Gysbreght van Aemstel

[p. 22]

Verantwoording

De hier uitgegeven tekst, die van de eerste editie (Blaeu 1637), is gebaseerd op de tekst van de W.B.-editie van Vondels werk ¹. De varianten in de latere edities zijn niet opgenomen. ²

1 De enkele afwijkingen in spelling en interpunctie berusten op correctie aan de hand van een van de exemplaren in de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek (sig. Vdl. P.C3) en de collationering van de bewaarde exemplaren van de betreffende editie door Oey-de Vita (‘De eerste editie’ enz. (Zie de Bibliografie)).

2 Deze varianten zijn afgedrukt in de Wereldbibliotheekeditie van Vondels werk III, 923-931. M.n. in de in 1659 verschenen edities wijkt de tekst op vele punten af van die in de vorige. De in 1641 katholiek geworden Vondel voegde o.a. na vs. 1864 vier regels toe, waarin Rafaël opwekt om standvastig te volharden ‘by 't out geloof en Godts altaer’. In 1729 verscheen een sterk verkorte toneeluitgave.

Bijzonderheden van Vondels taalgebruik:

Men dient bij het lezen van de tekst bedacht te zijn op enkele zeventiende-eeuwse taalverschijnselen die afwijken van het huidige taalgebruik. De hierna genoemde gevallen zijn niet steeds naast de tekst toegelicht.

Dubbele ontkenning

Ontkennende woorden als ‘niet’ en ‘geen’ gaan vaak vergezeld van het woordje ‘en’ (bijv. vs. 460: ‘Maer dat en is het niet, waer op de veldheer loert’).

Relatieve aansluiting

Soms kan een relatieve aansluiting worden toegepast waar wij een nieuwe, zelfstandige zin zouden beginnen. Bijv. waerom voor: en daarom (zoals in vs. 84: ‘Waerom hy oock mijn Recht gehandhaeft heeft...’) of het welck voor: en dit (zoals in vs. 352: ‘Het welck [...] den veldheer werd verweten’).

Deelwoordconstructie

Deelwoordconstructies worden met name in proza veel gebruikt (bijv. in het Kort Begrijp: ‘Het raedhuis middelerwijl bestormt en vermeestert zijnde’ en ‘De vianden op d'abdy aenvallende’).

Hendiadys

Een nevengeschikte constructie, die qua functie onderschikkend is (de zg. hendiadys ) komt verschillende malen voor. Bijv. vers 58: ‘Ons maeghschap [...] durf schild noch wapen voeren’ (voor: wapenschild) of vers 485: ‘zoo ras zy poort en sloten breecken’ (voor: van sloten voorziene poort).

[p. 23]

Enkele van de woorden die (soms) in andere betekenissen voorkomen dan de huidige

daer:	waar (bijv. vs. 1666: ‘een plaets, daer niemant u kan hinderen’);
dick:	dikwijls (bijv. vs. 348: ‘De hoplien wenschten dick het leger op te breecken’);
doch:	toch (bijv. vs. 972: ‘Ghy zijt mijn maeghschap doch’);
doen:	toen (bijv. vs. 981: ‘Doen 't Sarazijnse heir vermeesterde al de stad’);
dus:	zo (bijv. vs. 1221: ‘Dus ging 't’);
mogen:	kunnen (bijv. vs. 347: ‘zoo magh hij onverhindert spreecken’);
na:	naar (bijv.vs. 468: ‘Zoo yemandt streeft na eer’);
nadien:	aangezien (bijv. vs. 198);
noch:	nochtans, toch (bijv. vs. 624: ‘Het ongemack was groot, noch durfde niemant kicken’);
of:	indien, ook al (bijv. vs. 328: ‘En of ons brein yet bouwt’);
spa(de):	laat (bijv.vs. 812: ‘aleer het word te spa’);
van:	door (bijv. vs. 14: ‘.. te zijn verslonden // Van hem..’);
vast:	voortdurend (bijv. vs. 7: ‘zy neemen vast de wijck’) of reeds (bijv. vs. 1777: ‘De brugge brand vast af’);
verbaest:	verbijsterd (bijv. vs. 17: ‘Wapens en geweer, verbaest van 't lijf gereten // Van ingebeelden schrick’);
vermits:	aangezien (bijv.vs. 846: ‘Vermits de stad [...] scheen herboren’);
vier:	vuur (bijv.vs. 201);
veer:	ver (bijv. vs. 288);
wen:	wanneer (bijv. vs. 763: ‘Wenze in haer traenen zwom’);
zelf:	zelfs (bijv. vs. 1169: ‘De kerreckschenners [...] plondren 't al, oock zelf // Het Marianum [...] word afgeruckt’) ;
zoo:	indien (bijv.vs. 359: ‘En zoo hy was gezint een luttel volx te waegen’);

Interpunctie

dubbele punt :	geeft een duidelijke scheiding tussen twee syntactische eenheden aan. Hij heeft geen aankondigende of verklarende functie, maar die van een komma, een punt komma of een punt.
punt komma ;	kan soms de functie hebben van een komma (bijv. vs. 468).
vraagteken ?	kan in plaats van op een vraag duiden op een uitroep (bijv. vs. 15).