoedigh: dapper + Verstreckte: verschafte 4 De heilige Clara (1194-1253), patrones van de door Franciscus van Assisi gestichte Clarissenorde, was abdis van het klooster van S.Damiano bij Assisi. Toen dit bedreigd werd door het leger van keizer Frederik II (waarin zich veel mohammedaanse Saracenen bevonden), liet ze zich -hoewel ziek- voor de poort dragen, met een monstrans (waarin de hostie werd bewaard) voor zich. Hieruit werd op haar gebed een hemelse stem gehoord, die de vijand deed vluchten. (Zie Vondels Lofzang van Sinte Klara, 1654). + verwachten: afwachten 5 schande en smaed: Gozewijn verwijst naar zijn ontheffing uit het bisschopsambt, die volgens hem onterecht was (zie de aant. bij vs. 121). + lamme: zwakke + voeght: past + vingerling: ring + oude: ouderdom + teeckenen van 't Bisdom: kentekenen van de bisschoppelijke waardigheid 6 Henrick ... Willem, en twee Iannen: De bisschoppen Hendrik van Vianden, Willem van Mechelen, Jan van Nassau en Jan van Sierck. Willem (gestorven in 1301) was van hen de laatst aangestelde. Dit lijkt een aanwijzing dat Vondel de Gysbreght in 1300 en niet in 1304 laat spelen. + verkort: tekort gedaan + zaeds: gewas 7 lofzang van .. Simeon: de door de Klarissen gezongen reizang is een bewerking van de ‘Lofzang van Simeon’ (naar Lucas 2, 29-32). + Na: volgens + Nadien: aangezien + algemeenen heiland: ons aller Verlosser + paelen: gebied + sticht: grondvest + Dat ... spaer: moge sparen + zackt vast neer: komt al hierheen + Gedoogh: sta toe + Gemack: wees bedaard + derven: u besparen + aleens: hetzelfde (als Gozewijn) + werde: moge worden 8 Goddelijck geslaght: Gozewijn en de nonnen behoren door hun geestelijke staat speciaal aan God toe (zie vs. 995 en 1426). 9 stem: zie vs. 1357-1367. + waert: zweeft + vergen: afsmeken 10 En [...] moord?: Gijsbreght verwijt Gozewijn en Klaeris dat zij door hun keuze om niet te vluchten zich niet alleen schuldig maken aan hun eigen dood, maar ook aan die van de nonnen, voor wie zij verantwoordelijk zijn. + leit: zal liggen + haest: weldra + nadert vast: komt voortdurend dichterbij 11 Sions wreede muuren: Sion is een andere naam voor Jeruzalem, waarvan de inwoners kozen voor Jezus' dood, die werd voltrokken op de berg Golgotha, buiten de stad.. + om [...] hartquetzuuren: bij de wonden van zijn handen en voeten en van zijn dodelijk gekwetste hart + zelf: zelfs + hinderden: ervan af deden zien + u [...] gequeten: uw plicht jegens ons vervuld + voor: als + steê: plaats + of ... vertreckt: toeft + gewisse: geweten + haeckte: verlangde + bed: rustplaats + staetzucht: begeerte naar macht (die hem niet toekomt) + wars: in afkeer 12 Al zedert [...] toekeerde: zie de aantekening bij vs. 123. Volgens Van Gouthoeven waren de Utrechtse burgers zeer trouw aan Willem II van Holland, Rooms koning. Deze had aan Gozewijns afzetting zijn sanctie gegeven. + lastigh: drukkend + magh: kan + Of: in de hoop dat 13 Of mijne [...] onderstutten: de scène in het Klarissenklooster werd afgesloten met een tableau vivant (‘stomme vertoning’)waarin de moord op de bisschop en de nonnen werd vertoond die in vs. 1407-1506 door de bode zal worden beschreven. Hierin trad de onder de Stomme Personagien genoemde Witte van Haemstee, ‘graef Floris onechte zoon’, op. De volgende scène speelt weer op het slot van de Aemstels. + dus: op deze (onbegrijpelijke) wijze + gebleven: gesneuveld + hoofd: beschermer + versla u: wanhoop + toef: wacht af + valtme bang: benauwt me + vernuwen: doen herleven + heiloos: goddeloos 14 Grobber [...] basterdzaed: Claas de Grobber en Floris' bastaardzoon Witte van Haemstee behoorden beiden tot de hinderlaag in het Zeepaard. Pas uit vs. 1228-1229 zal blijken waarom Arend Grobber als een van de gruwelijkste vijanden noemt (zie ook vs. 1189). Als het publiek in het tableaux vivant de bastaard Haemstee heeft herkend begrijpt het nu al waarom aan deze wordt gerefereerd als heiloos. Zie ook de aant. bij vs. 1415-1416 en 1450. Badeloch weet echter nog niets van de wandaden van deze figuren. + druck: ellende + uiterste: ergste + verzie: moge verhinderen + zet ... paelen: tegenhoudt + wat [...] burgren: waar een aantal burgers bijeengekomen was + Dies: daarom + in vaerdigheid: in allerijl + moght vrijen: zou mogen behoeden + schoon of: ook al zou zijn 15 Wy quamen [...] waer: toen Gijsbreght de verdediging van de stad ter hand nam, had de vijand de Nieuwe Kerk en de Dam nog niet in handen. Dus was niet de gehele ‘nieuwe zy’ (vs. 1095 en 1102) overmeesterd, maar slechts het noordelijk gedeelte daarvan. Gijsbreghts eerste maatregelen waren erop gericht om de vijandelijke troepen te beletten om de Oude Zijde te bereiken. Daartoe moesten alle bruggen worden afgebroken en de Middeldam, de enige vaste verbinding tussen de Nieuwe en de Oude Zijde, bezet worden. De volgende maatregel betrof de afzetting van de markt, d.w.z. de Dam, die toegang gaf tot het stadhuis, de zetel van de stadsregering (zie vs. 1327-1334). Dat Vondel de Middeldam en de Dam niet heeft voorgesteld als in elkaars verlengde liggend (zoals in zijn tijd), kan o.a. blijken uit het feit dat alleen dan de directe opstelling van twee verdedigingslinies een militair-strategische functie had. Na zijn eerste bevel blijkt Gijsbreght bovendien geen enkel zicht meer gehad te hebben op de situatie op de Middeldam, ook niet toen de Dambarricades het begaven en Gijsbreght c.s. zich terugtrokken op het stadhuis (vs. 1210-1234; zie ook de aantekening bij vs. 1387-1388). Waarschijnlijk is deze verschuiving van de hun bekende topografie aan veel Schouwburgbezoekers ontgaan. Bij de historisch en militair deskundige lezer, die de situering van de Middeldam op de reconstructiekaart van Van Hartoghvelt (zie de Inleiding) kende, zal hij extra interesse hebben gewekt. + ging ... streven: spoedde zich + van allesins: van alle kanten + voor [...] verrasschen: tegen een plotselinge overrompeling + kassen: kasten + reedst ... by der hand: als het meest voor het grijpen liggend 16 Men spande [...] hand: in tijden van gevaar, zoals bij het Wederdopersoproer (1535) of de Alteratie (1578), had het barricaderen van de toegangen tot de Dam altijd tot de eerste maatregelen ter bescherming van het stadhuis behoord. + spa: laat + naeren: vreselijke + over: door + vast: in één afgebroken rij + kruiswegh: kruispunt + allesins: overal + verbaestheid: verbijstering + rijcken: staten 17 De groote [...] gronde: ‘De groote aeloude stad ... gaet plotzelijck te gronde’ is de vertaling van het motto op de titelpagina van het stuk: Urbs antiqua ruit, uit Vergilius' Aeneis. + Dat: wat + De [...] aen: het aantal lijken stijgt + onder een: door elkaar 18 Met 't [...] ruggen: m.a.w.: mensen zijn óf strijdend óf op de vlucht gedood. + stads gelegenheid: plaatselijke situatie 19 't schijnssel van de maen: zie voor de maen vs. 464. Egmond blijkt de overwinning wat al te gemakkelijk voorgesteld te hebben. + vry: zeer + dick: dikwijls 20 Dan [...] moed: sommige burgers voegden zich bij de strijdenden, anderen riepen hen alleen door een raam bemoedigend toe. 21 Die overweldight was: de toevoeging bij de Haerelemmerpoort is terzake, want Badeloch weet niet door welke poort (zie vs. 835) de vijand binnen is gekomen. + verkroppen: te barricaderen + in stee: in de stad + uit te kloppen: weg te vagen + voortoght: voorhoede + tegens mogen: tegenop kunnen 22 voortoght [...] ruitren: niet alleen de voorhoede, maar ook de hoofdmacht van de ruiterij (als onderdeel van het leger) was inmiddels in de stad. 22a tegens mogen: tegenop kunnen 23 brugh: een brug over de N.Z. Voor- of Achterburgwal of het Spui. + opgetogen: opgehaald 24 proost Willem: Willem van Aemstel, bij Van Gouthoeven genoemd als de (in 1292 gestorven) proost van de St. Janskerk inUtrecht, wordt door Vondel voorgesteld als proost van de Amsterdamse ‘hoofkerck’, d.w.z. de Nieuwe Kerk. + het overschot: een stuk 25 overschot [...] heilands: o.a. uit de achter de kroniek van Pontanus gevoegde anonieme stadgeschiedenis wist men dat tot het vroegere bezit van de Nieuwe Kerk o.a. een zilver-verguld kruis had behoord, waarin als relikwie een stuk van Christus' kruis gevat was. 26 Katrijn, En Iesus moeder: de patronessen van de Nieuwe Kerk waren Jezus' moeder Maria en de heilige Catharina. + berght: brengt in veiligheid 27 vrouwekoor: het koor of de kapel van O.L. Vrouwe, aan de zuidzijde van de kerk. + raeckte ... uit: kon ontkomen + isér veur: nl. voor de kerkdeur + boomen: een stormram + uitgejaeght: uit (hun holen) gedreven + Gebeten: belust + opgeslaegen: opengebeukt + voor [...] slaet: in het aangezicht slaat, hoont + eer: eertijds 28 de kerck der Ioden: de tempel in Jeruzalem werd verschillende keren verwoest: door Nebucadnezar en uiteindelijk door de Romeinen onder leiding van Titus. 29 Autaeren: de Nieuwe Kerk bezat 34 altaren. + gewelf, en dack: de daken over de kerkgewelven + blaecken: branden + passen [...] raecken: doen hun best iets kapot te slaan + zelf: zelfs 30 Marianum: door de anonieme schrijver achterin de kroniek van Pontanus werd onder de schatten van de kerk ook een groot, mogelijk tweezijdig zilveren Mariabeeld vermeld, dat van het gewelf neerhing. De Latijnse benaming Marianum onleende Vondel echter aan Plemps Latijnse gedicht De patria. + kelcken: miskelken 31 kassuifelen en kappen: kazuifels (d.w.z. liturgische zijden oppergewaden) en koorkappen (mantelvormige priesterkleden) hadden eveneens tot het kostbare bezit van de Nieuwe Kerk behoord. + Om [...] houd: de fraaiste stukken, die oudergewoonte bestemd waren voor kerkelijke feesten + drucken: zwaar vallen + die [...] stonden: die naar haar hand dongen + blaeckende: schitterende + ze: haar + des knevlers: van degene die haar had gebonden 32 De Gelderschen: de Geldersen behoorden niet tot de bondgenoten van Gijsbreghts vijanden. Wel had Amsterdam op de dag voor kerstavond 1512 te lijden gehad van militaire agressie door een legertje Geldersen. + allesins: alle kanten + spijts: verbitterde ergernis + elck [...] 't zeerst: ieder om 't hardst 33 Men zagh [...] aerd: de twee onderdelen van de aanvalsmanoeuvre (de voorhoede onder leiding van Diedrick en de hoofdmacht van het leger onder leiding van Willem van Egmond) blijken dus inmiddels verenigd met leden van de commandogroep in het Zeepaard (zie vs. 476-482). + het weer: de storm + tegens een: tegen elkaar + strijcken: gaan liggen + deizen: terugdeinzen + om [...] gesteven: om nieuwe versterkingen te krijgen 34 Neef Heemskerck: Heemskerck, de voorvader van Hugo de Groot en voorgesteld als een bloedverwant van Gijsbreght, heeft zich nog meer de eer van zijn geslacht betoond dan Arend vermeldt, zie vs. 1397. 35 Polaenen: de voorvader van de Nassau's komt degene van wie de balling Hugo de Groot afstamt te hulp (zie de aantekening bij vs. 886-890). Vondel lijkt hiermee te suggereren dat de verhoudingen indertijd anders lagen dan in 1618. + En: en die voor + en had geen voordeel: baatte niet 36 De deughd [...] voordeel: bedoelt Vondel met dit laatste zinnetje dat de dapperheid van de edelen hen niet hielp, of laat hij Arend hiermee op bedekte wijze het definitieve antwoord geven op Badelochs vraag in vs. 1176? (Deughd betekent dan: kuisheid). De bode zal in vs. 1416 terloops het vermoeden bevestigen dat Kristijn is vermoord en mogelijk verkracht. + heilighdom: relikwie (zie vs. 1144) + noch: ook 37 Geen stool [...] muts: evenmin als het relikwie baatten Willem zijn priesterlijke kleding, i.c. de stola om zijn hals en zijn bonnet. 38 Daer ghy [...] autaer: nadat proost Willem hulp heeft gezocht (vs. 1143-1151) is hij niet gevlucht, maar teruggekeerd naar het hoog altaar, ter verdediging van de hem door God toegekende plaats. Hij is dus als een moedige Aemstel ‘in het harnas’ van de geestelijke gestorven. + naer: ellendig + vermoeghtme: is mij voldoende + bloed: bloedverwanten 39 zijn bloed: zijn bloed zijn de familieleden die in de kerk zijn gedood. + En [...] onbezweecken: en beijverde zich om te maken dat de Dam niet zou bezwijken + geweldigh in: met geweld door + zich kanten: verzetten zich + wringen: persen + baere: volle + Dus: zo + branden [...] laegen: in lichterlaaie staan + moordgeschrey: kreten van doodsnood 40 De helsche Grobber: zie de aantekening bij vs. 1086. + toorts: kaars + leed [...] stack: kon God dulden dat de dood hem niet tevoren trof + gade slaen: zorgen voor + de leste: als laatste + verlet: opgehouden 41 Ick [...] verlet: Arend moet wel via de dan nog niet gevallen Middeldam de Oude Zijde bereikt hebben. ‘Verlet’ lijkt een understatement voor actieve deelname aan de verdediging daarvan. (zie ook vs. 1098-1099, 1381-1388). + bewaeren: verdedigen + Burghzaten: burchtbewoners 42 Rey: in deze rei over de kracht van de huwelijksliefde speelt de herinnering aan Vondels in 1635 gestorven eigen vrouw, Maeyken, mogelijk mee. 43 Twee zielen [...] leedt: in de zeer bekende Iconologia van C. Ripa (Nederlandse vertaling, 1644) wordt het huwelijk voorgesteld door een man en een vrouw, wier halzen door een gouden ketting zijn verbonden. Hieruit hangt een hart op beider borst naar beneden, dat door beiden met de hand wordt opgehouden. + 't harte [...] moeder: het hart van de moeder bindt + Verknocht: met elkaar verbonden + Daer: waar + zoo ... viel: van dien aard was 44 De band [...] ontsteecken: vs. 1245-1256 is een bewerking van eén van de indertijd bekende preken van Bernardus van Clairvaux op het Hooglied van Salomo. 45 Die liefde [...] groot: in Vondels tijd werd de liefde van Salomo voor zijn bruid vrij algemeen beschouwd als een symbool van Gods liefde voor de gelovigen. + ciment: cement + ranck: tak 46 Door deze liefde [...] langk: de treurende tortelduif was een zeer bekend, oorspronkelijk klassiek beeld van huwelijkstrouw. + geeft te bloot: zeer (aan gevaren) blootstelt + Die: sluit aan bij zy (vs. 1282)

Vorige Volgende

Gysbreght van Aemstel (1994)

Het vierde bedryf.

Over het gehele werk